K. Wojcieszek Jaka formuła.pdf

PROMOCJA ZDROWIA

Program profilaktyczny nie jest abstrakcj¹,

lecz reakcj¹ na pewn¹ rzeczywistoæ i musi byæ

z ni¹ zgodny. Program powinien odpowiadaæ

przyjêt¹ w nim strategi¹ danej, dobrze rozpo-

znanej, sytuacji.

Najpowa¿niejsz¹ wad¹ tekstu Bogus³awa

Habrata jest w³anie niepotrzebne i nieuzasad-

nione przeciwstawianie sobie programów hu-

manistycznych i medycznych. Co stoi za

takim przeciwstawieniem? Có¿, chyba stary i

znany redukcjonizm, niepotrzebnie wprowa-

dzany w profilaktykê.

g³asza³ jako m³ody student marksistowskie ty-

rady, aby potem rozliczaæ siê z tego okresu g³ê-

bokimi tekstami na temat ewentualnego powrotu

do metafizyki. Na podstawie choæby tej jednej

biografii mo¿na sporz¹dziæ ca³kiem zgrabne stu-

dium przypadku do historii i socjologii nauki.

Niezale¿nie od przyczyn nie warto byæ re-

dukcjonist¹. Wiem o tym, gdy¿ by³em takim w

wieku lat... 13! I wyros³em, na szczêcie.

Redukcjonizm jest ostatnio czêsto spotyka-

ny. I zbiera ¿niwo pog³êbiania ignorancji. Przy-

k³adem takiego mylenia jest choæby ksi¹¿ka

Czy tylko biologowie maj¹ racjê?

Tekst Bogus³awa Habrata zaczyna siê stwier-

dzeniem, ¿e programy profilaktyczne w Polsce

tworzyli g³ównie humanici filozofowie, psy-

chologowie, socjologowie i antropolodzy. Nikt

dot¹d nie zrobi³ na ten temat badañ i zestawieñ,

ale co do jednej sprawy mogê mia³o dyskuto-

waæ. Otó¿ sam jestem autorem wielu programów

profilaktyki pierwszorzêdowej, a tak siê sk³ada,

¿e jestem... biologiem. Wymieñmy te programy:

Noe, cz. I i II, Przygotowanie do profilakty-

Jaka formu³a?

Krzysztof Wojcieszek

Decyzja redakcji o zamieszczeniu artyku³u Bogus³awa Habrata na temat programów redukcji szkód zdrowotnych

sk³oni³a mnie do chwycenia za pióro. Uwa¿am bowiem, ¿e tekst ten, sk¹din¹d ciekawy i wa¿ny, zawiera elementy, które

mog¹ wprowadziæ Czytelnika w b³¹d. Zatem, jeli wydaje mi siê, ¿e wiem o czym, co mo¿e przed takimi b³êdami

uchroniæ, to wypada na tekst zareagowaæ. I to od razu, na gor¹co wskazuj¹c, gdzie moim zdaniem, autor mija siê z

prawd¹, a gdzie ma zupe³n¹ s³usznoæ.

ki domowej, Sonda 21, Program dla sprze-

dawców, Debata, Korekta. Wspó³uczest-

niczy³em te¿ w pracy nad innymi programami.

Kiedy próbowa³em oszacowaæ zasiêg ilocio-

wy uczestników moich programów w ci¹gu

roku i wysz³o mi ponad 500 tysiêcy osób.

A jednoczenie jestem ca³kowicie i komplet-

nie biologiem. Owszem, mam i inne wykszta³-

cenie (jestem równie¿ filozofem) i dowiadcze-

nia praktyczne i badawcze wespó³ z humanista-

mi (psychologami, socjologami), nawet wspól-

ne ksi¹¿ki, ale... Ale jestem biologiem.

Wspominam o tym dlatego, ¿e Bogus³aw

Habrat próbowa³ brakami wiedzy biologicznej

wyt³umaczyæ niechêæ autorów programów pro-

filaktycznych do strategii redukcji szkód zdro-

wotnych. Mój przypadek zatem kwestionuje to

rozumowanie i powinien daæ do mylenia.

Co wiêcej, jestem autorem nie tylko pro-

gramów skierowanych na ca³kowit¹ abstynen-

cjê, ale te¿ programu takiego jak Korekta,

który ma w du¿ym stopniu charakter harm

reduction. Jako w moim umyle nie pogry-

z³y siê programy obu typów. A mo¿e jedne pi-

sa³em jako antropolog a drugie jako bio-

log? Nic z tych rzeczy. Ka¿dy odnajdzie w

nich mnie ca³ego, ale w odpowiedniej sytuacji.

To jest to s³owo: odpowiednia sytuacja.

Co to takiego redukcjonizm? Jest to aspek-

towe, a wiêc cz¹stkowe rozumienie cz³owie-

ka. Specjalici zafascynowani jednym wymia-

rem ludzkiego ¿ycia, np. tym, do którego do-

stêp daje nam biologia czy nauki medyczne,

s¹dz¹, ¿e przy pomocy ich spojrzenia ukszta³-

towanego tylko jednym typem pytañ nauko-

wych, da siê adekwatnie wyjaniæ ludzkie pro-

blemy. Czasami redukcjonizm jest wynikiem

fascynacji jakimi odkryciami, a czasami wy-

nikiem naiwnoci czy ignorancji w sprawach

dorobku innych dziedzin wiedzy. Od wieku

XVIII redukcjonizm biologiczny jest stosun-

kowo czêsty. Rozumienie cz³owieka jako ma-

szyny, zwierzêcia czy komputera jest modne

w niektórych krêgach. Zauwa¿my, ¿e mo¿na

zostaæ doæ sprawnym biologiem czy chemi-

kiem bez dostêpu do wa¿nych tradycji kultu-

rowych. Paradoksalnie mo¿e siê to te¿ zdarzyæ

przedstawicielom nauk humanistycznych.

Mo¿na byæ sprawnym socjologiem badaj¹cym

rynek bez znajomoci platoñskich dialogów. Po

prostu tego siê nie uczy, niestety!

To, czego i jak siê ucz¹ studenci, jest zale¿-

ne nie tylko od bezstronnych wyników badañ,

ale od opcji politycznych, rozmaitych zawiro-

wañ. Spójrzmy pod tym k¹tem na karierê s³aw-

nego Leszka Ko³akowskiego. Tu¿ po wojnie wy-

Bakera Wojny plemników zawieraj¹ca uczo-

ny rozdzia³ na temat wy¿szoci ewolucyjnej

gwa³tu zbiorowego nad indywidualnym (gdy¿

przy zbiorowym dochodzi do lepszej loterii

genów, co zwiêksza szanse na sukces reproduk-

cyjny gwa³c¹cych osobników). W zetkniêciu z

tak¹ m¹droci¹ ubolewam nad uporczywo-

ci¹ niektórych doktryn. Redukcjonist¹ by³ imæ

Galton, ziêæ Darwina, twórca eugeniki, solid-

nie skompromitowanej osi¹gniêciami Trze-

ciej Rzeszy. Niestety, ksi¹¿ka Bakera nie siêga

dalej ni¿ te dawno znane na gruncie anglosa-

skim idee. Nie warto byæ redukcjonist¹!

Co ze skutecznoci¹ profilaktyki?

Porzucaj¹c tê dygresjê kulturow¹ zwracam siê

ponownie do tekstu Bogus³awa Habrata. Znaj-

dujê tam przekonanie, ¿e programy profilaktycz-

ne pisane zza biurka... wielokrotnie zakoñczy³y

siê fiaskiem. U¿ycie s³owa wielokrotnie su-

geruje Czytelnikowi, ¿e zawsze. Za programy

redukcji szkód zawsze osi¹gaj¹ swój cel.

Otó¿ nie jest to prawda. Najpierw dlatego, ¿e

w dziedzinie tzw. pierwszorzêdowej profilaktyki

rozgrywa siê co bardzo wa¿nego w tle, co decy-

duje o tym, ¿e wiêkszoæ sytuacji trudnych i wy-

zwañ profilaktycznych koñczy siê szczêliwie.

Remedium KWIECIEÑ 2002

PROMOCJA ZDROWIA

Jest to jakby naturalna profilaktyka zawarta w dzia-

³aniu tzw. czynników chroni¹cych. Sprawiaj¹ one,

¿e znaczna czêæ ludzi omija wiêkszoæ problemów,

w tym i problemów z substancjami psychoaktyw-

nymi. W spo³eczeñstwie polskim oznacza to, ¿e

tzw. grupa ryzyka ogranicza siê do zdecydowanej

mniejszoci ludzi. Po prostu czynniki chroni¹ce bio-

r¹ górê, spo³ecznoæ trwa i rozwija siê. Jest to wy-

nik sta³ej, naturalnej profilaktyki.

Zatem programy profilaktyki pierwszorzêdo-

wej staraj¹ siê w rzeczywistoci dorzuciæ co wiê-

cej i lepiej do tego, co ju¿ dokonuje siê samo. To

w³anie sprawia, ¿e tak trudno by³o dopracowaæ

siê formu³y programów skutecznych, czyli w spo-

sób uchwytny badawczo osi¹gaj¹cych wyniki w

postaci zmiany zachowañ. Po wielu próbach (czê-

sto, rzeczywicie intuicyjnych i nieudanych) uda³o

siê wypracowaæ spójn¹ teoriê oddzia³ywañ pro-

filaktycznych i udowodniæ empirycznie skutecz-

noæ tych oddzia³ywañ. Dzi ju¿ wiemy, jaki musi

byæ program choæby wzmacniaj¹cy abstynen-

cjê m³odych ludzi. Inna sprawa, ¿e warunki te s¹

doæ wyrubowane. Okaza³o siê, ¿e dobra profi-

laktyka nie jest ³atwa, zreszt¹ jak ka¿de usi³owa-

nie osi¹gniêcia jakiego wiêkszego dobra, ni¿ ak-

tualnie dostêpne w sposób naturalny. Profilakty-

cy nie dzia³aj¹ w pró¿ni, ale poruszaj¹ siê na polu

wielu naturalnych si³. To, ¿e cokolwiek osi¹gaj¹,

ju¿ samo w sobie jest osobliwym sukcesem. Wo-

bec tak potê¿nych czynników, jak choæby ekono-

miczne czy polityczne. Niezauwa¿anie tej sytu-

acji, to w³anie uproszczenie, o które mam pre-

tensje do autora omawianego artyku³u.

Jak daleko mo¿e siêgaæ wp³yw profilaktyki

dobrze pomylanej, widaæ z pracy Szymona Grze-

laka. Wyniki ewaluacji programu PION, które

prezentowa³ na konferencji w grudniu 2000 roku,

powinny, na dobr¹ sprawê, wstrz¹sn¹æ s³uchacza-

mi. Otó¿ dowodzi³, ¿e w wyniku pracy w progra-

mie wiêcej nastolatków porzuca³o wspó³¿ycie

seksualne, ni¿ je podejmowa³o! Powtórzmy jesz-

cze raz: m³odzi ludzie z przekonaniem porzucali

podjête ju¿ wspó³¿ycie seksualne! Wyniki te s¹

tak mocne i niewiarygodne, ¿e s¹ pomijane w

analizach. A przecie¿ zosta³y uzyskane dobrymi

metodami badawczymi w krêgu osób znaj¹cych

siê bardzo dobrze na metodologii takich badañ,

wrêcz pionierów pozytywistycznie zorientowa-

nej ewaluacji w Polsce. Na konferencji nikt nie

kwestionowa³ metodologii, w duchu myl¹c so-

bie: To przecie¿ niemo¿liwe!

Sceptycyzm wobec takich wyników ujawni³a

jeszcze ostatnio dziennikarka Gazety Szkolnej,

która s³ucha³a wyk³adu Szymona na konferencji

organizowanej przez CMPPP. Wyranie i ironicz-

nie podda³a w w¹tpliwoæ wyniki badacza... sama

nie bêd¹c badaczem. I tak górê bior¹ przekona-

nia, widzimisiê, opinie i mniemania. Akurat znam

program PION, gdy¿ da³em siê w nim prze-

szkoliæ. Szkolenie by³o solidne, wymagania szko-

l¹cych doæ znaczne, egzamin powa¿ny. W opar-

ciu o ten wgl¹d by³em pewien, ¿e tak dobry pro-

gram MUSI dzia³aæ. Dlaczego zatem taki scepty-

cyzm? Przez jaki pryzmat przepuszczaj¹ swoje

myli na ten temat autorzy sceptycznych opinii?

Czy przez pryzmat w³asnych, nieudanych do-

wiadczeñ (¯ycie ciê nauczy!)? Mo¿e...

A swoj¹ drog¹ jak mocna musi byæ profi-

laktyka, aby osi¹gaæ tak wspania³e, spektaku-

larne sukcesy w tak trudnej z natury dziedzi-

nie! Po prostu profilaktyka zaczyna byæ doj-

rza³a i rozumie, dlaczego jej co nie wychodzi,

jak i dlaczego co siê udaje.

W odniesieniu do programów polskich trzeba

jeszcze pamiêtaæ, ¿e startowalimy ze znacznym

opónieniem. Na przyk³ad ewaluacje programów to

w USA lata trzydzieste minionego stulecia! U nas

za lata... 90. Musia³a byæ jaka cena rozmaitych

dowiadczeñ z tytu³u tego opónienia, choæ s¹dzê,

¿e i tak radzimy sobie nadspodziewanie dobrze.

Wiedza profilaktyczna ma tê zaletê, ¿e strze-

¿e przed b³êdami w sztuce. Mo¿liwoæ takiego

b³êdu ukazuje siê na horyzoncie ewentualnego

stosowania programów harm

reduction w warunkach po-

wszechnych. Powoduje to sytu-

acjê doæ ryzykown¹ z punktu

widzenia interesów tych m³o-

dych ludzi, którzy jeszcze nie s¹

w grupie ryzyka. Otó¿ ostatnio

odkryto wielkie znaczenie tzw.

b³êdnych przekonañ normatyw-

nych dla podejmowania przez lu-

dzi zachowañ ryzykownych. Je-

¿eli w danym rodowisku panu-

je opinia oparta na widocznych

przejawach danych zachowañ, ¿e

s¹ one powszechne czy te¿ ak-

ceptowane, to takie przekonanie

wzmacnia tendencjê do podej-

mowania danych zachowañ. S¹-

dzê, ¿e prowadzenie programów

nastawionych na redukcjê szkód

zdrowotnych w niew³aciwym

miejscu i czasie, powodowa³oby

netto wiêcej szkód ni¿ korzyci.

S¹ nawet pierwsze badania ilo-

ciowe na ten temat, brytyjskie.

Nie widzê nic z³ego w progra-

mach harm reduction, dopóki

pozostaj¹ na terenie w³aciwym dla siebie, tam, gdzie

te szkody s¹ bardzo prawdopodobne. Nie trzeba bu-

dowaæ pozycji tego typu metod w oparciu o dyskre-

dytowanie profilaktyki opieraj¹cej siê na innych stra-

tegiach i skierowanej do populacji poza grup¹ ryzy-

ka. Ta droga prowadzi donik¹d. Wystarczy skupiæ

siê na rzeczywistych potrzebach i mo¿liwociach

ró¿nych dzia³añ profilaktycznych. To, co ró¿ne, nie

musi byæ przecie¿ sprzeczne.

Podsumowanie

Czy w takim razie odradzam programy typu

harm reduction? Nic podobnego. W stosun-

ku do nich zachowujê pe³n¹ ¿yczliwoæ i re-

alizm. Jestemy zobowi¹zani chroniæ ludzkie

¿ycie i zdrowie, na ró¿nych poziomach i w roz-

maity sposób. Inne podejcie zbyt przypomina

mi dyskusjê o wy¿szoci barów mlecznych nad

restauracjami (lub odwrotnie).

Zatem cieszê siê z artyku³u Bogus³awa Ha-

brata. Jest wa¿ny i potrzebny (mimo uproszczeñ).

A jeszcze bardziej cieszê siê, ¿e Czytelnik móg³

go przeczytaæ wraz z moim komentarzem. q

Autor jest doktorem filozofii, biologiem,

twórc¹ programów profilaktycznych i szkole-

niowych, specjalist¹ ds. uzale¿nieñ.

KWIECIEÑ 2002 Remedium

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: