swidermajery.pdf

Świder – świdermajer.

Świdermajerów znikający czar

Jaros∏aw Zieliƒski

B udowa linii Kolei Nadwiślańskiej w 1877 r. spowodowała,

wystawienniczej zdobnictwo w stylu szwajcarskich chalets

niewątpliwie wpłynęło na wyobraźnię okolicznych cieśli

i stolarzy, a w rezultacie na wygląd pierwszej generacji świ-

dermajerów. Późniejsze, z okresu międzywojennego, były już

znacznie mniej ozdobne i nieporównanie mniej solidne.

Przy nowej „drodze żelaznej” jak grzyby po deszczu wyra-

stały kolejne letniska zabudowywane według brzeżańskiego

wzorca. Od 1912 r. lepszą komunikację zapewniała kolejka

wąskotorowa do Otwocka i Karczewa, co sprzyjało powsta-

waniu nowych osiedli.

Najwcześniej, w latach 40. XIX w., powstał Wawe r jako

osiedle rolnicze przy Trakcie Brzeskim, na gruntach należą-

cych do klucza w Wilanowie. W drugiej fazie procesu par-

celacji dóbr wilanowskich narodził się Anin . W 1904 r.

wytyczono tu 150 działek, które błyskawicznie znalazły

nabywców, toteż w 1912 r. rozparcelowano resztę gruntów

kolonii. Wyłącznie drewniany charakter zabudowy miejsco-

wości wynikał nie tylko z mody na świdermajery, ale też

z powodu graniczenia z przedpolem Twierdzy Warszawa,

w której otoczeniu nie wolno było stawiać budynków muro-

wanych, a i na drewniane trzeba było uzyskać zezwolenie od

rosyjskich władz wojskowych. W 1932 r. Zarząd Dóbr

Wilanowskich, mimo protestów mieszkańców Anina, roz-

parcelował przyległe doń lasy, z ich części tworząc rezerwat

im. Jana III Sobieskiego, z pozostałości zaś osiedle Marysin

że porośnięte sosnowymi lasami wydmowe tereny między

Warszawą a Karczewem raptownie zyskały na wartości, toteż

właściciele okolicznych majątków zaczęli je parcelować

i wyprzedawać. W 1880 r. znany rysownik i ilustrator

– Michał Elwiro Andriolli – zakupił położoną nad Świdrem

lesistą część folwarku Anielin (dziś część Józefowa) i wybu-

dował dom drewniany według własnego pomysłu. Artysta

opracował belkową konstrukcję szkieletową wypełnioną

mieszaniną gliny, wiórów i pociętych gałęzi oraz pokrytą

deskami. Własnoręcznie wyrysował też projekty ornamen-

tów i ozdób wycinanych w drewnie. W ten sposób położył

podwaliny pod styl zwany później, nieco prześmiewczo, świ-

dermajerem, co było aluzją do kojarzonego z drobnomiesz-

czańskim gustem stylu zwanego biedermeier.

Andriolli myślał dalekowzrocznie i jako pierwszy dostrzegł

potencjał okolic wyróżniających się klimatem wyjątkowo

korzystnym dla osób chorych i rekonwalescentów.

Nieskażony krajobraz był też atrakcją dla letników pragną-

cych uciec z zadymionej Warszawy. W 1883 r. artysta

zamieszkał w Anielinie , którego nazwę zmieniono na

Brzegi . Wkrótce sprowadził materiały rozbiórkowe czterech

pawilonów wystawowych z placu Ujazdowskiego

w Warszawie i z nich sklecił pierwszy dom na wynajem,

nazwany Sędzią. Bogate, typowe dla ówczesnej architektury

Międzylesie – Ulanówek

funkcjonuje od 1932 r. W tych czasach kolonia zyskała bar-

dzo na znaczeniu dzięki budowie filii Fabryki Aparatów

Elektrycznych Kazimierza Szpotańskiego. Centrum przy

stacji kolejowej zyskało małomiasteczkowy charakter,

w którego krajobrazie dominowały piętrowe, murowane

i drewniane kamieniczki. Dziś Międzylesie jest znane głów-

nie

sprawą

szpitala-pomnika

Centrum

Zdrowia

Dziecka.

Radość zwała się początkowo Macierowym Bagnem.

Założone pod koniec XIX w. letnisko w 1905 r. liczyło tylko

25 mieszkańców, ale aż 22 budynki. Proporcje te świadczą

o charakterze miejscowości, w której wszystko przeznaczano

na wynajem. Imponująco wyglądała stacja Kolei

Nadwiślańskiej, wprawdzie drewniana, ale ozdobiona

pokaźnych rozmiarów wieżą. Takie same wybudowano

w Józefowie i Świdrze. Wszystkie zabudowania stacji,

począwszy od Międzylesia, zastąpiono po 1936 r. zdumie-

wająco nowoczesnymi budynkami murowanymi z fantazyj-

nie ukształtowanymi wiatami, które przetrwały do dziś.

Nazwa Radość zaistniała stosunkowo wcześnie, podobnie

jak lokalny patriotyzm, czego wyrazem było Stowarzyszenie

Miłośników Radości, założone w 1916 r. Najwcześniejsza,

drewniana zabudowa letniska miała reprezentacyjny cha-

rakter. Przez wiele lat miałem okazję mieszkać w jednej

z takich willi, zwanej Diana, wystawionej w 1912 r. Trzem

oszklonym werandom i snycerskim ozdobom odpowiadały

we wnętrzu wspaniałe posadzki, wzorowane ponoć na wila-

nowskich, oraz secesyjne, malowane ornamenty na stropach,

naśladujące sztukaterie. Z czasem przy stacji (jak

w Międzylesiu) wyrosło centrum zabudowane murowanymi

willami i kamieniczkami. Kamienica z apteką na rogu ul.

Izbickiej należała ponoć do Jana Kiepury, natomiast figurka

Wa w e r s k i . W latach 1935-38 Anin powiększył się o obszar

między ul. Królewską a ul. Zorzy, na odcinku Traktu

Lubelskiego. Rozplanowano tu wzorcowe osiedle willowe

na identycznych, jednolicie ogrodzonych działkach.

Murowane wille tworzyły zdyscyplinowane szeregi, oddalo-

ne o siedem metrów od ulic, których nazwy nawiązywały do

wydarzeń i postaci historycznych.

Międzylesiu początek dała żydowska osada letniskowa

Kaczydół założona krótko po uruchomieniu Kolei

Nadwiślańskiej. Przy trzech równoległych drogach cha-

otycznie wyrastały kolejne świdermajery. Dopiero w 1931 r.

powstał plan regulacyjny, który w dużym stopniu honoro-

wał dotychczasowe podziały, natomiast nowo rozplanowa-

ne tereny uzyskały nazwę Podkaczydół! Nazwa Międzylesie

➞

Stacja w Józefowie

nr 7, lipiec 2009

Most w Świdrze

koguta, zdobiąca zwieńczenie willi przy ul. Patriotów, przed

wojną będącej własnością znanego aktora – Antoniego

Fertnera – stała się w 1989 r. wzorem dla herbu Radości.

W ciągu ostatnich 20 lat zniszczono bardzo wiele drewnia-

nych domów i pobudowano wielkie nowobogackie wille,

w większości bardzo kiczowate. Dawne leśne posesje są par-

celowane, a ich zabudowa staje się zbyt intensywna, co

powoduje ucieczkę wód gruntowych, a w konsekwencji

obumieranie wiekowego drzewostanu.

Miedzeszyn (nazywany z kpiną Międzyszyn, bo rozwija-

jący się między torowiskami obu kolei) był letniskiem typo-

wo żydowskim. Powstał później od pozostałych miejscowo-

ści na linii otwockiej, przejmując nazwę od dawnej wsi przy

Trakcie Lubelskim. W okresie międzywojennym osiągnął

szczyty powodzenia u warszawskich starozakonnych, gosz-

cząc latem do 5000 osób, co musiało oznaczać skrajne prze-

ludnienie wielgachnych domów. Jeszcze kilkadziesiąt lat

temu te wielkie domy letniskowe było widać na każdym

kroku, jednak z czasem zaczęły się mnożyć pożary, wybu-

chające zawsze „z nieustalonych przyczyn”.

Falenica , podobnie jak Miedzeszyn, przejęła nazwę pobli-

skiej wsi w dobrach Karola Hannemana, który w 1894 r. na

pogorzelisku folwarku Błota założył osadę Wille Falenickie.

Poza parcelacją gruntów, ofiarował place pod szkołę, neogo-

tycki kościół i straż pożarną. Drewniane wille i domy nie

miały jednolitego charakteru, ale były stawiane w regular-

nej, prostokątnej siatce ulic. Przy zachodnim krańcu osady

wyznaczono miejsce dla zakładów przemysłowych. W 1925

r. Falenica uzyskała prawa miejskie, ale cztery lata później

zniszczył ją pożar. Miasteczko, odbudowane zgodnie

z nowym planem regulacyjnym, zyskało więcej zwartej

zabudowy murowanej. Ogólnym charakterem i licznymi

bóżnicami upodabniało się do żydowskiego „sztetla”, szcze-

gólnie w rejonie ul. Handlowej, w 1912 r. wybrukowanej

„kocimi łbami”, ciasno zabudowanej domami o osobliwych,

drewnianych loggiach w formie wykuszy zdobionych orna-

mentem rzezanym laubzegą. Wąską ulicą podążał w sezonie

tłum letników poszukujących okazji do zakupów

w małych sklepikach upstrzonych ręcznie malowanymi szyl-

dami. Większa część ulicy spłonęła już we wrześniu 1939 r.,

jej fragment zaś włączono do utworzonego przez Niemców

getta, przez które przeszło ok. 7500 Żydów.

Półprzystanek Michalin powstał w 1913 r. z inicjatywy

Towarzystwa Miłośników Letnich Mieszkań „Michalin”,

którego założycielami byli kupcy Jakub Kobryner i Idel

Lichtensztul oraz agent handlowy Psachia Różanykwiat.

Letnisko zyskało typowy dla tych okolic plan parcelacyjny

z prostokątną siatką ulic i szybko wypełniło się drewniany-

mi świdermajerami. Dziś Michalin jest dzielnicą Józefowa.

Podobny charakter miały następne letniska przy linii kolejo-

wej: Józefów (obecnie 18-tysięczne miasto; najstarsza

zachowana willa drewniana pochodzi z 1896 r., a neogotyc-

ki kościół – z 1905) oraz Świder (dziś dzielnica Otwocka),

słynące z pensjonatów i kąpielisk w rzece Świder.

W 1893 r. powstała jedna z dzielnic późniejszego miasta

Otwock – kolonia Aleksandrówka o zaledwie 18 dział-

kach, założona przez płk. Aleksandra Westenricka na grun-

tach wydzielonych z dóbr Wiązowna, wzdłuż granicy

z dobrami Otwocka Wielkiego, gdzie także budowano już

drewniane wille. W 1890 r. dr Józef Geisler z Karczewa

w piętrowym drewniaku z wieżyczką otworzył terapeutycz-

➞

Pensjonat Gurewicza w Otwocku, ok. 1927 r.

Stacja w Otwocku

ny zakład kąpielowy, a trzy lata później – pierwsze sanato-

rium chorób płucnych. Wtedy w Otwocku, zwanym wów-

czas Willami Otwockimi, stało już ok. 100 domów letni-

skowych, przy czym tylko 13 murowanych, ale już na prze-

łomie wieków liczba budynków sięgnęła aż 600, a gości

i kuracjuszy przekroczyła 2000. Skalą wyróżniał się pensjo-

nat Abrama Gurewicza budowany etapami od 1906 do

1921 r. Po ukończeniu stał się jedną z największych budow-

li drewnianych w Polsce, mając powierzchnię 2700 mkw.

Osada szybko przeobraziła się w miasteczko ozdobione kil-

koma reprezentacyjnymi budowlami, w tym neogotyckim

kościołem autorstwa Władysława Marconiego oraz wieżą

wodną i pięknym, wczesnomodernistycznym budynkiem

dworca kolejowego – dziełami Jana Fijałkowskiego

z 1910 r. W 1916 r. Otwock uzyskał prawa miejskie,

a w 1923 – status uzdrowiska. Ciekawą genezę ma eklek-

tyczny ratusz przebudowany w 1928 r. z willi inż. Stanisława

Sierkowskiego, z lat 80. XIX w. Naprzeciw ratusza, po dru-

giej stronie torów kolejowych, wystawiono w tym czasie

synagogę, powstały też: remiza strażacka i neoklasycystycz-

ne kasyno, gmachy szkół powszechnych i gimnazjum.

Budynki szpitali i sanatoriów stawiane w latach 30. miały

w większości wielkomiejskie formy. Dla klienteli żydow-

skiej przeznaczony był szpital psychiatryczny Zofiówka oraz

część sanatoriów, w tym: Brijus, Marpe, Haszachfes

i Centos (dla dzieci). Tuż przed wojną Otwock przyjmował

ok. 40 tys. kuracjuszy i liczył 20 tys. stałych mieszkańców,

z czego aż 75 proc. stanowili Żydzi. Po 1939 r. podzielili oni

los swych współwyznawców z sąsiednich miejscowości,

z początku zamknięci w dwóch gettach, z których jedno

przeznaczono dla mieszkańców, drugie zaś dla kuracjuszy.

Niewiele pozostało śladów żydowskiej bytności w Otwocku,

Niemcy bowiem zniszczyli wiele domów i dwie synagogi,

pozostawiając jedynie małą bóżnicę przy ul. Górnej oraz

mykwę. Mimo wojennych i powojennych zniszczeń wiele

willi trwa – drewnianych i murowanych, najczęściej w bar-

dzo kiepskim stanie. Te pierwsze są ciągle trzebione przez

pożary. Ostatnio spłonął np. dom przy ul. Wczasowej oraz

drewniak przy ul. Górnej, w dzielnicy Świder. Najcenniejszą

spośród willi murowanych jest straszliwie dziś zrujnowana

Julia, wybudowana przed 1893 r. dla warszawskiego przed-

siębiorcy Maurycego Karstensa. Obecnie Otwock jest

ośrodkiem administracyjnym gminy zamieszkanej przez

42 tys. mieszkańców (znakomita większość w samym mie-

ście) i w 44 proc. pokrytej lasami. Tradycje uzdrowiskowe są

z powodzeniem kontynuowane.

Dawne letniska na linii otwockiej wyewoluowały w cza-

sach III RP, najczęściej jednak ze szkodą dla krajobrazu

kulturowego, przekształcając się w suburbia, w których tra-

dycyjna zabudowa typu pensjonatowego jest masowo elimi-

nowana i zastępowana kakofonią form nowoczesnej archi-

tektury. Miejsce świdermajerów zajmują wypasione „garga-

mele” albo apartamentowce. Wzrasta zamożność, ale zanika

piękno i unikatowy charakter tych okolic.

Sanatorium projektu

Edgara Norwertha w Otwocku

nr 7, lipiec 2009

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: