Przestrzenie różnicy.pdf

↪ Q u art Nr 4(10)/2008

Przestrzenie różnicy.

Modernizm, postmodernizm i dekonstruktywizm

w architekturze (próba deinicji)

Cezary Wąs

Wstęp

Tworzenie deinicji wydaje się być właściwe przede wszystkim twórcom pod-

ręczników. Z drugiej jednak strony w pisarstwie ilozoicznym istnieją – jak

chociażby w „Dociekaniach ilozoicznych” Wittgensteina – przemyślenia na

temat budowania deinicji, które prowadzą do pożytecznych jej zastosowań 1 .

Dobrze znana historykom sztuki „alternatywna deinicja sztuki” Tatarkiewi-

cza wydaje się być oparta właśnie na zaleceniach Wittgensteina budowania

deinicji w oparciu o charakterystyczne przykłady tworzące znaczenie dane-

go terminu. Metoda taka może być szczególnie użyteczna w odniesieniu do

współczesnych zjawisk artystycznych, których liczne nazwy obejmują bar-

dzo zróżnicowaną materię historyczną. Doskonałym tego przykładem mogą

być trzy najczęściej używane w epoce współczesnej pojęcia stylowe: moder-

nizm, postmodernizm i dekonstruktywizm. Znaczenie każdego z tych pojęć

zmieniało się historycznie i uzyskiwało bardzo różne deinicje w pracach

teoretycznych. Zmieniały się także desygnaty wiązane z każdym z wymie-

nionych określeń. Zbudowanie w takiej sytuacji niewzbudzającej zastrzeżeń

prostej deinicji wydaje się trudne do przeprowadzenia. Możliwe jest jednak

przypomnienie o niektórych dotychczasowych deinicjach i stosowanych

przez teoretyków paradygmatycznych przykładach stanowiących desygnaty

danych pojęć. W stosunku do zaleceń Wittgensteina różnica w podjętych tu

rozważaniach polegałaby na traktowaniu stosowanych dotąd deinicji jako

równowartych z ich historycznie przyjętymi desygnatami.

il. 1 Frank O. Gehry, Vlado Milunić,

„Tańczący dom”, 1996, Praga.

Fot. Richard L., lickr.com

1 Ludwig Wittgenstein , Dociekania i-

lozoiczne, przeł. Bogusław Wolniewicz,

Państwowe Wydawnictwa Naukowe, War-

szawa 1972. Ponieważ na książkę składa

się kilkaset fragmentów układających się

w krótsze lub dłuższe ciągi poświęcone

kwestiom pojmowania znaczeń czy ro-

zumienia słów, dlatego trudno wskazać

konkretny fragment pracy Wittgensteina,

który bezpośrednio odnosiłby się do

sformułowanego wyżej twierdzenia.

Jak napisał sam autor: „Zawarte w niniej-

szej książce uwagi ilozoiczne są niejako

zbiorem szkiców plenerowych, które

powstały podczas długich i zawiłych

wędrówek”, s. 4.

/ 88 /

↪ Q u art Nr 4(10)/2008

Godne uwagi i zarazem popularne deinicje trzech ważnych w XX wie-

ku obszarów zjawisk artystycznych koncentrowały się najczęściej na kilku

kwestiach:

po pierwsze na zagadnieniu możliwości traktowania architektury jako noś-

nika znaczeń,

po drugie na roli architektury w kształtowaniu określonego porządku spo-

łecznego (w tym również właściwych sposobów organizacji przestrzeni miej-

skiej),

po trzecie na wskazaniu charakterystycznych form danego stylu,

po czwarte na stosunku do roli techniki w życiu współczesnych społe-

czeństw,

po piąte na stosunku do tradycji,

po szóste na rynkowej pozycji architekta i architektury (w tym stosunku do

klienta).

Kwestia znaczeń

Twierdzenie, że nagie formy architektury modernistycznej pozbawione są

wartości symbolicznych, jest błędne. Występowała jednak ważna różnica

między treściami, których nośnikiem były bogate zestawy dekoracji w ar-

chitekturze historyzmu czy późnego historyzmu, a treściami, które wyra-

żane były przez geometryczne formy awangardowego modernizmu. Treści

architektury historyzmu były na ogół bardziej „partykularne”, dotyczyły

konkretnych okoliczności, zwązanych z daną budowlą. Treści architektury

modernistycznej były znacznie bardziej „uniwersalne”, motywowane chęcią

wypowiedzi o charakterze współczesności, a zwłaszcza roli techniki jako

wyróżnika nowoczesności. W powszechnym odbiorze architektury moder-

nistycznej dominował jednak pogląd, że jest ona wyzywająco pozbawiona

znaczeń, skupiona na wartościach użytkowych, określonych materiałach

(beton, stal, szkło) i konstrukcjach. Jedną z przyczyn takich poglądów był

fakt, że niektórzy historycy architektury, jak przykładowo Pevsner czy Kauf-

mann, sprowadzali modernizm do purystycznych form, akcentując głównie

ich wartości estetyczne, a nie symboliczne. Kolejnym źródłem przekonań

o treściowym ubóstwie modernizmu był fakt, że symbolizm modernizmu

– skupiający się na przekazywaniu treści „Zeitgeistu” – miał ograniczony

charakter w porównaniu z bogactwem znaczeń architektury historyzmu.

Mimo wzmiankowanych zastrzeżeń doszło zatem do przerwania tradycji

wiązania form architektury z niekiedy wysoce specyicznymi okolicznościa-

mi powstania dzieła architektury.

Stanowisko, jakie zajęli twórcy architektury postmodernistycznej w kwe-

stii przekazywania przez architekturę zorganizowanych treści, wyraźnie od-

różniało ich od poprzedników. Zdaniem wielu z nich, architektura powinna

informować odbiorców o swym przeznaczeniu i podkreślać ciągłość pewnych

typów budowli. Dom, jaki wybudował Robert Venturi dla swej owdowiałej

matki, operował skosami dachu niemal jak w prymitywnym wizerunku

domu nakreślonym ręką dziecka [il. 2] 2 . Ten sam architekt na fasadzie domu

2 Stanislaus von Moos , Venturi, Rauch

& Scott Brown: Buildings and Projects,

Rizzoli International Publications, New

York 1987, s. 244-246.

/ 90 /

Cezary Wąs / Przestrzenie różnicy. Modernizm, postmodernizm i dekonstruktywizm w architekturze (próba deinicji)

il. 2 Robert Venturi, Vanna Venturi

House, 1962, Chestnut Hill.

Fot.: Oice of Venturi and Rauch

il. 3 Robert Venturi, John Rauch,

Guild House, 1960-1965, Filadelia.

Fot. George Pohl, vsba.com [Venturi,

Scott Brown and Associates]

3 Ibidem, s. 282; Robert Venturi, Denise

Scott Brown , Architecture as signs and

systems: for a mannerist time, Harvard

University Press, Cambridge (Mass.)

2004, s. 43.

starców umieścił pozłacaną atrapę anteny telewizyjnej, dookreślając głów-

ne zajęcie mieszkańców budynku [il. 3] 3 . Nie wszystkie treści przekazywane

przez architektów tego kierunku były podobnie jednoznaczne. Budynek sie-

dziby AT&T w Nowym Jorku autorstwa Philipa Johnsona przypomina opar-

cie krzesła Chippendale’a lub stojący zegar szafkowy, ale jego wygląd nie

informuje o charakterze irmy, którą reprezentuje [il. 4] 4 . Charlesa Moore’a

Piazza d’Italia w Nowym Orleanie [il. 5] zawiera wprawdzie liczne odnośniki

do Włoch, ale w niemal podobnym stopniu, w jakim plac miał zaspokajać

potrzeby posiadania wyróżniającego miejsca przez mieszkańców włoskie-

go pochodzenia, był on przejawem prywatnych fascynacji architekta willą

Hadriana w Tivoli 5 . Niejednoznaczności w treściach przekazywanych przez

dzieła architektów wczesnej fazy postmodernizmu nie zaprzeczają jednak

postulatom późniejszych twórców i teoretyków, którzy domagali się kształto-

4 Robert A. M. Stern, Raymond Gastil ,

Modern classicism, Thames and Hudson,

London 1988, s. 84; Leland M. Roth ,

American architecture: a history, West-

view Press, Boulder 2001, s. 497.

5 David Littlejohn , The life and work of

Charles W. Moore, Holt, Rinehart and

Winston , New York 1984, s. 259; Charles

Jencks , Architektura postmodernistycz-

na, tłum. Barbara Gadomska, Warszawa

1987, s. 125-126; Vincent Joseph Scully ,

Modern architecture and other essays,

Princeton University Press, Princeton

2005, s. 231.

/ 91 /

↪ Q u art Nr 4(10)/2008

il. 4 Philip Johnson, Budynek siedziby

AT&T (obecnie Sony Building), 1984,

Nowy Jork. Fot. David Shankbone,

za: Wikipedia

wania architektury jako struktury narracyjnej, czy osiąganiu przez wygląd

dzieł wartości metaforycznych, symbolicznych lub poetyckich. W zrealizowa-

nych dziełach przekaz treści miewał charakter niekiedy bardzo jednoznacz-

ny, czego przykładem może być chociażby restauracja rybna w japońskim

mieście Kobe, projektu Franka Gehry’ego, która przybrała kształt ogromnej

ryby [il. 6] 6 . Tego rodzaju architektoniczne fantazje rezygnowały z właści-

wej modernistom powagi i elitaryzmu, a stawały się przejawem charakte-

rystycznego dla postmodernistów odwoływania się do gustów zwykłych

ludzi. Możliwości architektury postmodernistycznej nie wyczerpywały się

na posługiwaniu się prostymi skojarzeniami. Niekiedy odwołania dotyczyły

symboli religijnych (jak neolityczne spirale w dziełach Makovecza), wzorców

6 Christina Haberlik , 50 Klassiker Archi-

tektur des 20. Jahrhunderts , Die wichtig-

sten Bauwerke der Moderne , Gerstenberg

Verlag, Hildesheim 2005, s. 237; Matteo

Vercelloni, Silvio San Pietro, Paul

Warchol , New restaurants in USA & East

Asia, L’Archivolto, Milano 1998, s. 69.

/ 92 /

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: