31. Andrzej Maryniarczyk SDB, Logos i ethos filozofii.pdf

Człowiek w Kulturze 10

Andrzej Maryniarczyk SDB

Logos i ethos filozofii

Zanim zostały wyodrębnione różnorodne nauki, zanim zaczęto odróż

niać praktykę od teorii, filozofię od teologii — człowiek na swój wła

sny użytek próbował „bywać filozofem". Opowiada o tym legendarny

Pitagoras (VI-V w. przed Ch), który pewnego razu odwiedził władcę

Fliuntu na Peloponezie — Leona. Władca ów oczarowany jego wie

dzą i wymową zapytał go, na jakiej nauce swą mądrość opiera? —

Pitagoras odpowiedział, że na żadnej z tych, jakie są powszechnie

znane, a jest po prostu FILOZOFEM. Zdumiony, tą nową nazwą,

Leon prosi Pitagorasa o wyjaśnienie, kim jest FILOZOF

i czym różni się od innych ludzi. W odpowiedzi Pitagoras przywołuje

przed oczy władcy pewną alegorię.

„Życie ludzi — wyjaśniał Pitagoras — przypomina ów zjazd,

który się odbywa z największą okazałością podczas uroczystych

igrzysk w Grecji. Albowiem podobnie jak jedni ubiegają się tam o

sławę i zaszczytny wieniec, innych sprowadza chęć zarobku i zysku

na kupnie lub sprzedaży, a są też tacy i to chyba najszlachetniejsi,

którzy nie szukają ani poklasku ani zysku, lecz przybyli po to, żeby

zobaczyć i pilnie się przypatrzyć co i w jaki sposób się tam odbywa.

Tak samo i my przyszliśmy do tego życia i świata jak gdyby z jakie

goś miasta na jakiś uroczysty zjazd, jedni by służyć sławie, inni pie

niądzom, a zdarzają się i tacy, co za nic mając to wszystko, gorliwie

dociekają to czym rzeczy były i są (istotę rzeczy): tych to nazywa się

miłośnikami mądrości,

to jest

FILOZOFAMI.

Andrzej Maryniarczyk

I tak, jak tam najbardziej szlachetnie jest, tylko przyglądać się,

niczego z tych rzeczy dla siebie nie zyskując, podobnie i w życiu

oglądanie i poznawanie (theoria) istoty rzeczy znacznie przewyższa

wszelkie inne zainteresowania" 1 .

Do myśli tej nawiąże później Arystoteles, który przypomni, że

celem filozofii nie jest jakaś materialna korzyść czy określona uży

teczność, lecz jest nim samo poznanie (oglądanie) prawdy dla niej

samej — theoria.

W ten sposób narodził się wśród starożytnych myślicieli ETHOS

FILOZOFA jako wiecznego poszukiwacza prawdy oraz LOGOS

FILOZOFII jako czystej nauki (theoria), której jedynym celem jest

oglądanie prawdy. I choć — jak czytamy na początku pierwszej księ

gi Metafizyki — „wszyscy ludzie z natury dążą do poznania" — to

jednak nie wszystkich będziemy nazywali filozofami, lecz tylko tych,

którzy starają się posiąść wiedzę o pierwszych przyczynach wszech

rzeczy. Ta zaś nauka góruje nad innymi, która bada pierwsze przy

czyny wszechrzeczy i dlatego będzie nazywana FILOZOFIĄ

PIERWSZĄ (prote filosofía) — czyli METAFIZYKĄ.

Metafizyka jest wiec poznaniem pierwszych i ostatecznych przy

czyn, których ślady odnajduje intelekt w istniejących rzeczach danych

nam w doświadczeniu. Metafizyka, będąc wiedzą o pierwszych przy

czynach wszechrzeczy, jest też wiedzą najbardziej czcigodną

a człowiek poszukując jej staje się FILOZOFEM.

Logos filozofii realistycznej

Różne stawiano cele filozofii i różne też wyznaczano jej przedmioty

badań. Był czas gdy traktowano ją jako naukę o rzeczach poza

ziemskich, a także łączono ją z abstrakcyjną wiedzą i bezużyteczną

spekulacją. Raz ogłaszano ją królową nauk, kiedy indziej wykreślano

z rejestru nauk.

M. T. Cycero, Rozmowy tuskulańskie, tłum. J. Śmigaj, w: Pisma

filozoficzne, t.3, Warszawa 1961, s. 687.

Logos i ethos filozofii

Filozofia od samego początku pojmowana była jako umiłowanie

prawdy, co przejawiało się w jej nieustannym poszukiwaniu. Odkry

wanie prawdy miało być głównym celem filozofa. Na samym jednak

początku narodzin filozofii pojawił się problem, gdzie znajduje się

owa prawda i w jaki sposób można do niej dotrzeć. Parmenides wraz

z Platonem oderwali ją od świata rzeczy materialnych i umieścili poza

nim (w świecie idei). Jako drogę dotarcia do niej wskazali filozofię,

która zrywa z badaniem świata rzeczy zmiennych a podnosi „duszę-

umysł" do oglądania w sobie rzeczy wiecznych i niezmien- nych.

Sama filozofia jest przede wszystkim przypominaniem {anamneza)

prawdy, którą dusza ma w sobie, którą przysłania świat rzeczy

zmiennych. Stąd filozof oglądając prawdę „oczami duszy" przyczynia

się do swego samowyzwolenia i zbawienia. Oderwanie prawdy od

świata bytów materialnych uczyniło z prawdy idealny przedmiot

kontemplacji, a filozofię potraktowano jako soteriologię, czyli drogę

zbawiania duszy. W ten też sposób zostaje jakby u źródeł narodzin

filozofii zagubiony jej właściwy logos — „poznawanie prawdy by

tów". Filozofia w miejsce służby prawdzie przejmuje posługę zbawia

nia duszy. Zbawczą rolę filozofii i nauki przejmować będą różne sys

temy gnostyckie od starożytności, poprzez średniowiecze aż do

czasów współczesnych.

Należy jednak zauważyć, że wraz z narodzinami logosu gnostycz-

nej filozofii Parmenidesa i Platona pojawia się w starożytności logos

mądrościowej filozofii Arystotelesa. Logos filozofii Arystotelesa wy

raża się w tym, że jest ona nakierowana na poszukiwanie prawdy dla

niej samej. Prawda ta zawarta jest w rzeczach. Rozum uczy się jej w

procesie poznawania świata osób i rzeczy. Drogą do odczytania tej

prawdy jest arystotelesowska metafizyka. Z tej to przyczyny termin

„metafizyka" został użyty przez Andronikosa z Rodos (I w. przed. Ch.)

na określenie filozofii Arystotelesa, którą spośród innych filozofii

wyróżnia realizm. Filozofia ta bowiem zajmuje się poznawaniem

świata danego nam w doświadczeniu zmysłowym i prowadzi do jego

rozumienia w świetle ostatecznych przyczyn jego istnienia i działania.

W ten sposób metafizyka stała się synonimem logosu filozofii.

Andrzej Maryniarczyk

a. Poznanie prawdy rzeczy

Wśród różnorodnych działalności ludzkich takich, jak teoretyczna

(theoria), praktyczna (praxis) czy wytwórcza (poiesis), od starożyt

ności wyróżniano tę pierwszą. Działalność bowiem teoretyczna, która

wyrażała się w odkrywaniu prawdy dla niej samej, była wyrazem

wolności człowieka:

„Spośród myśli te są wolne — pisał Arystoteles w Zachęcie do

filozofii — które mogą być wybierane dla nich samych, natomiast te,

które prowadzą do wiedzy dotyczącej czegoś innego, są podobne do

niewolnic. To, co ma cel w sobie, przewyższa zawsze to, co służy

jako środek do czegoś innego, a to, co jest wolne, przewyższa to, co

nie jest wolne " 2 .

Stąd wśród nauk wyróżniano te, które nie są podporządkowane

jakimś celom praktycznym, lecz dążą do poznania prawdy dla niej

samej. Do takich nauk należy właśnie metafizyka.

,JVie ma w tym nic dziwnego — wyjaśniał dalej Arystoteles —

jeżeli mądrość filozoficzna nie okazuje się użyteczna i korzystna; nie

nazywamy jej bowiem korzystną, lecz dobrą, a powinna być pożąda

na nie przez wzgląd na coś innego, lecz na nią samą " 3 .

Poznanie metafizyczne będąc „oglądaniem przedmiotów"

w świetle prawdy jest samo w sobie najbardziej cenne, gdyż rodzi

„mądrość rozumu" (tou nou he sofia) 4 i prowadzi do „do doskonale

nia człowieka, które jest jego szczęściem" (ad hominis perfectionem,

quae est eius beatitudo) — jak powie Tomasz z Akwinu w komenta

rzu do Metafizyki Arystotelesa 5 .

Poznanie prawdy bytu jest podstawą osobowego rozwoju człowie

ka. Człowiek bowiem będąc— jak pisał Arystoteles — „w pełni obda-

2 Arystoteles, Zachęta do filozofii, tłum.K. Leśniak, Warszawa 1988, frg. 25.

3 Arystoteles, Zachęta do filozofii, frg. 44.

4 Arystoteles, Zachęta do filozofii, frg. 24.

5 S. Thome Aąuinatis, In XII libros metaphysicorum commentarium,

proemium.

Logos i ethos filozofii

.15

rzony rozumem staje się podobny do Boga (...). Bo rozum jest w nas

Bogiem, a życie śmiertelne odejmuje część samego Boga" 6 .

Metafizyka odgrywa więc niezbywalną rolę w procesie doskonale

nia człowieka jako osoby. Uczy ona sztuki odkrywania prawdy świata

osób i rzeczy poprzez poznanie ostatecznych przyczyn wszechrzeczy

i wznosi umysł do poznania głównej przyczyny kierującej całym

światem. Ten zaś rodzaj poznania — jak powie Arystoteles — Jest

ściśle związany z filozoficzną mądrością i słusznie możemy twierdzić,

że jest to mądrość we właściwym znaczeniu (...). Dlatego powinniśmy

albo zajmować się filozofią, albo pożegnać się z życiem i odejść stąd,

ponieważ wszystko poza tym jest bezsensowne i bezwartościowe

(flyaria kai leros)" 1 .

Z tej to właśnie racji „nie powinniśmy stronić od filozofii, jeżeli

ona jest, jak sądzimy, posiadaniem i uprawianiem mądrości, a mą

drość jest najlepszym ze wszystkich dóbr; i jeżeli w pogoni za korzy

ścią materialną narażamy się na niebezpieczeństwo płynąc aż do Słu

pów Heraklesa, to tym bardziej nie powinniśmy lękać się trudu

i kosztów w dążeniu do mądrości" 8 .

Obok jednak tego, najgłębszego celu badań metafizycznych,

można wskazać także i inne.

b. Rozumienie świata osób i rzeczy

Od starożytności, na przełomie VI-V wieku przed Chr., metafizyka

określana była jako filozofia pierwsza (prote fllosofld). Oznaczało to,

że traktowano ją jako autonomiczna droga poznawania świata i czło

wieka.

Starożytni Grecy chcąc uwolnić się od mitologiczno-religijnych

obrazów świata i człowieka zaczęli budować filozoficzny obraz

świata. Na obraz ten składała się wiedza uzyskana w odpowiedzi na

pytania: Czym jest to co rzeczywiście istnieje? Co jest arche wszech

rzeczy? Jak i dlaczego powstają rzeczy? Kim jest człowiek?

6 Arystoteles, Zachęta do filozofii, frg. 28, 110.

7 Arystoteles, Zachęta do filozofii, frg. 27, 110.

8 Arystoteles, Zachęta do filozofii, frg. 53.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: