My house is my castle.pdf

My house is my castle

O semiologii dziewiętnastowiecznych pałaców czynszowych Wrocławia

Bożena Grzegorczyk

↪ Q u art Nr 3(13)/2009

il. 1 Dom Gustava Friderici, G. Trelen-

berg, drzwi wejściowe. Fot. H. Vuijk,

2008

Anatolowi Kaszenowi dedykuję

N ie tak dawno – jesienią 2008 r. – na ulicach Amsterdamu można było

zobaczyć billboardy z widokiem piętnastowiecznej twierdzy, na którą

usiłowali się wspiąć – sądząc po strojach – współcześni obywatele Niderlan-

dów. Pendant do tej dość humorystycznej scenki stanowił napis: „Twój dom

– to twierdza nie do zdobycia”.

Bez wątpienia zarówno hasło, jak i ilustrujące je przedstawienie ściśle

związane są – albo może słuszniej jest użyć określenia: zainspirowane zosta-

ły starym angielskim przysłowiem „my house is my castle”. Dla niniejszych

rozważań szczególnie interesująca jest dwuznaczność wypowiedzi, przed

którą staje adresat, i to zarówno wobec samego przedstawienia, jak i ma-

jącego pomóc w jego trafnym zrozumieniu objaśnienia. Dla kogo bowiem

prezentowana twierdza jest nie do zdobycia? Czy dla starającego się o kredyt

przyszłego mieszkańca, czy też dla osób, które z różnych powodów zechcą

odwiedzić właściciela w ów niekonwencjonalny sposób?

Można oczywiście potraktować to zdarzenie jako błahe qui pro quo, nie-

potrzebnie komplikujące sprawy w gruncie rzeczy znacznie prostsze i prze-

słaniające bardziej jednoznaczną rzeczywistość. Warto jednak owo zdarzenie

potraktować nieco inaczej – jako pytanie, które we wstępie do swojej pracy

„Nieobecna struktura” stawia Umberto Eco. Mianowicie: czy rozsądny jest

zamiar postrzegania wszystkich fenomenów kultury jako fenomenów komu-

nikacji – czyli inaczej mówiąc – jaki może mieć sens badanie semiologiczne,

które postrzega wszystkie zjawiska kulturowe jako fakty komunikacji, gdzie

pojedyncze przekazy są organizowane i stają się zrozumiałe w odniesieniu

do kodów 1 .

Zanim przejdziemy do zagadnień związanych bezpośrednio z propono-

waną przez Eco metodą, należy zwrócić uwagę na dwie kwestie, które w od-

niesieniu do opisanego przykładu wydają się istotne. Pierwsza z nich – dość

prozaiczna – to fakt, że podstawową funkcją billboardu jest reklama. Ta zaś

będzie spełniona wówczas, gdy treść przekazu zostanie w pełni, zgodnie

z projektem zrozumiana. Druga sprawa wiąże się z uprawianą przez nas dy-

scypliną – billboardy pełnią funkcje znaków ikonicznych, i choćby z tej racji

należą do obszaru badań tradycyjnej historii sztuki, podobnie jak i architek-

tura. Zatem by właściwie odczytać przesłanie billboardu – według rozważań

autora „Nieobecnej struktury” – należy znać kody, które go określają.

W przypadku architektury – wykraczając znacznie poza tradycyjne ro-

zumienie tego terminu – Eco sugeruje, że poszczególne architektoniczne te-

maty można rozważać jako znaki. Do znaku podobna jest także dwoistość,

która powstała ze znaczenia ( signiié ) później kreowanego przez kulturę, sta-

nowiąc o oznaczeniu ( signiiant ). Signiié to architektoniczny temat (świąty-

nia, budynek mieszkalny, dom towarowy, teatr) powiązany ze swoją funkcją

kulturowym kodem (przestrzenią czci boskiej, mieszkaniem, przeznacze-

niem handlowym, miejscem spotkania widza i aktora).

1 U. Eco , Nieobecna struktura, Warszawa

1996, s. 27.

/ 36 /

Bożena Grzegorczyk / My house is my castle. O semiologii dziewiętnastowiecznych pałaców czynszowych Wrocławia

Jednak badania architektury nie można ograniczyć jedynie do poziomu po-

tencjalnych funkcji, bowiem jak Eco sygnalizuje, obiekt architektoniczny

może denotować swą funkcję lub konotować określoną ideologię tej funk-

cji”. Doskonałym przykładem, do którego się odwołał, jest krzesło używane

do siedzenia. Jeśli bowiem krzesło jest tronem, to staje się siedzeniem, które

powinno służyć „do siedzenia z pewną godnością i do poparcia tego aktu

szeregiem dodatkowych znaków konotujących królewskość [...]. „Bycie” sie-

dzeniem jest tylko jedną z funkcji tronu i tylko jednym z jego znaczeń – naj-

bardziej bezpośrednim, ale nie najważniejszym 2 . Na przykładzie tym ob-

serwujemy więc tendencję przechodzenia od signiié do nowego signiiant .

Zatem Eco wskazał na prymarny i wtórny poziom znaczenia. Na poziomie

prymarnym domy są mieszkaniami, kościoły miejscami kultu itd. Na pozio-

mie wtórnym wzrasta ilość oznaczeń, które są efektem wzajemnych relacji

społecznych rozumianych jako źródło bezpośrednie i historyczne.

Badając budownictwo mieszkalne, wyraźnie możemy zaobserwować

powstawanie domów, które poza tym iż służą do mieszkania, przyjmują sze-

rokie możliwości znaczeń nagromadzonych przez stulecia. Dość wspomnieć

kilka z nich – miejsce wykonywania zawodu, centrum politycznej aktywno-

ści, kulturowy monument służący manifestacji zajmowanego miejsca w hie-

rarchii społecznej, schronienie przed chropowatością rzeczywistego świata

czy wreszcie ową „twierdzę nie do zdobycia”. Znamienne jest, że już te kilka

wybranych przykładów jednocześnie wskazuje na ogromną polaryzację zna-

czeń. O ile bowiem pierwsze z dwóch wymienionych znaczeń jawnie wska-

zuje na pewien aspekt otwartości, o tyle dwa ostatnie przeciwnie – sugeru-

ją mocno ograniczoną dostępność. Nie ulega wątpliwości, że poza izyczną

przestrzenią domu istnieje wiele elementów, które konotują – niektóre wy-

raziście, inne bardziej subtelnie – ukierunkowując na semiotyczną rolę, jaką

odgrywa „dom” w społeczeństwie.

Strategię do analizy owych elementów zasugerował Roland Barthes

w „Elementach Semiologii” (1964) 3 – pracy, która w założeniach rysuje sil-

ne, podobnie jak u Eco, oparcie się na lingwistycznej analizie Ferdinanda

de Saussurea. Saussure wyodrębnia bowiem dwa podstawowe typy relacji

między lingwistycznymi elementami bazującymi na dwóch różnych umy-

słowo aktywnościach, przy czym obie przyczyniają się do tworzenia znacze-

nia. We współczesnej teorii semiotyki określa się je zazwyczaj jako relacje

syntaktyczną (składniową) i paradygmatyczną (systemową). Jeśli rozpatru-

jemy znaczenie słowa w zdaniu, wówczas stosujemy pierwszą z tych analiz

i traktujemy słowo jako element linearnego następstwa w stosunku do ota-

czających go elementów. Drugi rodzaj rozważań dotyczy wzajemnych relacji

między tymi słowami i wielu odrzuconymi alternatywnie, których obecność

może być ewokowana w pamięci, lecz one same nie stanowią części tego wy-

rażenia (np. synonimy, antonimy, homonimy itp). Saussure dla zilustrowania

owych różnic posłużył się architektoniczną metaforą:

Dla obu tych punktów widzenia lingwistyczna jedność jest porównywalna

do części budowli, np. kolumny; w pierwszym przypadku ona podtrzymuje

belkowanie. Jest to połączenie dwóch jednostek, obie obecne w tym miejscu

przestrzeni sugerują relację składniową. W drugim przypadku – jeśli kolum-

2 U. Eco , ibidem, s. 199; Porównaj także

M. Carlson , Places of Performance. The

Semiotics of Theatre Architecture, Itha-

ca, New York 1992, s. 7.

3 Czekalski zwrócił uwagę, że R. Barthes

(Elements of Semiology, trans. A. Lavers ,

C. Smith , New York 1994, s. 49) „propo-

nował widzieć algorytm signiiant/sig-

niié, określający tradycyjnie rozumiany

związek tekstu i jego znaczenia, jako

relację przestrzenną, w której signiié

znajdowałoby się w głębi za powierzch-

nią signiiant. Zob.: S. Czekalski , Inter-

tekstualność i malarstwo. Problem ba-

dań nad związkami międzyobrazowymi,

Poznań 2006, s. 49.

/ 37 /

↪ Q u art Nr 3(13)/2009

na jest w porządku doryckim, to wywołuje w umyśle porównanie z innym

porządkiem (jońskim, korynckim itd.), które to elementy są nieobecne. Ten

rodzaj relacji jest skojarzeniowy (paradygmatyczny) 4 .

Umberto Eco bardzo wyraźnie odnosi się do problemu owej dychotomii

w „Dziele otwartym”, gdy pisze o podziale: na komunikat o funkcji referen-

cyjnej, czyli odniesieniowej (przekaz wskazuje na coś jednoznacznie zdei-

niowanego i – w razie potrzeby – sprawdzalnego), oraz komunikat o funkcji

emotywnej (przekaz ma na celu wywołanie reakcji odbiorcy, wzbudzenie

asocjacji, wywołanie postaw przekraczających znaczenie zwykłe rozpozna-

nie rzeczy wskazanej 5 . Dalej zastrzega jednak, że różnica między referencyj-

nością a emotywnością nie wynika z samej struktury danej wypowiedzi, ale

jest efektem sposobu jej zastosowania, czyli zależy od kontekstu, w którym

została użyta. Wprawdzie „Dzieło otwarte” to rozważania ukierunkowane

na sztukę współczesną, jednak niektóre z ustaleń, które autor przyjmuje za

podstawę dyskursu, są ważne również w odniesieniu do ekspresji dzieł z po-

przednich epok. Przede wszystkim Eco postrzega dzieje sztuki jako dążenie

do coraz większej „otwartości”. Przez ową „otwartość” rozumie on pewną

możliwość rozszerzenia pola interpretacji, bowiem formy, które sztuka przy-

biera w poszczególnych epokach, odzwierciedlają – poprzez analogię, meta-

forę, nadanie idei określonego kształtu – sposób, w jaki nauka czy w każdym

razie kultura umysłowa danej epoki widzi otaczającą rzeczywistość 6 .

O ile więc dzieło artysty średniowiecznego odzwierciedlało koncepcję

wszechświata jako raz na zawsze ustalonego hierarchicznego porządku, to

dynamizm baroku poprzez zastąpienie tego, co dotykalne, przez to, co wi-

dzialne, przenosił zainteresowanie ze sfery istoty w sferę zjawiska, apelował

do nowych nurtów w ilozoii i psychologii. W nowożytnej nauce – pisze Eco

– jak i w architekturze czy malarstwie, wszystkie części mają jednakową

wartość i znaczenie, całość rozszerza się w nieskończoność, a człowiek nie

czuje się związany ani ograniczony żadnymi idealnymi prawami świata

i dąży do odkrywania, do ciągle nowego kontaktu z rzeczywistością . Tym

sposobem dzieła twórców stulecia XIX odzwierciedlają z kolei nowe aspira-

cje kultury do poszerzenia swoich horyzontów.

Druga nie mniej istotna kwestia, która także nie dotyczy li tylko sztuki

współczesnej, to sprawa wartości estetycznej, będąca efektem wzajemnego

oddziaływania podmiotu i przedmiotu w procesie poznania. Jak bowiem

autor „Dzieła otwartego” zauważa: bodziec estetyczny ma taką strukturę, że

kiedy się go odbiera, nie wystarczy dokonać prostego zabiegu jak w przypad-

ku komunikacji o charakterze czysto referencyjnym, to znaczy nie można

oddzielić od siebie komponentów danego wyrażenia w celu wyodrębnienia

pojedynczego desygnatu. W przypadku bodźca estetycznego odbiorca nie

może oddzielić danego oznacznika i przyporządkować go jednoznacznie de-

notowanemu przez niego znaczeniu: musi ująć denotatum globalnie 7 , wyko-

rzystując całe zdobyte uprzednio doświadczenie.

4 Ferdinand de Saussure , Cours de lin-

guistique générale, Paris 1916, s. 171;

cyt. za M. Carlson , op.cit., s. 8.

5 U. Eco , Dzieło otwarte. Forma i nie-

określoność w poetykach współczes-

nych, Warszawa 2008, s. 107.

6 Ibidem, s. 86.

7 Ibidem, s. 119-120.

8 Wydaje się, że należy ten fakt mocno

podkreślić, gdyż w obecnej literaturze

badawczej niezmiennie traktuje się ów

dom jako własność kupca Moritza Sachsa,

por.: A. Zabłocka-Kos , Zrozumieć mia-

sto. Centrum Wrocławia na drodze ku

nowoczesnemu city 1807-1858, Wrocław

2006, s. 348, mimo że już kilka lat temu

A. Tomaszewicz , Wrocławski dom czyn-

szowy 1808-1918, Wrocław 2003, s. 105

zwróciła uwagę, że w momencie wzno-

szenia domu Moritz Sachs już nie żył.

Przedmiotem niniejszej analizy będą trzy wrocławskie kamienice czyn-

szowe, dla których przyjmujemy określenia od nazwisk ich zleceniodawców.

Pierwsza z nich to dom należący do irmy żydowskiej rodziny Sachsów 8

/ 38 /

Bożena Grzegorczyk / My house is my castle. O semiologii dziewiętnastowiecznych pałaców czynszowych Wrocławia

il. 2 Część domu Leopolda Sachsa, rzut

parteru. Rys. inw. A. Tomaszewicz, 1999

(1871-73) usytuowany na narożnej działce między placem Teatralnym a ul.

Świdnicką; druga – to komercyjne założenie powstałe z inicjatywy barona

Josefa von Huppmann-Valbelli (1873-75) przy ul. Kołłątaja 31 i trzecia, nieco

skromniejsza, która wzniesiona została u podnóża północnego stoku Wzgó-

rza Liebicha przez radcę miejskiego Gustava Fridericiego (1875-77). Za kry-

terium dokonanego wyboru posłużył czas powstania założeń oraz ich roz-

mieszczenie w przestrzeni miasta. Oprócz wymienionych wyżej czynników

założenia te wiąże ze sobą osoba Carla Schmidta, architekta odpowiedzial-

nego za wykonanie projektów – i co najważniejsze – owe trzy domy cechuje

niebywały rozmach i szczególnie reprezentacyjny charakter. Dla tego ro-

dzaju dziewiętnastowiecznych kamienic w literaturze przedmiotu przyjęto

określenie „zins Palast” – pałac czynszowy 9 .

Nie ulega wątpliwości, że architekci, w których oeuvre można odnaleźć

projekty owych wysoce reprezentacyjnych domów miejskich, poszukiwali

dlań wzorców w architekturze pałacowej. Związki z pałacowym budowni-

ctwem są czytelne zarówno w rozplanowaniu wspomnianych założeń, jak

i w ogólnej dyspozycji przestrzeni oraz charakterze poszczególnych wnętrz.

Nie bez znaczenia jest także sposób, w jaki została rozwiązana komunikacja

oraz stosowana dekoracja, tak na zewnątrz, jak i we wnętrzach poszczegól-

nych budowli. Fakt, że u podstaw owych założeń legło budownictwo pała-

cowe, skłania, by zwrócić uwagę na dość istotną kwestię, a mianowicie: jest

znamienne, że w przypadku architektury pałacowej doby nowożytnej częś-

ciej bywają przywoływane nazwiska zleceniodawców niż autorów projektów.

Dość wspomnieć miejskie pałace Florencji, które do dzisiaj utożsamia się

9 Por.: B. Grzegorczyk , A. Tomasze-

wicz , Wrocławskie pałace czynszowe

Carla Schmidta i Friedricha Barchewitza

powstałe w latach siedemdziesiątych XIX

stulecia, w: „Rocznik Wrocławski”, Tom

6, 2000, s. 179-203.

/ 39 /

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: