Granice_Tajnej_Inwigilacji.pdf

PIOTR KOSMATY

Granice

tajnej inwigilacji obywateli

w demokratycznym pañstwie prawa

W skierowanym do Prezesa Rady Ministrów w dniu 1 kwietnia 2008

roku piœmie, Rzecznik Praw Obywatelskich przypomnia³, ¿e w jego sta³ym

zainteresowaniu pozostaje problematyka prowadzenia dzia³alnoœci opera-

cyjnej przez uprawnione do tego s³u¿by policyjne i wojskowe. Zdaniem

Rzecznika nale¿y bowiem podkreœliæ, i¿ kontrola operacyjna, rozumiana

jako niejawna dzia³alnoœæ polegaj¹ca na: kontrolowaniu treœci korespon-

dencji i zawartoœci przesy³ek, uzyskiwaniu i utrwalaniu treœci rozmów telefo-

nicznych i innych informacji przekazywanych za pomoc¹ sieci telekomuni-

kacyjnych jest zawsze zwi¹zana z g³êbok¹ ingerencj¹ organów w³adzy pu-

blicznej w sferê praw i wolnoœci obywatelskich 1 .

Wœród obszernego katalogu praw przys³uguj¹cych ka¿demu cz³owieko-

wi takich jak: prawo do ¿ycia, wolnoœci, w³asnoœci, wolnoœci sumienia, znaj-

duje siê prawo do poszanowania prywatnoœci jednostki. Wymienione w cyt.

piœmie dzia³ania s³u¿b policyjnych i s³u¿b specjalnych s¹ wymierzone przede

wszystkim w prawo do prywatnoœci, a w jego ramach, w prawo do wolnoœci

i tajemnicy komunikowania siê.

Jak wa¿ne jest to prawo œwiadczy najnowsze orzeczenie francuskiej

Rady Konstytucyjnej, wed³ug której przyjête przez parlament w maju 2009

roku przepisy o zwalczaniu piractwa internetowego ³ami¹ zapisy Deklaracji

Praw Cz³owieka i Obywatela z 1789 roku 2 . Zgodnie z omawianymi regula-

cjami za œciganie, ostrzeganie i w koñcu od³¹czanie piratów od sieci mia³aby

odpowiadaæ niezale¿na instytucja pañstwowa – Hadopi (skrót od francu-

skiego terminu instytucji ds. rozpowszechniania dzie³ i przestrzegania prawa

1 Pismo, RPO-578577-II/08/PS.

2 Rada powo³a³a siê w pierwszej kolejnoœci na art. XI Deklaracji zgodnie z którym

„…wolna wymiana myœli i pogl¹dów jest jednym z najcenniejszych praw cz³owieka;

ka¿demu obywatelowi zatem wolno przemawiaæ, pisaæ i drukowaæ swobodnie z zastrze-

¿eniem, ¿e za nadu¿ycie tej wolnoœci odpowiadaæ bêdzie w wypadkach przewidzianych

przez ustawê”.

Granice tajnej inwigilacji obywateli w demokratycznym pañstwie prawa

w Internecie). Notorycznym piratom Internet wy³¹czano by z automatu: nie

decydowa³by o tym s¹d, lecz urzêdnik Hadopi. Dodaæ nale¿y, ¿e tak suro-

wych przepisów antypirackich nie wprowadzono dot¹d nigdzie na œwiecie.

Rada uzna³a, ¿e dostêp do Internetu jest „fundamentaln¹ wolnoœci¹” daj¹c¹

prawo do nieskrêpowanego komunikowania siê i o jej ograniczeniu mo¿e

zadecydowaæ tylko i wy³¹cznie niezawis³y s¹d 3 .

Poszanowanie prywatnoœci jednostki nale¿y do podstawowych praw

cz³owieka okreœlanych jako prawa osobiste (obywatelskie) i polityczne, albo

inaczej jako prawa cz³owieka pierwszej generacji 4 . Ka¿de prawo cz³owieka

– w tym prawo do prywatnoœci – posiada warstwê aksjologiczn¹, czyli jego

treœæ filozoficzn¹ oraz warstwê normatywn¹, przejawiaj¹c¹ siê w jego

ochronie poprzez regulacje w prawie wewnêtrznym oraz zewnêtrznym. Tak

rozumiane prawa cz³owieka wytyczaj¹ granice autonomii jednostki. Na

tak¹ autonomiê sk³ada siê pewien zakres uprawnieñ, który musi byæ pozo-

stawiony wy³¹cznie woli jednostki. Wyodrêbnienie takiej autonomii choæ

trudne, jest bezwzglêdnie konieczne, aby móc j¹ skutecznie ochraniaæ. Na

naszym kontynencie do okreœlenia jej granic dosz³o w 1950 roku, gdy pod

auspicjami Rady Europy doprowadzono do przyjêcia Europejskiej Konwen-

cji Praw Cz³owieka (dalej: EKPC) 5 .W rozdziale pierwszym i protoko³ach do-

datkowych sformu³owano katalog praw cz³owieka pierwszej generacji. Jest

on obecnie podstawowym wyznacznikiem europejskich standardów praw

cz³owieka.

Ochrona tajemnicy komunikowania siê, zosta³a zagwarantowana tak¿e

w art. 17 Miêdzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych,

zgodnie z którym nikt nie mo¿e byæ nara¿ony na samowoln¹ lub bezprawn¹

ingerencjê w jego ¿ycie prywatne, rodzinne, dom czy korespondencjê.

Moc¹ tego dokumentu ochronê rozci¹gniêto tak¿e na czeœæ (honor) i dobre

imiê (reputacjê) ka¿dego cz³owieka 6 . W literaturze przedmiotu czêsto zapo-

3 Décision No 2009-580 DC du 10 juin 2009.

4 M. Kowalski, Uwa¿enije licznoj i siemiejnoj ¿yzni, ¿yliszcia i kariespandencii

na asnuwanii st. 8 Jewrupejskiej kanwencii praw cze³awieka – asnuwnuje priable-

my, Tieksty o prawach czie³awieka i diemakratii 16, Helsinskij fond pa prawom

czie³awieka, Warszawa 2007.

5 Konwencja zosta³a otwarta do podpisu 4 listopada 1950 r. a po uzyskaniu

10 ratyfikacji wesz³a w ¿ycie 3 wrzeœnia 1953 r. Obecnie stronami Konwencji jest

47 pañstw, tj. wszystkie pañstwa cz³onkowskie Rady Europy. Tekst opublikowany: Dz. U.

z 1993 r., Nr 61, poz. 284.

6 Powsta³ w wyniku konferencji ONZ w Nowym Jorku w 1966 r. Posiada³ wi¹¿¹cy

charakter prawny w przeciwieñstwie do Powszechnej Deklaracji Praw Cz³owieka

z 1948 r. Tekst opublikowany: Dz. U. z 1994r., Nr 23, poz. 80.

PROKURATOR 3-4(39-40)/2009

Piotr Kosmaty

mina siê ¿e podobn¹ ochronê przewiduje art. 12 Powszechnej Deklaracji

Praw Cz³owieka z 1948 roku 7 .

Pañstwo polskie, respektuj¹c standardy miêdzynarodowe, wœród pod-

stawowych praw chronionych konstytucyjnie w art. 49 Konstytucji, zapew-

ni³o wolnoœæ i ochronê tajemnicy komunikowania siê 8 .

Jak zatem ³atwo zauwa¿yæ akty prawne o najwy¿szej randze, statuuj¹ce

standardy demokratycznego pañstwa prawa wœród najwa¿niejszych praw

podmiotowych stawiaj¹ swobodê i tajemnicê komunikowania siê. Prawa

wewnêtrzne poszczególnych pañstw stron cyt. Konwencji, powinny bez-

wzglêdnie spe³niaæ warunki w niej wyznaczone.

Czy tak jest w polskim ustawodawstwie? Czym powinien siê kierowaæ

ustawodawca reguluj¹c tak „wra¿liwe” kwestie?

Odpowiedzi na postawione pytania szukaæ nale¿y przede wszystkim

w EKPC, w której znajduje odzwierciedlenie koncepcja europejskiego po-

rz¹dku publicznego, opartego na jednolitym pojmowaniu i wspólnym po-

szanowaniu praw cz³owieka w demokratycznym porz¹dku politycznym 9 .

Doprecyzowanie rozumienia katalogu praw sformu³owanego w EKPC, na-

stêpuje w orzecznictwie Europejskiego Trybuna³u Praw Cz³owieka (dalej:

Trybuna³). Litera EKPC poszerzona o orzecznictwo, tworzy dopiero tzw.

prawo Europejskiej Konwencji Praw Cz³owieka.

Konstrukcja art. 8 EKPC i opartego na nim orzecznictwa, daje wska-

zówkê dla ustawodawcy wewnêtrznego jak powinno wygl¹daæ prawo regu-

luj¹ce tajne dzia³anie organów Policji i s³u¿b specjalnych. Obejmuje to m.in.

zakres czynnoœci operacyjno-rozpoznawczych oraz tzw. kontroli operacyj-

nej.

Wedle art. 8 EKPC:

1. Ka¿dy ma prawo do poszanowania swojego ¿ycia prywatnego i rodzin-

nego, swojego mieszkania i swojej korespondencji.

2. Niedopuszczalna jest ingerencja w³adzy publicznej w korzystanie z tego

prawa, z wyj¹tkiem przypadków przewidzianych przez ustawê i ko-

niecznych w demokratycznym spo³eczeñstwie z uwagi na bezpieczeñ-

stwo pañstwowe, bezpieczeñstwo publiczne lub dobrobyt gospodarczy

7 Uchwalona zosta³a przez Zgromadzenie Ogólne ONZ w dniu 10 grudnia 1948 r.

w Pary¿u. Prace nad ni¹ trwa³y od roku 1947r. Zgromadzenie Ogólne wezwa³o Pañ-

stwa Cz³onkowskie do opublikowania tekstu Deklaracji i „spowodowania” jej przestrze-

gania.

8 Konstytucja RP z 2 kwietnia 1997r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483.).

9 Orzeczenie Loizidou p-ko Turcji, wyrok w sprawie zarzutów wstêpnych z 23

marca 1995r., skarga 15318/89.

Granice tajnej inwigilacji obywateli w demokratycznym pañstwie prawa

kraju, ochronê porz¹dku i zapobieganie przestêpstwom, ochronê zdro-

wia i moralnoœci lub ochronê praw i wolnoœci innych osób.

Ju¿ z samej lektury przepisu jasno widaæ, ¿e gwarantowane w nim war-

toœci nie maj¹ charakteru absolutnego wobec czego ingerencja w³adzy pu-

blicznej w te wartoœci mo¿e byæ usprawiedliwiona a w konsekwencji nie

stanowiæ naruszenia EKPC. Pozwala na to tzw. klauzula limitacyjna (ograni-

czaj¹ca) sformu³owana w art. 8 ust. 2 EKPC. Okreœla ona szczegó³owo, ale

i elastycznie wyj¹tki od zasady niedopuszczalnoœci ingerencji. Zgodnie z jej

brzmieniem oraz zasadami stosowania wypracowanymi przez organy stras-

burskie, pañstwo przy pomocy swoich organów mo¿e prowadziæ min. tajn¹

inwigilacjê obywateli gdy:

– istnieje podstawa prawna do inwigilacji,

– inwigilacja ma chroniæ bezpieczeñstwo pañstwowe, bezpieczeñstwo pu-

bliczne, lub dobrobyt gospodarczy kraju, porz¹dek, zapobiegaæ prze-

stêpstwom, zapewniaæ ochronê zdrowia i moralnoœci lub praw i wolno-

œci innych osób,

– jest ona konieczna w demokratycznym spo³eczeñstwie dla osi¹gniêcia

tych celów 10 .

W tym miejscu nale¿y wskazaæ, ¿e Konstytucja RP pozwala na ograni-

czanie korzystania z wolnoœci i praw obywatelskich tylko wtedy, gdy jest to

konieczne w demokratycznym pañstwie dla jego bezpieczeñstwa lub po-

rz¹dku publicznego, b¹dŸ dla ochrony œrodowiska, zdrowia i moralnoœci

publicznej, albo wolnoœci i praw innych osób. Warunki wymienione powy¿ej

tworz¹ tzw. test legalnoœci, test celowoœci oraz test koniecznoœci. Prawo kra-

jowe reguluj¹ce tajn¹ inwigilacjê obywateli powinno pomyœlnie przejœæ ka¿-

dy z tych testów. Test legalnoœci – ma wykazaæ czy ingerencja w prawo do

tajemnicy komunikowania siê ma podstawê prawn¹. Jak s³usznie zauwa¿a

M. Kowalski, pojêcie „prawo” dotyczy nie tylko aktów ustawowych, ale

równie¿ aktów prawnych ni¿szej rangi, jak i odnosi siê do norm prawa nie-

pisanego, typowych dla systemów common law 11 . Ponadto sam Trybuna³

podkreœli³ ogromn¹ rolê orzecznictwa przy badaniu legalnoœci stwierdzaj¹c,

¿e „ (...) w sferze objêtej prawem pisanym, prawo oznacza wi¹¿¹cy akt

prawny zgodnie z interpretacj¹ w³aœciwych s¹dów (...)” 12 .

10 B. Gronowska, „Prawa cz³owieka i ich ochrona”, Toruñ 2005.

11 M. Kowalski, op. cit. s. 13.

12 Huving p-ko Francji z 24 kwietnia 1990r., skarga 11105/84.

PROKURATOR 3-4(39-40)/2009

Piotr Kosmaty

Trybuna³ w swoich orzeczeniach da³ do zrozumienia, ¿e test legalnoœci

to nie tylko istnienie podstawy prawnej, ale tak¿e jakoœæ prawa 13 . Aby pra-

wo to mog³o spe³niaæ wymagania pañstwa prawa musi byæ dostêpne,

a zatem odpowiednio og³oszone oraz przewidywalne odnoœnie mo¿liwoœci

identyfikacji po¿¹danego zachowania przez adresata danej normy 14 .

Wreszcie, regulacja prawna musi byæ precyzyjna. Dopuszcza siê margines

pewnej uznaniowoœci z precyzyjnie okreœlonymi jej granicami 15 .

Aby uznaæ tajn¹ dzia³alnoœæ organów policyjnych za zgodn¹ ze standar-

dami pañstwa prawnego musz¹ istnieæ odpowiednie œrodki ochrony praw-

nej pozwalaj¹ce na efektywne przeciwdzia³anie arbitralnoœci ingerencji 16 .

Chodziæ tu bêdzie przede wszystkim o kontrolê s¹dow¹, która zapewnia

bezstronnoœæ i niezale¿noœæ w podejmowaniu decyzji 17 . Choæ Trybuna³ do-

puœci³ tak¿e pozas¹dow¹ formê kontroli zak³adania pods³uchów w postaci

niezale¿nej komisji parlamentarnej w sk³ad której wchodz¹ politycy wszyst-

kich partii zasiadaj¹cych w legislatywie 18 . Proces decyzyjny dotycz¹cy po-

dejmowania tajnej inwigilacji obywateli musi byæ rzetelny, respektuj¹cy

wartoœæ wyra¿one w art. 8 EKPC 19 .

Test celowoœci – ma wykazaæ czy dana ingerencja zosta³a podjêta dla

osi¹gniêcia co najmniej jednego z celów wymienionych w art. 8 ust. 2

EKPC. Oczywiœcie cele te mog¹ w konkretnych sprawach wspó³wystêpo-

waæ lub nak³adaæ siê wzajemnie. Gdy ju¿ ustalone zostanie, ¿e ingerencja

w gwarantowane wartoœci, jest przewidziana przez prawo i podjêta zosta³a

dla jednego z wymienionych celów nale¿y przeprowadziæ test konieczno-

œci. Oznacza to, ¿e ingerencja musi byæ konieczna w demokratycznym spo-

³eczeñstwie. Chodzi tu o proporcjonalne wywa¿enie interesu jednostki z jed-

nej strony, oraz interesu spo³ecznego z drugiej.

Ustawodawca tworz¹c regulacje prawne odnosz¹ce siê do tajnego zdo-

bywania informacji o obywatelach, powinien w pe³ni respektowaæ warunki

wynikaj¹ce z EKPC oraz wypracowane przez orzecznictwo organów stras-

burskich.

13 Malone p-ko Zjednoczonemu Królestwu z 2 sierpnia 1984 r., skarga 8691/79.

14 Huving p-ko Francji, par. 29.

15 Silver i inni p-ko Zjednoczonemu Króleswtu z 25 marca 1983r. skarga 5947/

/72. 16 Malone…, par. 67-68; Silver…, par. 90.

17 Rotaru p-ko Rumunii z 4 maja 2000r., skarga 28341/95, par. 59.

18 Klass i inni p-ko RFN z 6 wrzeœnia 1978r., skarga 5029/71.

19 Buckley p-ko Zjednoczonemu Królestwu z 25 wrzeœnia 1996r., skarga 20348/

/92, par. 76.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: