Najstarsze ślady osadnictwa pradziejowego na obszarze Ziemi Przasnyskiej pochodzą ze środk. e. kamienia=mezolitu i związane są z osadnictwem grup ludności należącej do k. janisławickiej występującej na ziemiach pol. ok. 6,5-4 tys. lat p.n.e. Jej stanowiska zostały odkryte podczas badań powierzchniowych przede wszystkim na obszarze gm. Chorzele. Badania wykonywane były w ramach projektu "Archeologiczne zdjęcie Polski", realizowanego od 1978 r.
Na połowę V tys.pne. przypadają na ziemiach pol. początki mł. e. kamienia=neolitu. U schyłku III tys.pne. dotarły na Mazowsze koczownicze ludy, grzebiące swych zmarłych w grobach nakrytych kamienno-ziemnymi nasypami=kurhanami. Niewielki kurhan, kryjący wyposażony w naczynia grób, odkryto w miejscowości Kęsocha niedaleko Dzierzgowa.
Na terenie gm. Jednorożec odkryto ślady czł. z okresu e. kamienia, wyznaczono 1 stanowisko w Kobylakach-Wólce, 2 w Nakle i 3 w Małowidzu. Mezolityczne ślady odkryto w Ulatowie-Pogorzeli, natomiast z okresu neolitu pochodzą: toporek kamienny z Małowidza, grot krzemienny do włóczni znaleziony nad brzegiem rzeki Orzyc obok mostu na drodze z Jednorożca do Budzisk (oba eksponaty w zbiorach Muzeum Historycznego w Przasnyszu), po 1 stanowisku w Drążdżewie Nowym i w Żelaznej Prywatnej oraz najbardziej znane, zaznaczone na mapach gminnych stanowisko na Górze Orzeł ze śladami k. cer. sznurowej. W Małowidzu odkryto ślady k. cer. sznurowej przełomu neolitu i epoki brązu. Mezolityczne ślady osadnictwa odkryto też we wsi Szla, 6 km od Jednorożca, na 2 stanowiskach. Znaleziono 3 krzemienie, w tym 2 odłupki oraz 1 wiórek krzemienny, 2 rdzenie krzemienne uzyskane z krzemienia narzutowego bałtyckiego a także ślad penetracji terenu przez myśliwych sprzed ok. 7 tys lat. Zabytki krzemienne wystąpiły obok siebie przy krawędzi pola przyległej do szosy Przasnysz-Jednorożec. Na innym stanowisku w tej samej wsi odnaleziono 3 fragm. naczyń k. niemieńskiej datowane na okres neolitu, ok. 3 tys. lat pne. Fragm. cer. są silnie rozproszone, w tym 2 fragm. pochodzą z brzuśców naczynia a jedno z części przydennej naczynia o płaskim dnie. Wszystkie 3 fragm. nie noszą śladów zdobienia, są wykonane z gliny schudzonej domieszką tłucznia kamiennego średnio i drobnoziarnistego i ceramicznego, z gliny zwartej i twardej. Powierzchnie noszą ślady wygładzania na fragm.. przydennym nawet bardzo starannego, do połysku. Barwa fragm.. naczyń jest zbliżona: wewn. pow. barwy ceglastej, przełomy ceglastoszare zaś pow. zewn. fragmentu przydennego jasnoceglasta, pozostałych taka jak barwa pow. wewn.
Przejście od e. kamienia do e. brązu następowało na ziemiach pol. nierównomiernie. W starszej części e. brązu, od XVI do XII w. pne., na płn. Mazowszu w na ogół krótkotrwałych osadach lub obozowiskach żyły niewielkie grupy ludności, zajmującej się prymitywną uprawą ziemi, myślistwem, rybołówstwem i zbieractwem. W mł. cz. e. brązu, od ok. XI do VIII w. pne., omawiane tereny stają się intensywniej zasiedlone.
W gm. Jednorożec odkryto pochodzące z e. brązu: 4 stanowiska w Budach Rządowych, 1 w Małowidzu (k. trzciniecka), 2 w Olszewce, 1 w Połoni i w Ulatowie-Dąbrówce, 3 w Ulatowie-Pogorzeli oraz 1 stanowisko w Ulatowie-Słabogórze.
W Cichowie (gm. Krzynowłoga Mała) odkryto na początku lat 80. ubiegłego wieku duże cmentarzysko ciałopalne, liczące ponad 200 grobów, należące do ludności łużyckiej, zamieszkującej te tereny w okresie X-VII w. pne. Nazywane przez miejscową ludność "żalnikiem" zlokalizowane jest na niewielkim wzniesieniu wśród pół, częściowo pod wiejską drogą, dziś na terenie pryw. Stanowisko było użytkowane od IV do VI okresu e. brązu (ok. 1000-500 p.n.e.). Od początku podkreślano jego dużą wartość poznawczą i dostrzegano liczne zagrożenia: masowe wybieranie kamieni z potężnego, kilkuwarstwowego bruku nakrywającego, sukcesywne podorywanie brzegów, rozrastanie się korzeni drzew i krzewów porastających kulminację cypla oraz użytkowanie drogi wiodącej przez obszar cmentarzyska. Dlatego w 1984 r. wpisano je do Rejestru Zabytków Województwa Ostrołęckiego, powiększając listę obiektów zasługujących na szczególną ochronę.
Pierwsze prace wykopaliskowe przeprowadzono na stanowisku w 1988r. Przebadano wówczas 2 wykopy o łącznej pow. 125 m²: jeden na skraju płn. rozpoznanego zasięgu cmentarzyska, drugi w części środk., skąd w znacznym stopniu został wybrany bruk kamienny. Odkryto 30 obiektów kultury łużyckiej z IV i początków V okresu e. brązu (ok. 1000-800 p.n.e.): 27 grobów (w większości z nich spalone szczątki złożone były w popielnicach; 1 grób był zbiorowy, a 3 podwójne; znaczną część pochówków wyposażono w drobne przedmioty wykonane z krzemienia, rzadziej z brązu) i 3 jamy. Znaleziono też symboliczny grób wczesnośredniowieczny w naczyniu glinianym. Pomimo w pełni satysfakcjonujących wyników badań i realnego niebezpieczeństwa dalszej dewastacji nekropoli do wznowienia prac doszło dopiero po blisko dwóch dziesięcioleciach, na przestrzeni lat 2004-2010.
Stanowisko w Cichowie, na tle innych cmentarzysk k. łużyckiej na Mazowszu płn., użytkowanych na ogół do około poł. V okresu e. brązu, jest obiektem szczególnym. Znaleziono tu bowiem groby, które niewątpliwie pochodzą ze schyłku V, a wyjątkowo VI okresu e. brązu. Bardzo interesujący jest obserwowany tutaj zróżnicowany obrządek pogrzebowy oraz wydobywany mat. zabytkowy, zarówno naczynia, jak i wyroby nieceramiczne. Te drobne przedmioty z krzemienia, brązu, kości, bursztynu lub kamienia są znajdowane w Cichowie wyraźnie częściej niż na innych nekropolach. Właśnie w Cichowie, po raz pierwszy na Mazowszu, zostały znalezione tak różnorodne groby zbiorowe, przeważnie wyposażane w niewielkie gliniane naczynia zw. przystawkami. W niektórych mogiłach pochówki zakopywano na 2 poziomach, w innych ustawiano w rzędzie i nakrywano warstwami kamieni, w jeszcze innych umieszczano w skrzyniach skonstruowanych z płyt. Prawdopodobnie są to groby rodzinne, do których sukcesywnie dokładano prochy kolejnych zm. Zd. archeologów ludność pochowana na cmentarzysku w Cichowie była stosunkowo zasobna w brąz. Fakt częstej obecności przedmiotów brązowych na stosie ciałopalnym potwierdzają ich pozostałości w urnach: w całości, we fragm., jak również w postaci licznych śladów tlenku miedzi na ocalałych kościach. W 2 grobach dziecięcych, złożonych w woreczkach, na wierzchu garstki kości leżały np. brązowe bransoletki o wymiarach wskazujących przeznaczenie dla dziecięcych rączek. Znalezisko przeczy zatem powszechnej wśród archeologów opinii jakoby cała ludność k. łużyckiej była uboga w brąz. W Cichowie oprócz grobów dość licznie występowały niewielkie jamy ze śladami spalenizny, najpewniej związane z obrzędami pogrzebowymi odprawianymi na cmentarzysku. Zwykle po eksploracji zawierały niewielką ilość przepalonych kości ludzkich, a wyjątkowo także wyroby krzemienne lub brązowe.
W odległości ok. 900 m w linii prostej od Cichowa, za bezimienną strugą, we wsi Ożumiech, znajduje się podobne „Cmentarzysko Żal” kultury łużyckiej, w większej części już przebadane. Wykopaliska prowadzono tu sezonowo już od 1963r. aż do 1984r., odsłaniając w sumie 2 paleniska, 59 obiektów grobowych (w dużym procencie masowe!) z 800 naczyniami, zachowanymi w „skrajnie różnym” stanie, rozlokowanych na powierzchni 8 arów. Poza naczyniami występowały tam przedmioty nieceramiczne: 58 krzemieni, jeden żelazny grocik i połówka paciorka szklanego. Nekropolia ta ma tzw. charakter płasko-kurchanowy. Akcenty „kurhanowe” pojawiły się prawdopodobnie za sprawą przybyłej tutaj ludności bałtyjskiej, która przejęła okoliczne tereny po upadku k. łużyckiej. Nekropola z Ożumiecha bowiem znajduje się bardzo blisko terenów, na których lokalizuje się płd. enklawę k. kurhanów zachbałt. Jest ona więc, obok cmentarzyska z Cichowa, najbardziej wysuniętym na płn. stanowiskiem całej grupy płnmaz. k. łużyckiej. Mimo to na obszar zamieszkiwany przez użytkującą ją ludność docierały ślady dalekosiężnej wymiany handl., o czym przekonują wyraźnie importowane przedmioty: szklany paciorek i grocik z żelaza. Fakt wystąpienia tu takich surowców odróżnia omawiane cmentarzysko od większości okolicznych obiektów sepulkralnych. Bogactwem wyposażenia wyróżnia się tylko cmentarzysko z Cichowa, gdzie znaleziono więcej brązowych przedmiotów. Nekropolę z Ożumiecha wiąże z innymi cmentarzyskami płnmaz. podobna częstotliwość występowania niektórych grup i typów naczyń. Na wszystkich bowiem duży odsetek stanowią egzemplarze dwustożkowe oraz kubki/dzbanki. Z drugiej strony małą liczba mis, a duża waz i amfor wyróżnia omawiane stanowisko spośród innych nekropolii płnmaz. grupy k. łużyckiej. Również pod względem obrządku pogrzebowego cmentarzysko z Ożumiecha nie odróżnia się znacznie od innych płnmaz. stanowisk tego typu. Jednak tak liczne groby masowe z dużą liczbą popielnic, jak w Ożumiechu, są na płn. Mazowszu zjawiskiem raczej sporadycznym. Cmentarzysko to należy to najdłużej użytkowanych obiektów sepulkralnych na omawianym obszarze.
Jest to ewenement w skali Mazowsza, gdyż na tym samym obszarze znajdują się 2 cmentarzyska tej samej kultury. Tak bliskie ich sąsiedztwo oraz ich zbliżona chronologia pozwoli być może na lepsze poznanie obrządku pogrzebowego grupy płnmaz. tej kultury. Dodać należy, że oba cmentarzyska zasypano warstwami kamieni, tzw. brukiem, w którym umieszczano groby zbiorowe z glinianymi popielnicami i niewielkimi przystawkami. Zmarłych wyposażano najczęściej w drobne narzędzia krzemienne, niekiedy w ozdoby i części stroju, rzadko w kościane igły i szydła, a nigdy w broń. W pobliżu obu cmentarzysk: w Cichowie i Ożumiechu zarejestrowano pozostałości zapewne im współczesnych nieobronnych, rolniczo-hodowlanych osad, zamieszkiwanych przypuszczalnie przez kilka pokoleń.
Nie wiadomo co spowodowało upadek cmentarzysk, gdyż napływające z północy plemiona o odmiennych obyczajach grzebalnych dotarły na te ziemie dopiero ok. V w. pne. w tzw. wczesnej e. żelaza.
Z tego okresu pochodzi stanowisko w Żelaznej Prywatnej w gminie Jednorożec (halsztat/okres lateński).
Na płn. Mazowszu powstało wówczas wiele cmentarzysk z grobami pod potężnymi kurhanami. Składane w kam. skrzyniach często kulistodenne popielnice były nakrywane glin. pokrywami. W położonym pomiędzy Krzynowłogą Małą a Krzynowłogą Wielką Krajewie Wielkim, na pryw. terenie, zlokalizowano pozostałości osiedla obronnego typu pierścieniowego k. kurhanów zachbałt. wczesnej e. żelaza (VI-V w.pne.-okres halsztacki i lateński). Jego widocznym obecnie śladem jest oznaczone tablicą, charakterystyczne wzniesienie na skraju wsi, przy szosie Przasnysz-Chorzele. Badania powierzchniowe prowadził tu A. Niewęgłowski, a badania sondażowe Łucja Okulicz-Kozaryn w 1965 r. Majdan o wielkości 19x20 m otoczony był kam.-ziemnym wałem.
Innym ciekawym znaleziskiem jest kurhan z IV w. n.e. należący do kultury wielbarskiej, przekopany również przez Łucję i Jerzego Okuliczów na początku lat 60. Kurhan ten odkryty został w miejscowości Kitki pod Dzierzgowem (w tamtym okresie był to pow. przasnyski). W Kitkach potwierdzono wykopaliskami osadnictwo już z e. żelaza. Szczegóły odkrycia kurhanów z Kitek można poznać, czytając książkę Dariusza Sikorskiego pt. „Dwa wczesnożelazne cmentarzyska ciałopalne z Mazowsza Północnego”. Od najdawniejszych czasów mieszkańcy wsi uważali niektóre miejsca w okolicy za niecodzienne. Pierwsze z nich to tzw. „Żale”, wzgórze położone ok. 800 m na płd. wsch. od wsi, w kierunku wsi Szpaki. Do lat 30. XX w. znajdowały się na tym wzgórzu 2 kurhany, które właśnie w latach 30. rozebrano, zużywając wydobyte z nich kamienie do budowy nowej drogi. Drugie z takich miejsc to tzw. Zielna Góra, położona na zach. skraju wsi Kitki. Jest to wzniesienie o stromych zboczach, uważane kiedyś za grodzisko. Dopiero badania archeologiczne ustaliły, że było to wyłącznie miejsce pochówków. Niestety dziś miejsce to jest systematycznie niszczone przy okazji wydobycia piasku, choć zdarza się czasem odnaleźć fragmenty kości.
Amatorskie badania uczniów Państwowego Seminarium Nauczycielskiego w Mławie w latach 20. XX w. pozwoliły na zaklasyfikowanie Zielonej Góry jako grodziska. W 1949 r. przeprowadzono sondażowe bad. archeol. stanowisk Zielona Góra i Żale i w obu przypadkach stwierdzono, że są to miejsca pochówków. W późniejszym czasie odsłonięto tu groby z wczesnej e. żelaza oraz groby i osady z okresu wpływów rzym. i wędrówek ludów. Stwierdzono już wtedy bardzo zły stan obiektów ale nie podjęto niestety żadnych działań zabezpieczających. Dokładniejsze bad. archeologiczne przeprowadzono w latach 60. XX w.
Wspomniany wcześnie kurhan przebadany przez Okuliczów charakteryzował się dużą średnicą nasypu, który otoczony był podwójnym wieńcem z kamieni. W grobie tym w trumnie wydrążonej w kłodzie z drewna spoczywało ciało kobiety. Był to bardzo bogato wyposażony grób. Możemy tak sądzić, pomimo że został on wyrabowany w starożytności. Pozostałości darów grobowych, którymi obdarowano zmarłą na drogę w zaświaty, pozwalają przypuszczać, że w skład wyposażenia wchodziła duża liczba przedmiotów, w tym pochodzących prawdopodobnie z terenów Ces. Rzym. Na taki rodzaj pochówku w pradziejach zasługiwała zazwyczaj osoba zajmująca wysoką pozycję w swojej społeczności.
Najbardziej spektakularne odkrycia na obszarze pow. przasnyskiego przypadają na lata 60.XX w. Do najbardziej znanych należą odkrycia z okolic Rembielina. Stanowisko Łysa Góra to piaszczysta wydma, położona ok. 1600 m na zach. od Chorzel. Od r. 1959 do 1984 (w latach 60. prace wykopaliskowe prowadzone były przez Jerzego i Łucję Okuliczów) przeprowadzono tu szereg bad. archeol., które ujawniły wiele interesujących przedmiotów, odtworzono też prawdopodobne losy tego miejsca. Przed wiekami istniała tu zapewne osada niemająca charakteru grodu oraz płaskie cmentarzysko z grobami ciałopalnymi, które użytkowane było od wczesnej e. żelaza po I w. n.e.
Najcenniejszymi zabytkami znalezionymi na Łysej Górze były tzw. importy celtyckie, b. rzadko spotykane na obszarze płn. Mazowsza, m.in. wykonane z brązu i żelaza ozdoby oraz narzędzia codziennego użytku (siekierki i dłuta). Datowane są one w przedziale od IV do końca I w. p.n.e. Odkrycie tak daleko na płn. od najczęściej zajmowanych przez Celtów na ziemiach pol. terenów przedmiotów wykonanych w warsztatach celt. rzemieślników świadczyć może o kontaktach handl., które być może utrzymywali oni z ludnością zamieszkującą w tym okresie okolice Rembielina. Niektórzy badacze twierdzą nawet, że być może właśnie tędy przebiegała jedna z odnóg szlaku bursztynowego.
W trakcie badań znaleziono wiele różnorodnych materiałów, które utrudniały identyfikację osób tu mieszkających. Początkowo uznano, że żyli tu ludzie k. kurhanów zachbałt., później jednak doszukiwano się śladów k. pomorskiej. Prawdopodobnie jednak grupa ludności zamieszkująca i użytkująca Łysą Górę w pradziejach była typową społecznością pogranicza kulturowego, w której mieszały się wpływy wymienionych wyżej kultur, a w końcowym etapie funkcjonowania stanowiska, również k. przeworskiej. Większość zabytków pochodzących z Rembielina prezentowana była na wystawie w Muzeum Historycznym w Przasnyszu. Są one często wzmiankowane w literaturze archeologicznej.
W 1915 r. w Piastowie nieopodal Krzynowłogi Małej niem. ekipa archeologiczna dokonała odkrycia pozostałości grobów wojowników z I w. pne. Obowiązywał wówczas obrządek ciałopalenia, któremu towarzyszyło rytualne niszczenie rynsztunku po zmarłym – już wówczas żelaznego – poprzez jego łamanie lub gięcie.
Z wykopalisk przeprowadzanych w ostatnich latach na szczególną uwagę zasługują zabytki z Bogatego w gm. Przasnysz. Odkryto tam w latach 1996-2000 pozostałości osady z okresu wpływów rzym. (I-III w. n.e.) zamieszkiwanej w tym czasie przez ludność k. przeworskiej. Szczególnie wyjątkowe są dwa naczynia. Pierwsze z nich, dwuuche, ornamentowane jest motywem swastyk, które w pradziejach były symbolem ognia oraz motywem podwójnych trójkątów. Drugie z kolei to ogromnych rozmiarów naczynie służące, jak wykazały analizy chemiczne, do przechowywania mleka.
Z okresu wpływów rzym. pochodzi również stanowisko w Olszewce w gm. Jednorożec.
Tofinek3-reaktywacja