M.Jastrzębska Krótka char zjawiska nief. struktur podkultury przestępczej s159-172.pdf

Studia Gdańskie , t. VII, s. 159–17

Marta Jastrzębska *

Krótka charakterystyka zjawiska nieformalnych

struktur podkultury przestępczej

Wprowadzenie

Kara pozbawienia wolności jest wciąż najsilniej krytykowanym środkiem

karnym 1 . Skazani umieszczeni w zakładzie karnym lub areszcie śledczym prze-

bywają stale w środowisku o dużym nasileniu czynników kryminogennych −

zatem niesprzyjającym resocjalizacji. W warunkach zakładu karnego potrzeby

człowieka polegają na ustanawianiu i podtrzymywaniu pewnych typów związ-

ków ze środowiskiem, koniecznych do właściwego psychoizjologicznego funk-

cjonowania osobowości. Niemożność ustanowienia czy podtrzymania pewnego

typu związków w ramach struktury ja − świat powoduje, że osobowość funkcjo-

nuje w warunkach nieadekwatnych do jej potrzeb . Wysokie koszty społeczne

związane z resocjalizacją w ramach zakładu karnego są o tyle istotne z punk-

tu widzenia celów kary pozbawienia wolności, że przy mało skutecznym prze-

ciwdziałaniu ujemnemu wpływowi kryminogennego środowiska więziennego

przeważająca część osób zwalnianych, dokonujących ponownie przestępstw,

wykazuje z reguły znacznie wyższy stopień społecznego wykolejenia niż przed

pozbawieniem wolności.

Brunon Hołyst wskazał na występowanie sprzeczności tkwiących w karze

pozbawienia wolności. Przywołał niehumanitarność, nieskuteczność w sensie

przeciwdziałania powrotowi do przestępstwa, trudności pogodzenia pracy wy-

chowawczej, terapeutycznej z warunkami stwarzanymi obiektywnie przez fakt

pozbawienia wolności .

Psychologowie badający warunki wykonywania kary pozbawienia wolności

bardzo silnie podkreślają nieadekwatność warunków stworzonych w zakładach

* Dr Marta Jastrzębska, Wydział Nauk Społecznych Uniwersytetu Gdańskiego.

1 B. Hołyst, Problemy współczesnej penitencjarystyki w świecie. T. II , Wydawnictwo Prawnicze,

Warszawa 1987.

B. Hołyst, Kryminologia. Podstawowe problemy , Wydawnictwo Prawnicze PWN, Warszawa

1999.

B. Hołyst, Problemy… , op. cit.

159

Marta Jastrzębska

karnych do wymagań prawidłowego funkcjonowania izycznego i psychicznego

jednostki. Za szczególną dolegliwość uznają frustrację i deprywację potrzeb, jak

również negatywną ocenę społeczną izolowanej jednostki. Przywołują badania

wskazujące, że więzień zrywa wiele swoich dotychczasowych funkcji społecz-

nych . Zdaniem karnisty Andrzeja Gaberlego „[...] paradoksalnie kary więzienia

wpływają demoralizująco na skazanych i wielokrotnie spychają ich na dalszą

drogę przestępczą” 5 .

Deprywacyjny charakter izolacji więziennej wymusza na skazanych okre-

ślone wzorce zachowania i radzenia sobie w sytuacji trudnej. Oznacza to, że

pod powierzchnią formalnego, jawnego i uregulowanego przepisami sposobu

zachowania i komunikowania się więźniów istnieje inny, ukryty zbiór zasad

regulujących postępowanie skazanych w rozmaitych sferach życia 6 . Osadzeni

przebywający w więzieniu mogą podjąć decyzję uczestnictwa w nieformalnych

strukturach podkultury przestępczej (należą wówczas do „grypsujących”) lub

przynależności do osadzonych „niegrypsujących” (w wypadku braku akcepta-

cji norm życia więziennego). Przynależność człowieka do grupy „grypsujących”

lub „niegrypsujących” powoduje jego automatyczną stygmatyzację w środowi-

sku przestępczym. Sposób działania skazanego „grypsującego” opiera się ściśle

na nieformalnym kodeksie postępowania (polegającym na przeciwstawianiu się

administracji więziennej, zgodnym z regułami i zasadami ustanowionymi przez

samych skazanych). H. Dobromilska i J. Dorbomilski (199) 7 wskazują, że zja-

wisko podkultury przestępczej należy traktować jako pewien system, którego

głównymi elementami są:

− specyiczna hierarchia wartości i powiązany z nią system norm postępowania,

którym często towarzyszy „quasi-magiczny” sposób myślenia;

− swoisty styl bycia i zwyczaje więzienne;

− hierarchia społeczna i role więzienne;

− osobliwe wytwory podkulturowe (gwara, tatuaże, piosenki, poezja i tak dalej).

W literaturze penitencjarnej znaleźć można bardzo wiele deinicji „podkultu-

ry przestępczej”. Bywa ona też określana mianem „drugiego życia”, „grypsery”,

„subkultury więziennej” czy „podkultury grypsujących”. Jedną z pierwszych,

a zarazem bardzo trafnych deinicji podkultury przestępczej jest wyjaśnienie

Stanisława Jedlewskiego (196) nawiązujące do relacji wychowanków w zakła-

dach poprawczych. Autor uważał, że „drugie życie” charakteryzuje się pewnymi

pozaregulaminowymi formami postępowania wyznaczonymi w procesie inter-

B. Hołyst, Kryminologia… , op. cit.; J. Błachut, A. Gaberle, K. Krajewski, Kryminologia , Arche,

Gdańsk 006.

5 A. Gaberle, Wolność zamiast kar , „Rzeczpospolita” 009, nr 11, s. .

6 E. Szymczak, Podkultura przestępcza , [w:] Zagadnienia penitencjarne. Skrypt dla słuchaczy szkoły

podoicerskiej SW , pod red. E. Chmielewskiej i in., Centralny Ośrodek Szkolenia Służby Więziennej,

Kalisz 00.

7 Za: S. Przybyliński, Podkultura więzienna – wielowymiarowość rzeczywistości penitencjarnej ,

Oicyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 005.

160

Krótka charakterystyka zjawiska nieformalnych struktur podkultury przestępczej

akcji między wychowankami zakładu. Wskazywał, że „drugie życie wychowan-

ków to niebezpieczny, wrogi polip, który toczy i zatruwa zdrowsze tkanki życia

w zakładzie, nie dopuszczając do przeprowadzenia jakichkolwiek terapeutycz-

nych zabiegów, które mogłyby uzdrowić chory organizm [...]” 8 . Wartości wyni-

kające z kodeksu postępowania wychowanków zakładu lub skazanych wewnątrz

jednostki penitencjarnej dotyczą z kolei: zakazu współpracy z administracją lub

manipulacji w kontakcie z nią, wzajemnej pomocy i solidarności względem sie-

bie, eksploatacji i agresji wobec innych wychowanków/więźniów. Należy dodać

też, że respektowanie zasad podkultury przestępczej i identyikowanie się z nimi

powinny opierać się na właściwościach osobowych jednostki: osoba „grypsują-

ca” powinna być sprytna, zuchwała, silna i agresywna. Cechy te mają również

umożliwiać skazanemu objęcie przywództwa w grupie „grypsujących” i czynić

go osobą bardziej „prestiżową i twardą”.

Geneza zjawiska „drugiego życia” odnosi się do dwóch koncepcji. Pierwszą

z nich jest koncepcja deprywacyjna, która zakłada, że podkultura przestępcza jest

wynikiem dolegliwości (deprywacji) instytucji więzienia: na przykład deprywa-

cji sensorycznej (związanej ze zubożeniem środowiska dopływających bodźców)

czy poznawczej (wynikającej z braku lub ograniczenia informacji). Umieszczenie

w więzieniu uderza poza tym w rozliczne więzi emocjonalne małżonków, rodzeń-

stwa, blokuje przyjaźń, miłość. Deprywacji ulega potrzeba kontaktu emocjonalne-

go, współuczestnictwa, partnerstwa, godności osobistej, niezależności, intymności.

Warunki zewnętrzne uniemożliwiające kontakt między ludźmi sprzyjają wzrosto-

wi napięć emocjonalnych i desocjalizacji, a w rezultacie powodować mogą wy-

stępowanie zachowań agresywnych, drażliwości oraz stanów depresyjnych. Jak

stwierdził Bogusław Waligóra, „[z]a względnie zaspokajane w więzieniu można

uznać tylko potrzeby pokarmowe” 9 . Teorie transmisyjne zakładają z kolei prze-

niesienie norm i zasad podkultury przestępczej z zewnątrz. Oznacza to, że nie-

formalne i ukryte życie zakładu karnego jest odwzorowaniem systemu wartości

i norm postępowania, które występują w środowisku przestępczym na wolności.

Eugeniusz Szymczak wskazuje ponadto, że teoria transmisji znajduje wielu zwo-

lenników wśród funkcjonariuszy służby więziennej. Autor zauważa, że funkcjo-

nariuszom łatwiej jest przypisać winę za powstawanie „drugiego życia” normom

z zewnątrz i zaakceptować taki stan rzeczy, aniżeli obarczyć nią samą instytucję

więzienia czy karę pozbawienia wolności.

Bardzo szeroko na temat podkultury przestępczej wypowiadał się Marek

Kosewski 10 , który wskazał różnice między rywalizującymi ze sobą skazanymi

młodocianymi: „git-ludźmi” oraz „fest-ludźmi”. Zasady postępowania obowią-

8 S. Jedlewski, Nieletni w zakładach poprawczych , Wiedza Powszechna, Warszawa 196, s. 9.

9 B. Waligóra, Deprywacja potrzeb osób pozbawionych wolności , [w:] Problemy współczesnej peni-

tencjarystyki w Polsce , red. B. Hołyst, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 198, s. 61.

10 M. Kosewski, Ludzie w sytuacjach pokusy i upokorzenia , Wiedza Powszechna, Warszawa

1985.

161

Marta Jastrzębska

zujące wśród skazanych młodocianych wymienia się najczęściej ze względu na

ich najbardziej dynamiczny i agresywny charakter. Normy postępowania skaza-

nych odbywających karę po raz pierwszy czy recydywistów penitencjarnych są

z kolei nieco bardziej elastyczne, mniej agresywne (choć generalnie nie różnią

się znacząco od zasad postępowania skazanych młodocianych). Autor pisze, że

„git-ludźmi” nazywani się skazani „grypsujący”, skazani „poszkodowani” to

„cwele”, jako „frajerzy” określani są zaś „niegrypsujący”.

„Git-ludzie” uważają pracę oraz więzienie za zło i nastawieni są wyłącznie

na przetrwanie. Należą do nich zarówno skazani wysoce zdemoralizowani,

o dużej karierze przestępczej, jak i osadzeni, którym uczestnictwo w podkultu-

rze przestępczej daje poczucie bezpieczeństwa (wynikające z braku zagrożenia

ze strony „silnych grypsujących”). Warto wskazać tutaj, że dołączenie do gro-

na „grypsujących” wiąże się z wieloma zadaniami do spełnienia: potencjalny

„grypser-świeżak” zostaje poddany edukacji, w której jego obowiązkiem jest

przyswojenie sobie i nauczenie się wszystkiego, co dotyczy zasad podkultury

przestępczej. Czasami musi on też dokonać spektakularnego czynu (na przykład

aktu autoagresji), by ukazać się jako osoba „twarda” i ryzykująca swoje zdrowie

w imię postanowień grupowych. Jego wiedza jest potem sprawdzana przez in-

nych „grypsujących”, którzy mogą zdecydować o przynależności „świeżaka” do

grona „grypsujących” lub nie 11 .

„Poszkodowani” to skazani, którzy zostali wykluczeni z grupy „gitów” lub

„festów” z powodu niedozwolonych dla grupy zachowań (na przykład dopuści-

li się przestępstwa o charakterze seksualnym albo narazili się grupie „podkul-

turowej”) lub z powodu braku akceptacji ze względu na ułomności psychiczne

lub izyczne. Osoby te są usytuowane na samym dole więziennej hierarchii. Jak

zauważa Sławomir Przybyliński, „cwele” nie mają własnych norm postępowa-

nia, a we własnym gronie cechują ich często brak lojalności i zakłamanie. Autor

wskazuje także, że stygmat „cwela” nosi się często przez całe życie, a w razie po-

wtórnego traienia do więzienia poddaje się ponownie takiego osadzonego wielu

poniżającym czynnościom 1 .

Grupa skazanych niedeklarujących udziału w nieformalnych strukturach

podkultury przestępczej określana jest mianem „frajerów”. Skazani ci nastawie-

ni są na spokojne odbycie kary bez angażowania się w negatywne zachowania

wynikające z uczestnictwa w podkulturze przestępczej. Tym osadzonym zależy

z reguły na przychylności administracji więziennej, przez co są uważani za gru-

pę niższą wśród osadzonych „grypsujących”. W ostatnim czasie w zakładach

karnych dla młodocianych obserwuje się wzrost skazanych „niegrypsujących”,

którzy zostali wykluczeni z grupy „grypsujących”. Grupa ta dominuje zwłaszcza

na terenie północnej Polski i określana jest mianem „cwaniaków”. E. Szymczak

11 S. Przybyliński, op. cit.

1 Ibidem.

Krótka charakterystyka zjawiska nieformalnych struktur podkultury przestępczej

wskazuje na wrogi stosunek „cwaniaków” do „grypsujących”, pozornie zaś przy-

chylny wobec administracji więziennej (choć pod pozorem współpracy z admi-

nistracją grupa ta posługuje się metodą konfrontacji i nietolerancji, a konlikty

rozwiązuje za pomocą agresji i siły izycznej) 1 .

Należy dodać, że w Polsce do 1980 roku wyodrębniła się też grupa „festów”, któ-

ra rekrutowała się w większości z młodocianych skazanych „niegrypsujących” 1 .

Od tego czasu liczebność „festów” ulegała spadkowi, a obecnie nie wskazuje się już

grupy „fest-ludzi” jako odgrywającej rolę w podkulturze przestępczej.

W grupie osób związanych z podkulturą przestępczą można wyłonić przy-

wódców, wokół których gromadzą się inni osadzeni realizujący ich polecenia.

Mieczysław Ciosek wskazuje, że przywódcy udzielają wskazówek i porad, roz-

strzygają spory w grupie, decydują o przywróceniu do łask albo o wykluczeniu

z grupy, udzielają kar i nagród oraz zatwierdzają zbiorowe akcje w więzieniu, na

przykład głodówki i bunty 15 . Analiza zjawiska podkultury przestępczej pokazu-

je, że istnieją dwa typy przywódców:

•typ intelektualny (osoba inteligentna, na pozór grzeczna, stosująca techniki

manipulacji);

•typ silny izycznie (osoba stosująca „prawo pięści”, agresywna).

Osoby obejmujące przywództwo nad grupą „grypsujących” odbywają ponad-

to zazwyczaj długie wyroki, co powoduje, że znają z doświadczenia różne jed-

nostki penitencjarne oraz przebywają często w zakładach o surowych reżimach.

Odbywanie kar w różnych jednostkach penitencjarnych przyczynia się również

do ich bezpośredniej znajomości różnych „autorytetów” przestępczych. Prowo-

dyrzy podkultury przestępczej popełniają też zazwyczaj wiele przestępstw, często

z użyciem siły izycznej. W zakładach karnych przeciwstawiają się administracji

w sposób jawny oraz bezwzględnie przestrzegają „kodeksu więziennego”.

Należy podkreślić, że o ile zjawisko podkultury przestępczej jest wynikiem

akceptacji norm i wartości ze świata przestępczego, o tyle uczestnictwo w niej

spełnia dla skazanych kilka ważnych funkcji psychologicznych. Uczestnictwo

w „drugim życiu” zapewnia skazanym potrzebę bezpieczeństwa − umożliwia

kontakty i wsparcie we własnej grupie, z drugiej zaś strony stanowi przeciw-

stawienie się personelowi więziennemu. Z potrzebą bezpieczeństwa związana

jest jednocześnie także potrzeba przynależności. Poprzez uczestnictwo w nie-

formalnych strukturach podkultury przestępczej osadzeni mają również szansę

zaspokojenia potrzeby aprobaty ze strony innych osadzonych (potrzeba uzna-

nia) oraz, poprzez akceptację w grupie, utrzymania pozytywnego obrazu włas-

nej osoby (potrzeba poczucia własnej wartości).

1 E. Szymczak, op. cit.

1 M. Kosewski, op. cit.

15 M. Ciosek, Psychologia sądowa i penitencjarna , Wydawnictwa Prawnicze PWN, Warszawa

001.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: