Biuletyn_nr_3642011_CPpP.pdf

jesień 2011 | harbst 5772

Biuletyn Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Warszawie

nr 3(64)/2011

Cadyk pierze po pysku

chasydzkie cuda na Grzybowie

"Dzieci porwane"

czyli jak przeżyć w obcej skórze

Biuletyn Jesień 2011

Twarde fakty

Cadyk pierze po pysku

chasydzkie cuda na Grzybowie

„Tandeta i sztampa” – podsumował

VIII Festiwal Singera czytelnik „Gazety

Wyborczej”. TVP transmitowała z placu

Grzybowskiego zamykające Festiwal

widowisko „Dwór Cadyka”. „Takie

przedsięwzięcia – pisała GW – utrwalają

najgorsze stereotypy: Żydzi to faceci

w długich chałatach, którzy tańczą

majufesa (żeby jeszcze majufesa!),

pogryzając czosnek”.

Zawierucha w brodatym społeczeństwie

W styczniu 1933 roku w gazecie uwagę przykuwał tytuł: Zdradzona

lista szpiegów. Popłoch i zgroza panują na dworach cadyków . Czytelni-

cy z zapartym tchem śledzili sprawę kradzieży „aktów politycznych”

z otwockiej ekspozytury cadyka kozienickiego. Jej sprawcą był Mord-

ka Cygenbok. Kiedy Cygenbok, sekretarz kozienickiego cadyka, po

czterech dniach nieobecności nie pojawił się przy szabesowym stole,

rozpoczęto poszukiwania. Podczas przetrząsania otwockiej willi ca-

dyka dokonano dramatycznego odkrycia: przepadło całe archiwum.

Wówczas okazało się, że cadyk został zdradzony. Cygenbok uciekł.

Przy okazji wyszło na jaw, że na dworach cadyków w dawnej Galicji

Zachodniej działał swoisty kontrwywiad, a uciekając, Cygenbok za-

brał ze sobą listę szpiegów pozostających na usługach cadyka kozie-

nickiego i rebe reb Altera z Góry Kalwarii. „Wskutek tego na tamtych

dworach odbywają się rugi polityczne i wszyscy ukryci zausznicy ca-

dyka Altera otrzymują dymisje”.

Wiadomo, że każda podróbka jest gorsza od oryginału. A o tym,

jak chasydzi z Grzybowa „tańczyli majufesa”, przedwojenni

mieszkańcy Warszawy wiedzieli akurat niemało. Polska prasa do

połowy lat trzydziestych obszernie informowała o życiu społecz-

ności żydowskiej. Wielokrotnie pisano o córce tego bądź innego

cadyka, która porzuciła wiarę ojców i przyjęła chrzest. W sensa-

cyjnym tonie utrzymane były relacje z dworów cadyków, a także

doniesienia o kulisach „dworskiej” polityki. Ciekawe, czy czytel-

nicy – Polacy – orientowali się w zależnościach między różnymi

dworami chasydzkimi tak dobrze, jak w powiązaniach rodzin-

nych koronowanych głów.

W efekcie doszło do trzech nadzwyczajnych zjazdów cadyków

z dawnej Kongresówki. Po sześciogodzinnej naradzie na jednym ze

zjazdów zadecydowano o wysłaniu pościgu za zbiegiem. Na czele po-

goni stanął dowódca kozienickiej „żandarmerii sobotniej” Icie Majer

Powidło, który udał się do Krakowa. Informacji oczekiwano także od

Izaaksona, szefa dworskiej „komórki wywiadowczej”. O współudział

w aferze Cygenboka podejrzewano cadyka Borucha Heidekorna

Biuletyn Jesień 2011 13

Minjan z ulicy Twardej

z Kiernozi, który „ulotnił się” z Warszawy. „Żandarmeria sobotnia”

aresztowała tylko jego bratanka, mieszkającego w stolicy, którego

„[...] przesłuchano w ciągu dwóch godzin. W czasie przesłuchania

rozbito mu okulary i dotkliwie poturbowano”. Podejrzeń wobec ca-

dyka z Kiernozi nabrano po skojarzeniu jego zniknięcia z faktem, że

Heidekorn od dawna podejmował nieudane próby arbitrażu pomię-

dzy dwiema zwaśnionymi stronami: dworami małopolskimi, na czele

z cadykiem z Bełza, a dworami z Polski centralnej – i zapewne chciał

się odegrać. Potem potwierdziła się ta wersja, gdyż Heidekorn stał się

klientem jednego z małopolskich dworów.

W tym samym czasie cadyk z Bobowej wysłał do cadyka „górskiego”

depeszę, będącą tak naprawdę listem dyplomatycznym. Przesyłał błogo-

sławieństwo wszystkim Żydom skupionym przy rabinach z dawnej Kon-

gresówki i – co najważniejsze – „[...] wyrazy najgłębszego współczucia

z powodu dokonania zuchwałej kradzieży” w rezydencji cadyka kozie-

nickiego. Żydowska Warszawa odczytała to jako sygnał, że akcję Cy-

genboka koordynowali bezpośrednio stronnicy... cadyka bobowskiego.

Możemy sobie wyobrazić, że „afera Cygenboka” była szeroko ko-

mentowana na Grzybowie, gdzie znajdowały się modlitewnie zwią-

zane z różnymi dynastiami chasydzkimi. Podczas I wojny światowej

wielu cadyków przeniosło się do Warszawy, lokalizując tu swoje

siedziby wraz z jeszywami i domami modlitwy. Od połowy XIX wie-

ku rezydował w Warszawie Icie Majer Alter, założyciel chasydzkiej

dynastii z Góry Kalwarii. Jego siedziba, u zbiegu ulic Twardej i Że-

laznej (Żelazna 57), stanowiła ośrodek ortodoksyjnego żydostwa;

oddalona od gwarnego i ludnego Grzybowa, niczym prawdziwa

twierdza strzegła tradycji.

Wkrótce znacznie wzrosły szeregi proletariatu żydowskiego, a modli-

tewnie przy ul. Twardej stały się miejscem agitacji partyjnej. W burz-

liwych latach 1904–1905 sławę zyskał pewien syjonistyczny retor,

który w sobotę między modlitwami poranną i dodatkową wygłaszał

płomienne mowy, wzywając Żydów do narodowego przebudzenia.

Jak wspominał Abraham Teitelbojm ( Warszewer hejf ), młodzież cha-

sydzka modląca się w innych sztiblach wykradała się podczas czy-

tania Tory, by „z bijącym sercem przyjąć do wiedzy płomienne we-

zwania do starego–nowego kraju, do wolnego, samodzielnego życia”.

Dostawało się za to od ojca w twarz i „szabat był nieudany”.

Wobec dekonspiracji informatorów wysłanych na dwory małopolskie

przez Abrahama Mordechaja Altera z Góry Kalwarii cadykowie i ra-

bini, przybyli na jego specjalne wezwanie do Warszawy, postanowili

rzucić klątwę na Cygenboka. „Klątwa zostanie rzucona przy czar-

nych świecach w bóżnicy w Otwocku. Na ponury ten obrzęd zjedzie

kilkudziesięciu duchownych żydowskich”. Świątobliwi Żydzi rozwa-

żali także zwrócenie się o pomoc do policji, gdyż „czyn Cygenboka

posiada wszelkie cechy kradzieży”.

„Aferę Cygenboka” rozpatrywać należy w szerszym kontekście. Otóż,

dwa obozy starły się w walce o „rząd dusz”. Po jednej stronie stała

Góra Kalwaria, reprezentantka Kongresówki, po drugiej zaś Bełz, za

którym opowiadała się dawna Galicja Zachodnia. Języczkiem uwagi

byli zwolennicy cadyka z Aleksandrowa [Łódzkiego], o których za-

biegały obie skonliktowane strony. Szczególnie ostro spierano się

o wpływy w gminach wyznaniowych. Jak pisał jeden z koresponden-

tów, w takich sporach „[...] klątwy rzucane są za klątwami. Przekleń-

stwa sypią się jak z rogu obitości”.

Na Grzybowie mieszkał też „król żelaza” Izajasz Prywes, który córkę

ożenił z wywodzącym się ze wspaniałej dynastii chasydzkiej pisarzem

J.J. Trunkiem. Ten opisywał „starożytną” atmosferę w modlitewni

chasydów aleksandrowskich przy ul. Twardej. Pod numerem 2 mie-

ściła się modlitewnia chasydów radzyńskich, którzy – jak wspomina

Teitlebojm – modlili się pod przewodnictwem reb Iciele. „Reb Icie-

le mieszkał nad sztiblem, na pierwszym piętrze. Największy pokój,

W 1932 roku strona ofensywna i bardziej agresywna, na czele z ca-

dykiem z Góry Kalwarii, chciała osłabić bełzkie wpływy w mało-

polskich gminach żydowskich, próbując opóźnić termin ogłoszenia

wyborów. Zakusy te spotkały się z protestem cadyka bełzkiego, któ-

ry zapowiedział, że będzie wraz ze swoimi stronnikami „okupować”

gminy, nie dopuszczając do zmian układu sił. Rozpoczęły się więc

pertraktacje. Do Warszawy przyjechał wysłannik dworu bełzkiego,

który spotkał się z rabinem i posłem na Sejm RP Icie Majerem Lewi-

nem, szwagrem cadyka z Góry Kalwarii. Ostatecznie bełzka „okupa-

cja” nie doszła do skutku, ponieważ przywódcy chasydzcy z dawnej

Kongresówki w zakulisowych rozmowach zyskali poparcie sanacyj-

nych sił politycznych. Za chasydami małopolskimi opowiadali się

głównie sanatorzy pochodzący ze Lwowa i poseł Zdzisław Stroński

(BBWR), który znalazł się w parlamencie dzięki głosom żydowskim.

Warszawa w tym starciu zwyciężyła.

Jakże jednak bolesnym ciosem dla Góry Kalwarii trzy lata później było

opuszczenie partii ortodoksów Agudat Israel przez brata „górskiego” ca-

dyka Mendla Altera z Pabianic. Założył on niezależną od Agudy organiza-

cję partyjną. Miała ona pozostawać pod wpływem Bełza, któremu udało

się zbudować konkurującą z Agudą partię „Machzykej Daas”. Za Pabiani-

cami poszli również cadycy z Parysowa, Piaseczna oraz... Aleksandrowa.

Biuletyn Jesień 2011

«salon», służył za babiniec, gdzie kobiety modliły się pod przewod-

nictwem samej rabinowej. Powyżej miejsca, gdzie stał pulpit, obok

aron ha-kodesz, w suicie wycięto czworokątny otwór do mieszkania

rabina, tak że było tam słychać modlitwę z dołu. I dokładnie ponad

miejscem, gdzie na dole modlił się rabin, na babińcu rabinowa prze-

wodziła modlitwom kobiet. W ten sposób męskie głosy mieszały się

z powtarzanymi przez kobiety modlitwami i z ich łkaniem”.

Pod numerem 4 mieściła się chasydzka modlitewnia Sardynerów.

Podczas I wojny światowej stała tam szafa, do której przez otwór

wrzucano pieczywo, komu co zostało. Między modlitwą popołudnio-

wą i wieczorną Icchak Dowid Margules z pomocnikami rozdzielał

zgromadzoną żywność wśród głodujących mieszkańców Grzybowa.

Margules utrzymywał się z wyrobu papierowych torebek, a że był

człowiekiem niegłupim, w jego mieszkaniu (Pańska 8) gromadzili się

rzemieślnicy, by wspólnie studiować.

Rabin Szymon Huberband, współpracownik Archiwum Ringelblu-

ma, wspomina jego działalność w getcie: „Margolis wystąpił ostatnio

z projektem, by każdy Żyd od każdego kupowanego kilograma odjął

10 groszy od białego chleba, 5 groszy od czarnego chleba, 25 groszy

od kilograma mięsa – i tak stale od wszystkich produktów; pieniądze

niech schowa w oddzielnej torebce i rozdziela wśród biedaków. W

każdy poniedziałek i czwartek”.

najpotężniejszymi dworami, spory przenosiły się również na teren

bóżnic. Podczas opisywanej wcześniej wizyty w Warszawie wysłanni-

ka Bełza (w związku z „aferą Cygrnboka”) przy ulicach Franciszkań-

skiej i Pawiej trzy razy dziennie, jak relacjonowały gazety, dochodzi-

ło do rękoczynów i wzajemnego zrywania kapot. Tym incydentom

sprzyjała lokalizacja obok siebie wielu domów modlitwy. Zaledwie

iskra wystarczała, aby ogólnie przyjęty porządek został zburzony tak-

że w przypadku spraw niepozostających w kręgu wielkiej „polityki”.

Z jakich powodów?

Najgorętsze kłótnie wybuchały wtedy, gdy ktoś zdradzał, tzn. stawał

się zwolennikiem innego niż dotychczas cadyka. Taka sytuacja za-

istniała w bóżnicy przy ul. Twardej 21, w której zbierali się zwolen-

nicy cadyka z Parysowa. Buntownikiem okazał się Izaak Goldman,

sędziwy nalewkowski kupiec galanteryjny, „szanowany w północnej

dzielnicy za pobożność i uczynność”. Był on stałym bywalcem bóż-

nicy przy Twardej. Gdy cadyk parysowski „wprowadził tam własne

rytuały, z odwracaniem twarzy na wschód, wąchaniem tymianku i bi-

ciem oklasków po przeczytaniu każdego psalmu”, Izaak Goldman

postanowił trzymać się starych przepisów, opracowanych przez ca-

dyka „górskiego”. Z tym wiązały się nieporozumienia: „Gdy trzeba

było wykręcić się ku wschodowi, Goldman zaczynał się kiwać. Gdy

należało bić oklaski, Goldman śpiewał Pieśń nad pieśniami . Wszystko

to tak zdenerwowało gabego (hebr., funkcjonariusz synagogi), że za-

bronił mu wstępu do bóżnicy. „Dla wszelkiej pewności ustawił przed

wejściem wartę, złożoną z ośmiu tęgich chasydów” – pisały gazety.

Kilka tygodni później „Goldman poczuł gwałtowną potrzebę modli-

twy”. I choć wiedział, czym mu to grozi, poszedł na ulicę Twardą.

„Przed bóżnicą wartownicy zbili go na kwaśne jabłko i wyrwali mu

brodę z korzeniami”.

Z tego powodu w Sądzie Grodzkim VI okręgu odbyła się sprawa o po-

turbowanie. Poruszano w jej trakcie problem swobody modlitwy oraz

poddano ocenie wartość brody pana Goldmana. Występujący w jego

imieniu mecenas Perel zaznaczył, że „[...] na widok takiej brody, jaką

do niedawna miał Goldman, sam Bóg uśmiecha się w niebie. Broda

taka – to skarb, zwłaszcza jeżeli jest dziewicza.

– Cóż to znaczy dziewicza broda? – zagadnął zdumiony sędzia.

– To jest taka – objaśnił adwokat – której nie tknęły nożyce”.

Po krótkim namyśle sąd orzekł, że stróże bóżnicy, jako wykonaw-

cy rozkazu gabego, nie ponoszą odpowiedzialności. Mecenas Perel

oznajmił, iż sprawę skieruje do apelacji.

Dziewicza broda

Chasydzi pozostawali z dala od świata wielkiej polityki swoich cady-

ków. Sympatię, uwielbienie i wierność ich naukom wyrażali między

innymi poprzez regularne odwiedzanie domów modlitwy. W miej-

scach tych nie tylko odprawiano modły, lecz także spotykano się,

żeby podyskutować na aktualne tematy, przekazać sobie najnowsze

informacje lub załatwić interesy. Gdy nasilała się rywalizacja między

Cztery miesiące po tym incydencie kupiec galanteryjny znowu po-

wrócił na stronice gazet. Mimo że ogół nieprzychylnie odnosił się

do „odszczepieńca”, pokorny Goldman nadał chadzał do parysow-

skiej bóżnicy. Czara goryczy przelała się, kiedy Goldman w rocznicę

śmierci swego ojca odprawiał nabożeństwo i nie został przywołany

do czytania z Tory, co uznał za wielką obelgę. Wtedy wezwał cadyka

parysowskiego na dysputę rabiniczną. Ten jednak nie podjął rękawi-

cy, twierdząc, że anioł zabronił wdawać się w spory z plebejuszem. W

czasie najbliższych świąt „[...] gabe rzucił na Goldmana tzw. «afer»,

czyli wyobcowanie z grupy modlących, a gdy przyszedł mimo to jesz-

cze raz do bóżnicy, rzucił na niego drugi raz «afer», wzmocniony

postanowieniem niewpuszczania więcej starca do domu modlitwy”.

Dalej czytamy: „W najbliższą sobotę Goldman zastał drzwi do bóż-

nicy zamknięte, a gdy próbował wejść, czterech krępych chasydów

rzuciło się nań i czynnie znieważyło. Wtedy Goldman, nie zwracając

Biuletyn Jesień 2011 15

Targ na placu Grzybowskim. Lata 90. XIX wieku.

się już więcej do żadnych cadyków ani rabinów, skorzystał z drogi

prawa i zaskarżył czterech brodatych drabów do Sądu Grodzkiego –

o pobicie, samowolę i obelgi. Oskarżonych zwolniono od kary, uzna-

jąc, że odpowiedzieli oni samowolą na samowolę”.

Ostatecznie cała sprawa, z pozoru dość błaha, przekształciła się

w debatę na temat wolności praktykowania religii w wybranej bóżni-

cy i znalazła inał na sali sądowej.

chrześcijańska, zamieszkała w tem uzdrowisku, nie mogła zrozumieć,

co się stało. Dopiero miejscowi izraelici wytłumaczyli powód śpiewów.

Jak się okazało, na kuracji w Otwocku przebywa cadyk z Radzymina,

rabin Guterman, zamieszkały stale w Warszawie przy ul. Pawiej 16. Ca-

dyk jest ciężko chory i lekarze nie mają nadziei utrzymać go przy życiu.

Gdy wiadomość o tem rozeszła się w Radzyminie, postanowiono na

wczoraj zorganizować wielki zjazd do Otwocka wszystkich zwolenni-

ków cadyka. Od samego rana pociągami, autobusami i wozami przy-

było do Otwocka kilka tysięcy ortodoksów. Wybrano delegację, która

udała się do mieszkania chorego cadyka, reszta zaś rozłożyła się obo-

zem w miejscowych lasach i, na intencję zdrowia rabina, przez cały

dzień śpiewała psalmy”.

Jak widzimy, organy państwa często były angażowane w wewnętrzne

chasydzkie spory i rozgrywki. Prasa donosiła na przykład o zuchwa-

łej kradzieży, jakiej dokonano w otwockiej wilii cadyka kozienickiego.

Złodziej przybył na świętowanie Rosz haSzana w przebraniu bogoboj-

nego Żyda i podczas tańca skradł cadykowi 800 złotych. Nic zatem

dziwnego, że na wielkich uroczystościach, jakie organizowali mężowie

świątobliwi, sprawę ewentualnego zakłócania porządku rozwiązywano

w ten sposób, że ładu i spokoju strzegli chasydzi w mundurach wojsko-

wych „podług tradycji praktykowanej u cadyków w Parysowie”. Poma-

gali im polscy policjanci, co oburzało niektórych chrześcijan.

Szał konwulsyjny ogarnął wielbicieli cadyka

Otwock przeżywał prawdziwe oblężenie, kiedy z Warszawy chasydzi

przyjeżdżali na święta do swoich cadyków. Reporter tak relacjonował

wydarzenia w otwockiej willi cadyka kozienickiego, Arona Jechie-

la Hofsteina, gdy na żydowskie „Zielone Świątki” zjechały do niego

„tłumy fanatycznych Żydów”.

„Trudno na razie ustalić, co działo się na dziedzińcu willi cadyka. Jak

o tem pisaliśmy w swoim czasie, rebe jest wizjonerem, wpada często

w ekstazę, tarza się po murawie, tańczy i wydaje nieartykułowane

okrzyki. Prawdopodobnie zaszło coś takiego i wczoraj, gdyż około

30 osób z tłumu uległo szokowi nerwowemu. Starzy, brodaci kupcy

zaczęli skakać na wysokość pół metra i wyżej. Zaczęli ikać kozły

po ziemi i tańczyć. O godzinie 2-giej po południu pobrnęli drogą

z Otwocka do Wiązowny.

Na przestrzeni pięciu kilometrów działy się sceny godne zarejestrowa-

nia na taśmie dźwiękowej Paramountu. Ogarnięci szałem chasydzi tań-

czyli nie gorzej od derwiszów tureckich. Tuż za nimi podążał tysięcz-

ny tłum, który rósł w miarę posuwania się po szosie. Koło Wiązowny

Pienia hebrajskie za zdrowie cadyka

W Otwocku w okresie międzywojennym mieszkało na stałe kilku ca-

dyków, kilkunastu innych rezydowało tu czasowo. Modna była zaba-

wa „w brodę”, która polegała na tym, żeby pociągnąć za brodę orto-

doksyjnego Żyda. Najwyżej punktowano brodę siwą, następnie rudą

i czarną. Zabawa była ryzykowna, gdyż brodatych Żydów strzegła

„żandarmeria sobotnia” lub chasydzkie wojsko. Żydzi, którzy stanowili

cel dla polskich huncwotów, byli przecież cadykami. Społeczność lo-

kalna miała jednak niewielkie wyobrażenie o tym, jak znamienite oso-

by wybrały na miejsce zamieszkania Otwock. Można to wywniosko-

wać z notatki prasowej: „Przez cały dzień wczorajszy w lesie otwockim

rozlegały się żałosne pienia psalmów Dawidowych. Nieliczna ludność

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: