Zagadnienie 6 Książka ksylograficzna
Na podstawie H. Szwejkowska Książka drukowana XV – XVIII wieku. Zarys historyczny, Warszawa 1987.
Odkąd zaistniała książka, starano się aby zyskała ona jak największe grono odbiorców. Od tysięcy lat rozpowszechnianiem słowa pisanego trudniły się całe rzesze pisarzy – kopistów. W XV w. przepisywanie ręczne przestało wystarczać. Zaczęto więc usilnie poszukiwać sposobów łatwiejszych, umożliwiających szybsze, mechaniczne powielanie tekstu. Wynikiem tych poszukiwań było zastosowanie do powielania obrazu i tekstu techniki drzeworytniczej. Drzeworyt, z greckiego ksylograf (ζύλο - ksylo – drzewo; γραφο - grapho – piszę) ma długą tradycję. Sztuka wyrzynania ornamentów w drzewie i za pomocą takch form odbijania kolorowych wzorów na tkaninie, znana była w Indiach już w II w. p. n. e. Ale za praojczyznę drzeworytu uważa się powszechnie Chiny. W buddyjskich klasztorach w VII w. n. e. za pomocą wyciętych na drewnianych płytkach pierwowzorów zdobiono wizerunkami Buddy tkaniny i papier, karty do gry, odbijano teksty zaklęć magicznych, które rozchodziły się wśród ludu w ogromnej ilości. Znajomość sztuki drzeworytniczej przedostała się do Europy dzięki kontaktom handlowym i dyplomatycznym.
Pierwsze drzeworyty w Europie
* Holandia i Niemcy na początku XV w.
* wizerunki świętych i opiekunów, n. p. św. Wawrzyńca, Sebastiana, Augustyna.
* ludzie zawieszali je na ścianach mieszkań, naklejali na okładki książek, nosili jako talizmany .
* dlatego wytwory te ulegały szybko zniszczeniu – oryginalne ksylografy nie przetrwały właściwie.
* najstarsze – Madonna z czterema świętymi z 1418, św. Krzysztofa z 1423 (klasztor kartuzów Buxhein).
W latach `30 pojawiły się ksylograficzne książki blokowe, składające się z kilkunastu do kilkudziesięciu kart drzeworytowych, na których obok dominującego obrazu umieszczano krótszy lub dłuższy tekst objaśniający.
Sposób wykonania drzeworytu:
ü najstarsze drzeworyty o charakterze monumentalnym
ü linie dość grube, służące tylko jako kontury do malowania
ü kolorowano je ręcznie lub mechanicznie, gdy robiono kilka płyt tego samego rysunku i na każdej zamalowywano elementy innym kolorem
ü z biegiem czasu twarda linia ożywiała się,
Podział ksylografów ze względu na wzajemny stosunek obrazu i tekstu:
I. obraz bez tekstu – wizerunki świętych, karty do gry, tarcze herbowe, mapy; którki objaśniający teks dopisywano czasem ręcznie, później odbijano go z czcionek w prasach drukarskich.
II. obraz i tekst wyrznięte razem na jednej płycie i odbite, tekst był objaśnieniem do treści rysunku
III. obraz i tekst wyrznięte na oddzielnych płytach i odbite osobno, obraz na jednej, tekst na drugiej karcie.
IV. tekst bez rysunku – głównie podręczniki szkolne, gramatyki języka łacińskiego , donaty (Aelius Donatus w 350 r. n. e napisał gramatykę języka łacińskiego, która przez całe średniowiecze była dla szkół podstawowych podręcznikiem do łaciny)
Treść drzeworytowych książek blokowych miała przeważnie charakter religijny, moralizatorski, kaznodziejski, niekiedy treść zaczerpnięto z obyczajów ludowych i wtedy służyła do rozrywki. Z całego zasobu książek blokowych powstających od lat `30 XV do pierwszej ćwierci XVI dochowały się ok. 33 dzieła w 100 wydaniach. Najbardziej znane to :
Þ Apokalipsa - najwcześniejsza, powstała w Holandii w latach 1420 – 1430
Þ Biblia pauperum – szereg wybranych scen ze Starego i Nowego Testamentu, służyła niższemu klerowi w pracy duszpasterskiej, zwłaszcza w kazaniach – pauperes praedicatores – duchowni z niższymi święceniami, ukazała się w formie książki blokowej w połowie XV wieku, zachowały się egzemplarze we Francji, Niderlandach i Niemczech. Jeden z najstarszych z ok. 1440 r. liczy 34 karty, a tekst do obrazów dopisywany jest jeszcze ręcznie, oryginał zachował się w Bibl. Uniw. w Heidelbergu.
Þ Arsi moriendi – sztuka umierania, pełne wyrazu sceny ukazujące człowieka umierającego, o którego duszę walczą dobre i złe duchy. Chory, zwyciężając z pomocą anioła pokusy diabelskie, umiera szczęśliwie, a Archanioł Michał kładzie na szalę jego uczynki. Najstarsze wydanie pochodzi z 1450 r. i powstało w Holandii. Liczy 24 karty. Oryginał znajduje się w British Museum w Londynie.
Þ Speculum humanae salvationis – zwierciadło ludzkiego zbawienia, o wysokim poziomie artystycznym (zarówno kompozycja jak i rysunek), przedstawia upadek i odkupienie rodzaju ludzkiego. Powstało ok. 1470 r. i doczekało się 4 wydań. Rysunki zostały wykonane farbą brązową, tekst odbity typograficznie w prasie drukarskiej farbą czarną. Dzieło pośrednie między książką drzeworytową a drukowaną.
Þ Donatus minor – 1475 podstawowy podręcznik do nauki łaciny.
Þ Miarabilia Romae – przewodnik po Rzymie przeznaczony dla pielgrzymów.
Þ Canticum canticorum.
Þ Taniec umarłych.
Þ Abecadło
Ostatnie książki ksylograficzne pojawiły się na początku XVI w.
ª Podobną techniką do drzeworytu był metaloryt, który nadawał się szczególnie do małych form, jak karty, inicjały, pieczęcie, krótkie napisy. Płytki metalowe o wypukłym rysunku były przytwierdzane do drewnianych bloczków, pokrywane oleistą farbą (woda nie przylegała do metalu) i odbijane jak drzeworyt.
ª Ksylografii nie można uznać za pierwowzór sztuki drukarskiej.
ª Ksylograf powstał wcześniej niż druk, rozwijał się niezależnie od niego i obok niego w XV w., a drzeworytowa ilustracja książki stosowana była w drukarstwie do końca XVI w.
ª Najstarszym dokumentem odbijania tekstu za pomocą stempli jest zachowana w klasztorze Prufening w Bawarii tablica z 1119 r., sporządzona z okazji poświęcenia kościoła – z palonej gliny w której najpierw wyciśnięto litery drewnianymi bądź mosiężnymi stemplami.
ª W latach `30 XV w. pojawiają się na oprawach książek krótkie napisy, wykonane za pomocą stempli; introligatorzy którzy dokonywali takiego tłoczenia – Konrad Forster i Jan Wirsing w Norymberdze, Prokop Waldvogel w Awinionie ( w 1444 r. posiadał 48 liter grawerowanych w żelazie.
ª A zatem technika operowania pojedynczymi tłokami literowymi stała się inspiracją i prototypem techniki drukarskiej.
ª Ok 1510 roku zaczęły się pojawiać drzeworytowe obramowania karty tytułowej i utrzymają się prawie do końca stulecia.
Drzeworyt XVIII w.
ü Ilustracja drzeworytowa w baroku i rokoko odgrywała bardzo małą rolę, gdyż technika drzeworytu była za ciężka by oddać całą finezję obrazu, jakiej wymagał ówczesny styl zdobnictwa oraz drobiazgowa dokładność ilustracji.
ü Jednak drzeworyt nie był nigdy do końca zapomniany.
ü Stosowany był przez typografów do wszelkich ozdobników, jak listwy, inicjały, sygnety drukarskie w podrzędniejszych drukach.
ü W XVIII w. techniki drzeworytniczej używano do drukowania tapet i innych tkanin dekoracyjnych.
ü Wykonywano wtedy małe widoczki lub kompozycje figuralne, umieszczane często na końcu druku.
ü Rodziny Papillonów i Lesuerów przez całe pokolenia dostarczały najlepszym drukarzom Francji takich właśnie ilustracji winietek wykonywanych w drzewie.
ü Wielka rewolucja francuska dała nowe możliwości zastosowania drzeworytu w niezliczonych drukach ulotnych i plakatach.
ü Drzeworyt w Anglii również stosowano do tanich druków ludowych.
ü Dopiero pod koniec XVIII poeta i grafik angielski William Blake (1757 – 1827) uprawiał drzeworyt poszukując nowych możliwości wyrazu, które osiągnął dzięki efektownemu kontrastowi białych i czarnych płaszczyzn, nie linii.
ü Jednakże technika w XVIII w. nie przyjęła się szerzej.
ü Zaś renowatorem ostatniego 25lecia XVIII w. był Tomasz Bewick (1753 – 1828), twórca drzeworytu sztorcowego.
Drzeworyt sztorcowy:
3
Choniczek.pl