Jacek Suchodolski
Szkieletowe domy
Szkieletowy system budowania, zwany
także ryglowym, szachulcowym
(wypełnienie gliną i słomą) lub murem
pruskim (wypełnienie cegłami),
wykształcił się i rozwinął w Niemczech, a
stamtąd rozprzestrzenił na sąsiednie
tereny. W porównaniu ze stosowanymi
systemami: blokowym (wieńcgwym,
zrębowym) i ramowym (sumikowpm-lub-
łątkowym), odznaczał się mniejszym
zużyciem drewna, krótszym czasem
budowy oraz mniej ograniczonymi
m ożli w ościami kon s trukcyjnymi.
K
onstrukcja ryglowa polega na stawianiu sztywnego szkieletu z belek pionowych (słupów) i poziomych (rygli) oraz leżących pod i nad nimi podwalin i ocze-pów. System ten dodatkowo usztywniają przebiegające ukośnie między poziomymi i pionowymi belkami tzw. zastrzały, umieszczane najczęściej w narożnikach ścian. Utworzone między belkami wolne pola wypełniane są deskami i gliną lub ceglanym murem.
Podstawowym i najwyżej cenionym materiałem konstrukcyjnym było drewno dębowe. Najlepiej nadawały się drzewa prosto wyrośnięte w gęstym lesie. Duża wytrzymałość dębu na naprężenia ściskające oraz odporność na wpływ czynników atmosferycznych (120—140 lat trwałości dla elementów narażonych na mróz, deszcz, wiatr i szkodniki) zwiększały jego atrakcyjność. Drzewostan dębowy można było odnowić dopiero w ciągu 160—200 lat. Po uszczupleniu zasobów lasów dębowych przyszła więc kolej na drzewa iglaste, głównie świerk, sosnę, jodłę i modrzew. Zaletą świerku oprócz niezłych parametrów wytrzymałościowych (90—100 lat trwałości) była szybka odnawialność jego drzewostanu wynosząca około 80 lat.
Między innymi dzięki systematycznej konserwacji drewnianych szkieletów ścian ryglowych (dawniej był to pokost lniany i powłoka malarska z karboli-neura) zachowały się do dziś domy nawet z początku XIV w., np. w Niemczech w Kobern z 1320 r. czy r „Schafersche Haus" z lat 1320—1321 w Marburgu. ( Obiekty z wieków XV i XVI stanowią liczącą się już grupę, np. ratusz w Esslingen z 1430 r., dom starej wagi w Braunschweig z 1534 r. lub dom w Biidingen z 1500 r. Istotne znaczenie dla przedłużenia żywotności dębowych lub świerkowych szkieletów miało również podniesienie całej drewnianej konstrukcji i oparcie jej na cokole z otoczaków i polnych kamieni. Chroniło to przed gniciem i murszeniem, czego powodem była przeważnie woda deszczowa oraz grunt utrzymujący wilgoć.
Do wypełnienia pól ścian zewnętrznych stosowano rozmaite rodzime materiały. Oprócz desek, drobniejszych ciosów kamiennych, gliny z tynkiem, na żerdziach występował również mur z cegły. Jako wypełnienia używano także wiązki słomy zmieszanej z gliną o grubości 4—6 cm lub gliny z sieczką (wiórami drewnianymi). Wiązki słomy nasycone gliną owijano wokół przygotowanych giętkich prętów z wikliny lub wierzby umocowanych wewnątrz kratownic ściennych i później obustronnie tynkowano wapnem. W ten sposób powstawały ściany o grubości około 15 cm, odpowiadające pod względem izolacyjności termicznej przegrodom z bali drewnianych tej samej grubości. W razie przemarzania takiej ściany istniała możliwość jej docieplenia od wewnątrz. Tak zwany mur pruski był wypełnieniem o niższej izolacyjności termicznej, gdyż cegła pełna ma niższą wartość izolacyjną. Znaczną zaletą wypełnień z gliny i słomy była
10
1 Konstrukcja nośna domu szkieielowego
2. Roczaie wypełnień w konstrukciach ryglowycn (u goryj i formy drewnianychkrzyzuicow (poniżej)
3. Sposób wysunięcia górnego piętra w Konstrukqi szkieietowei
nia elementów nośnych kratownicy oraz oryginalności rozwiązań regionalnych. W budynkach ryglowych na cokołach — co było widocznym postępem w stosunku do kratownic mocowanych bezpośrednio palowo w gruncie — podłużne wzmocnienia ścian były możliwe dzięki oczepom, do których mocowano górne miecze słupów. Późniejsze wprowadzenie podwalin umożliwiało z kolei montowanie dolnych ukośnych wzmocnień w słupach, co wpływało na podwyższenie podłużnej sztywności ścian. W domach wielopiętrowych (np. dom w Kobern z 1320 r.)
ich taniość w porównaniu z cegłą paloną oraz możliwość wykonania we własnym zakresie. Nawet wymagane przepisami w większych miastach wypełnienie z cegły (np. w Norymberdze w 1302 r.) nie było respektowane, gdyż tylko domy w centrum miały charakterystyczny mur pruski.
Do wznoszenia ścian ryglowych potrzebne były wysokie kwalifikacje zawodowe — znacznie wyższe niż przy wykonywaniu ścian blokowych — poparte latami praktyki w ciesiołce. W średniowieczu cechy cieśli należały do ważnych organizacji zawodowych, obdarowanych przywilejami już w XII w. Stale wzrastało zapotrzebowanie na mistrzów ciesielstwa i snycerstwa w związku z rozwojem miast europejskich w XI, XII i XIII w. Nauka zawodu trwała 3 lata, wymagane były także 2 lata wędrownej praktyki, podczas której młody adept poznawał nowe metody obróbki drewna, sposoby zdobienia oraz rozszerzał i utrwalał swą wiedzę. Tą drogą następowało też poznawanie nowych technik budowania. Ryglowy system konstrukcyjny przechodził kolejne przeobrażenia, które wynikały ze stałego doskonale-
zwiększano stateczność ścian przez wprowadzenie długich, ukośnych zastrzałów, które sięgały nieraz drugiej i trzeciej kondygnacji. Niezwykle istotnym elementem konstrukcji były wykonywane przez cieśli różnorodne złącza, zamki oraz kliny drewniane, łączące ze sobą w węzłach całość struktury nośnej. Ich słabą stroną była podatność na działanie wilgoci, gdyż łatwo zbierająca się w zagłębieniach woda przyspieszała gnicie drewna.
W domach o długich traktach zachodziła konieczność wprowadzania dodatkowych wzmocnień zastrzałami ścian oraz dachów podpieranych w połowie długości kalenicy słupami. Osobnym problemem w domach kilkupiętrowych było wysuwanie wyższych kondygnacji o 60-90 cm poza obrys dolnych poziomów. Niektóre budynki miały aż 5—6 wysuniętych wspornikowo pięter, co zmuszało do wprowadzania wzmocnionych narożnych słupów nieraz z kilkoma górnymi kątowymi podporami, zdobionymi różnie przez cieśli.
Istotny wpływ na wygląd i konstrukcję ścian ryglowych miały doświadczenia regionalne, które zaowo-
11
4 5.6 Dom podcieniowy wybudowa ny w 1720 w Trutnowy (Żuławy Gdanskie widok ogólny 4. narcznik piętra nad podcieniem, 5. bela pod-cienia (5;
12
13
cowały wykrystalizowaniem się jedynych w swym rodzaju form budynków. Przykładem może być rozwój architektury domów szkieletowych w Niemczech, gdzie wykształciły się aż trzy odmiany konstrukcji ryglowych: saksońsko-dolnoniemiecki, frankońsko-środkowoniemiecki oraz górnoniemiecki-a-lemański. Saksoński "fachwerk" odznaczał się w formie i konstrukcji powściągliwością widoczną w rygorystycznym utrzymywaniu równych i niewielkich odstępów między słupami, gdzie umieszczano liczne okna. Występował brak różnorodnych zastrzałów i krzyżulców, tak typowych w innych odmianach ryglówki. Pola między słupami wypełniano często cegłą o różnym układzie spoin a na wyższych kon-dygnacjach pod parapetami okien stosowano rzeź-bione drewniane tarcze. Frankońska odmiana "ryg-lówki" określana była przez znawców jako najbar-dziej „malarską. W pierwszej połowie XIV w. na obszarze reńsko-mozelsko-meńskim (tzn. w Niem-czech środkowych) nie było różnic między saksońską a frankońską odmianą fachwerku. Dopiero później wykształciły się oryginalne cechy frankońskich odmian kratownic: nierównomierne odstępy między słupami, duża różnorodność form krzyżujców i zastrzałów oraz mocno wysunięte do przodu drewniane gzymsy, powstałe przez odeskowanie głowic belek stropowych oczepów i podwalin. Ory-ginalne było wzmocnienie zwane od charakterystycznego kształtu figurą mężczyzny (Mannfigur). Występowało ono na ścianach frankońskich domów od połowy XVI do początku XIX w., razem z licznymi zakrzywionymi łukowo krzyżulcami
Ostatni rodzaj „fachwerku" — to alemańska kratow-nica, którą określano jako „pełną siły i jędrności". Wynikało to z tego, że słupy umieszczano w stosunkowo dużych odstępach (2-4 m), co zmuszało bu-downiczych do stosowania górnych i dolnych zastrzałów — niejednokrotnie podwójnych wzmacnia-jących słupy. Również oczepy miały większą grubość
i występowały podwójnie. Elementy te tworzą także specyficzną formę zwaną szwabskim" lub „dzikim
mężczyzną" (schwabische oder wilde Mann) i figurę
kobiecą (schwabische Weible). W końcu XVI w na skutek wzajemnych wpływów "szwabski mężczyzna" został wyparty przez bardziej miękko i finezyjnie zarysowaną postać mężczyzny frankońskiego.
W wiekach XIX i XX stosowano czarno-białą kolorystykę ścian ryglowych, natomiast wcześniej, np. w średniowieczu, gama barw była znacznie bogatsza. Przy wypełnianiu ścian czerwoną cegłą belki pokrywano białą lub brązową farbą. Podobnie postępowa...
tellmemore