Sadownictwo.doc

Sądownictwo w Polsce

              Władza sądownicza to trzecia, obok władzy ustawodawczej i wykonawczej, władza
w państwie. Jurysdykcję stanowią niezawisłe i niezależne sądy, czyli wymiar sprawiedliwości. W Polsce wyróżnia się dwie grupy sądów, ze względu na określone kryteria. Pierwsze z nich, zwane podmiotowym, definiuje organy, które sprawują władzę sądowniczą. Są to: Sąd Najwyższy, sądy powszechne, sądy wojskowe oraz sądy administracyjne. Istnieje jeszcze podział przedmiotowy, zgodnie z którym dzieli się instytucje pod względem spraw, jakimi się one zajmują. I tak wyróżnić można: sąd apelacyjny, sąd okręgowy oraz sąd rejonowy. Tym samym trybunały znajdują się poza strukturą polskiego wymiaru sprawiedliwości, jednak w szerokim ujęciu termin wymiar sprawiedliwości odnosi się również do nich.

              Historia sądownictwa jest połączona bezpośrednio z historią ludzkości.
Od niepamiętnych czasów ludzie popadali w konflikty, które, w lepszy bądź gorszy sposób, próbowali rozwiązać. Najprostszym sposobem były rozwiązania siłowe jak wojny
czy zabójstwa niewygodnych członków społeczeństwa. Z biegiem czasu, w miarę rozwoju myśli ludzkiej tego typu rozwiązania zostały zepchnięte na bok, a w ich miejsce pojawiły
się próby rozwiązania konfliktów na drodze pokojowej. W średniowieczu najczęstszą formą rządów była monarchia. Cała władza sądownicza skupiała się w rękach monarchy, który tylko niekiedy przekazywał część swoich sądowniczych kompetencji urzędnikom. W Polsce takimi urzędnikami byli kasztelanowie. W miarę wzrostu ilości spraw następowało dalsze przekazywanie kompetencji na rzecz organów sądowniczych – sądów. Na ziemiach Polskich były to przede wszystkim: sądy ziemskie, grodzkie czy podkomorskie. Mimo tego, nadal najważniejszym sędzią pozostawał król.

                            W czasach nowożytnych następowało stopniowe ograniczanie roli monarchów w sprawowaniu władzy sądowniczej na rzecz organów samodzielnych, niepodlegających władzy monarszej jak np. Trybunał Koronny. Za zasadnicze ukształtowanie się sądownictwa w Polsce przyjmuje się wiek XVIII. Zlikwidowano wtedy sądy stanowe, i pozostawiono rozdziała władzy sądowniczej od innych rodzajów władz. W miarę rozwoju świadomości obywatelskiej powstawały sądy chroniące jednostki przed nadużyciami władzy jak
np. sądownictwo administracyjne czy konstytucyjne.

              W sądzie odbywają się procesy. Osoba poszkodowana pozywa przestępcę, który musi poddać się karze. Najpierw jednak w czasie procesu mają miejsce przesłuchania, których celem jest ustalenie winy bądź też niewinności oskarżonego. Najważniejszą osobą na sali sądowej jest sędzia. Zazwyczaj pojawia się jeszcze prokurator, który przedstawia oskarżenie
i stara się udowodnić winę oraz adwokat – obrońca osoby podejrzanej.

Sala sądowa jest miejscem bardzo szczególnym. Na ścianie wisi godło państwowe, które symbolizuje działanie z ramienia państwa. Przy podwyższonym stole zasiadają sędziowie. Na miejscu jest obecny również protokolant, który zapisuje wszystko, co zostało podczas procesu wypowiedziane. Należy pamiętać, iż w zależności od ustroju i danego państwa, funkcjonowanie sądu może wyglądać inaczej. W polskim sądzie decyzję ostateczną zawsze podejmuje sędzia. Dużą rolę odgrywają również powoływani świadkowie, którzy odpowiadają na zadawane przez sąd pytania. Natomiast w Stanach Zjednoczonych działa
tak zwana ława przysięgłych. Jest ona złożona z losowo wybranych obywateli, zwołanych specjalnie na czas procesu. Uczestniczą oni we wszystkich rozprawach, przysłuchują
się zeznaniom świadków i wyciągają własne wnioski. Na polecenie sądu wygłaszają ostateczny wyrok, skazujący bądź też uniewinniający.

Władza sądownicza jest niezależna od pozostałych organów państwowych, wobec tego sędziowie oraz członkowie trybunałów, wydający różne wyroki w imieniu Rzeczypospolitej Polskiej, muszą być apolityczni, czyli nie reprezentować w swoich działaniach interesów poszczególnych ugrupowań politycznych. Sędziów powołuje Prezydent, na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa, na czas nieokreślony. Sędziowie jak
i członkowie trybunałów są niezawiśli, podlegają wyłącznie Konstytucji oraz ustawom. Przysługuje im immunitet oraz nietykalność osobista. Sędziowie są też nieusuwalni,
a złożenie ich z urzędu lub zawieszenie wymaga orzeczenia sądu. Udział pozostałych obywateli w wymiarze sprawiedliwości określony jest ustawowo i sprowadza się
do stosowania systemu sądu ławniczego w I instancji w sądach powszechnych i wojskowych.
              W demokratycznym państwie prawa jednym z warunków jego prawidłowego funkcjonowania jest sprawne działanie wymiaru sprawiedliwości oraz zapewnienie obywatelom możliwości odwoławczych wobec postanowień sądu. Wynikiem tego
jest mechanizm instancyjności sądów, dzięki któremu istnieje możliwość złożenia odwołania wobec postanowienia sądu niższego rangą (rejonowego) do sądu wyższego rangą
(np. okręgowego).

Ustanowienie instancyjności sądów ma przede wszystkim na celu ochronę
przed pomyłką władzy sądowniczej i wydaniem niesłusznej decyzji – chodzi więc tutaj
o ochronę obywatela. W przypadku odwołania się do sądu wyższej instancji dochodzi
do ponownego rozpatrzenia sprawy, kontroluje się także kwestie formalne dotychczas przeprowadzanej sprawy. Ocenie podlega również trafność wyroku. Sąd wyższej instancji może zmienić, znieść lub utrzymać orzeczenie niższego sądu, nie może jednak wymagać,
by sąd pierwszej instancji zmienił swoje orzeczenie (stanowiłoby to naruszenie zasady niezawisłości sądownictwa). Warto dodać, że rozpatrzenie danej sprawy przez sąd wyższej instancji zachodzi tylko w wyniku wystosowania przez zainteresowaną osobę lub osoby wniosku odwoławczego. Nie ma możliwości przejęcia sprawy przez sąd wyższej instancji
w sposób automatyczny, z urzędu.

Kwestia instancyjności sądów została ujęta w Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej,
co świadczy o dużej randze tego faktu i jego oddziaływania na ustrój kraju. Artykuł 176. Konstytucji stwierdza, że postępowanie sądowe jest co najmniej dwuinstancyjne.

Instancyjność występuje także w sądownictwie wojskowym, gdzie wyróżnia
się wojskowe sądy garnizonowe, wojskowe sądy okręgowe oraz Izbę Wojskową
(pełni ona rolę najwyższej instancji). W przypadku sądownictwa administracyjnego wyróżnia
się wojewódzkie sądy administracyjne i Naczelny Sąd Administracyjny. Natomiast
w sądownictwie powszechnym, ale także dla innych rodzajów sądów sądem najwyższej instancji jest Sąd Najwyższy. Złożenie wniosku o rozpatrzenie sprawy przez wyższą instancję sądu dotyczy wyłącznie wyroków, które się jeszcze nie uprawomocniły.

Każde działanie sądu musi mieć podstawę prawną, dlatego też naczelnymi ustawami, które normują ustrój wymiaru sprawiedliwości w Polsce są:

·         Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r.

·         Prawo o ustroju sądów powszechnych z 27 lipca 2001 r.

·         Prawo o ustroju sądów wojskowych z 21 sierpnia 1997 r.

·         Prawo o ustroju sądów administracyjnych z 25 lipca 2002 r.

·         Ustawa z dnia 23 listopada 2002 roku o Sądzie Najwyższym

·         Ustawa z dnia 27 lipca 2001 roku o Krajowej Radzie Sądownictwa

·         Ustawa o Trybunale Stanu z 26 marca 1982 r.

·         Ustawa o Trybunale Konstytucyjnym z 1 sierpnia 1997 r.

Najwyższym organem władzy sądowniczej w Polsce wskazanym w konstytucji jest Sąd Najwyższy. Sprawuje on nadzór nad innymi sądami (powszechnymi
i wojskowymi), jest zatem organem naczelnym. Do jego kompetencji w tym zakresie należy głównie rozpatrywanie odwołań od wyroków wydanych przez te sądy. Sąd Najwyższy
jest także organem sprawującym nadzór nad przebiegiem wyborów – rozpatruje ewentualne protesty wyborcze, zatwierdza ważność wyborów oraz referendów. Do kompetencji Sądu Najwyższego należy także komentowanie aktów prawnych. Inne rodzaje kompetencji
mogą być przyznane na drodze ustawy.

Na strukturę wewnętrzną Sądu Najwyższego składają się cztery izby: cywilna, wojskowa, karna oraz płacy, ubezpieczeń społecznych i spraw publicznych.

W skład Sądu Najwyższego wchodzi kilka organów. Najważniejszym
jest Pierwszy Prezes SN, powoływany przez prezydenta na okres 6 lat. Poszczególne izby także posiadają swoich Prezesów powoływanych przez Pierwszego Prezesa. Wszyscy sędziowie wchodzą w skład Zgromadzenia Ogólnego Sędziów Sądu Najwyższego.
Z kolei każda izba ma swoje zgromadzenie składające się z sędziów będących w jej składzie.

Liczba sędziów orzekających w Sądzie Najwyższym jest ustalana przez prezydenta. Aktualnie jest 90 stanowisk sędziowskich. Obsadzane są one zawsze przez wyróżniających się szczególną wiedzą oraz doświadczeniem (minimum 10 letnim) sędziów. Poza autorytetem muszą posiadać także polskie obywatelstwo, nie mieć ograniczonych praw publicznych, wykazywać się nieskazitelny charakterem oraz mieć wykształcenie wyższe prawnicze.

Sąd Najwyższy

              Kolejnym organem wymiaru sprawiedliwości są sądy powszechne. Rozstrzygają one spory w zakresie prawa karnego, cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego oraz prawa pracy, pod warunkiem że nie zostały one zastrzeżone do rozstrzygania przez inne sądy. W Polsce sądami powszechnymi są: sądy rejonowe, okręgowe i apelacyjne.

Zgodnie z zasadą dwuinstancyjności obywatel, który nie zgadza się z wyrokiem wydanym przez sąd rejonowy ma prawo wnieść apelacje do sądu okręgowego. Istnieją jednak sytuacje, gdy sądem pierwszej instancji jest sąd okręgowym – w takich przypadkiem sądem drugiej instancji są sądy apelacyjne. Kwestie te regulowane są przez ustawy. Sądy apelacyjne tworzone są dla obszaru minimum 2 sądów okręgowych.

Sądy rejonowe podzielone są na cztery wydziały: cywilny, karny, rodzinny oraz pracy. Fakultatywnie utworzone mogą być także wydziały gospodarcze oraz wydziały grodzkie
dla spraw z zakresu wykroczeń (dawniej zajmowały się nimi kolegia ds. wykroczeń).
Z kolei sądy okręgowe posiadają następujące wydziały: pracy, ubezpieczeń społecznych, karny, cywilny i penitencjarny (zajmujący się także nadzorowaniem wykonywania orzeczeń karnych). W skład sądów apelacyjnych natomiast wchodzą następujące wydziały: cywilny, karny oraz pracy i ubezpieczeń społecznych.

Sędziowie sądów powszechnych są powoływani przez prezydenta. Wniosek
w tej sprawie składany jest przez Krajową Radę Sądownictwa. Na czele każdego sądu stoją prezesi powoływani przez Ministra Sprawiedliwości.

Sądami szczególnymi, powołanymi do rozpatrywania spraw dotyczących określonej kategorii osób są sądy wojskowe. Ustrój sądownictwa wojskowego jest regulowany ustawą dnia z 21 sierpnia 1997 roku zatytułowaną „Prawo o ustroju sądów wojskowych”. Sądy wojskowe zostały wyodrębnione z sądownictwa powszechnego ze względu na specyficzny rodzaj spraw, w jakich orzekają – badana jest przez nie zgodność z prawem spraw, które związane są z działaniem Sił Zbrojnych Rzeczpospolitej Polskiej. Sądownictwo wojskowo generalnie ogranicza się do spraw karnych. Szczególnego znaczenie nabiera ono podczas działań wojennych.

W czasie pokoju sądy wojskowe rozpatrują sprawy przeciwko żołnierzom w czynnej służbie wojskowej oskarżonym o przestępstwa popełnione podczas pełnienia obowiązków
lub przestępstwa dokonane przeciwko obowiązkowi służby. Nie ograniczając są jednak wyłącznie do podmiotów, jakimi są polscy żołnierze. Wojskowemu wymiarowi sprawiedliwości podlegają również pracownicy cywilni wojska, a także przebywający
na terenie Polski żołnierze zagranicznych wojsk, pod warunkiem, że czyny przeciw prawu zostały popełnione podczas pełnienia służby na terenie RP (na mocy umowy międzynarodowej mogą być jednak wprowadzane odstępstwa od tej zasady). Powyższy zakres orzecznictwa sądów wojskowych może zostać rozszerzony poprzez ustawę.

Zgodnie z dwuinstancyjnością postępowania sądowego sprawy w pierwszej instancji rozpatrywane są przez sądy garnizonowe (odpowiedniki cywilnych sądów rejonowych) natomiast odwołania rozpatrują wojskowe sądy okręgowe (odpowiedniki cywilnych sądów okręgowych). Istnieją jednak sytuacje, gdy sprawę wnosi się bezpośrednio do wojskowego sądu okręgowego jako organu pierwszej instancji. Wtedy organem wyższej instancji jest Izba Wojskowa Sądu Najwyższego.

Organami wojskowych sądów okręgowych są: prezes sądu oraz kolegium wojskowe sądu okręgowego. Z kolei w wojskowych sądach okręgowych wyróżnia się jedyny organ, jakim jest prezes sądu. W wojskowych sądach garnizonowych obok sędziów sądów wojskowych orzekać mogą asesorzy (osoby przyuczające się dopiero do zawodu sędziego, które nie posiadają nominacje sądowej).

Aktualnie na terenie Polski działa 7 sądów garnizonowych (w Gdyni, Lublinie, Olsztynie Poznaniu, Szczecinie, Wrocławiu oraz Warszawie) oraz 2 wojskowe sądy okręgowe (w Poznaniu i Warszawie). Nadzór nad nimi wszystkimi sprawuje wspomniana wcześniej Izba Wojskowa Sądu Najwyższego.

              Kolejnym szczególnym rodzajem sądów są sądy administracyjne. Głównym zadaniem sądów administracyjnych jest sprawowanie kontroli nad działalnością administracji publicznej. Rozstrzygają one także spory dotyczące kompetencji między organami administracji lub jednostkami samorządu terytorialnego. Sądy administracyjne orzekają m.in. w sprawie skarg wniesionych na decyzje wydane w postępowaniach administracyjnych, zabezpieczających czy egzekucyjnych, akty prawa miejscowego wydawane przez samorządy terytorialne a także w sprawie skarg na inne akty albo czynności podejmowane przez administracje publiczną na podstawie prawa. Do kompetencji sądów administracyjnych należy także orzekanie np. w kwestiach bezczynności organów administracji.

W Polsce sądownictwo administracyjne sprawują wojewódzkie sądy administracyjne oraz Naczelny Sąd Administracyjny jako organ odwoławczy od wyroków zapadających
w tych pierwszych. W niektórych sprawach jednak zasada dwuinstancyjności może zostać złamana: następuje to w sytuacjach, gdy organem orzekającym w pierwszej instancji
jest Naczelny Sąd Administracyjny. Odwołanie składa się wtedy do tego samego organu. Należy dodać, że Wojewódzkie Sądy Administracyjne powstały w 2003 roku.
Wcześniej administracyjny wymiar sprawiedliwości sprawowany był wyłącznie
przez Naczelny Sąd Administracyjny.

W postępowaniu przed sądami administracyjnymi następuje zasada skargowości, oznaczająca, iż sprawa nie może zostać wszczęta z urzędu, natomiast może ją zainicjować jedynie osoba będąca stroną w sprawie.

W skład organów Wojewódzkich Sądów Administracyjnych wchodzi prezes, zgromadzenie ogólne oraz kolegium wojewódzkiego sądu administracyjnego. Natomiast
w Naczelnym Sądzie Administracyjnym zasiada Prezes, Zgromadzenie Ogólne oraz Kolegium Naczelnego Sądu Administracyjnego.

              Organem powołanym w celu ochrony niezależności sądów i niezawisłości sędziów jest Krajowa Rada Sądownictwa. Składa ona wnioski do Prezydenta o powoływanie sędziów. Ma prawo występowania do Trybunału Konstytucyjnego w sprawach zgodności aktów normatywnych z ustawą zasadniczą w zakresie dotyczącym sądownictwa. W skład Krajowej Rady Sądownictwa wchodzą: Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego, Minister Sprawiedliwości, Prezes Naczelnego Sądu Administracyjnego, osoba powoływana przez Prezydenta,
15 sędziów Sądu Najwyższego, sądów powszechnych, administracyjnych
i wojskowych, czterech posłów i dwóch senatorów. Kadencja członków wybranych trwa cztery lata. Przewodniczący i dwóch jego zastępców wybierani są spośród członków Rady.

              Kolejnym elementem władzy sądowniczej jest trybunał konstytucyjny. Trybunał Konstytucyjny zajmuje się kontrolowaniem zgodności prawa z Konstytucją RP
oraz formułowaniem jego wykładni, jak również rozpatruje skargi wniesione przez obywateli w zakresie naruszania ich wolności lub praw. W skład trybunału wchodzi piętnastu sędziów, którzy wybierani są zwykle na okres dziewięciu lat. Zgromadzenie Ogólne Sędziów Trybunału Konstytucyjnego przedstawia kandydatów, spośród których prezydent powołuje prezesa i wice prezesa trybunału konstytucyjnego. Sędziowie Trybunału Konstytucyjnego
są niezawiśli i podlegają tylko konstytucji.

                                                                                               Trybunał Konstytucyjny

Z pośród trybunałów, w Polsce wyróżniamy również trybunał stanu. Powołany jest on do orzekania o odpowiedzialności konstytucyjnej osób zajmujących najwyższe stanowiska państwowe oraz do rozpatrywania spraw o naruszenie konstytucji i ustaw.

Przed trybunałem stanu odpowiadają: prezydent Rzeczypospolitej Polskiej, prezes Rady Ministrów, członkowie Rady Ministrów, prezes NBP, prezes Najwyższej Izby Kontroli, członkowie Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji, naczelny dowódca Sił Zbrojnych,
oraz posłowie i senatorowie.

Na strukturę organizacyjną trybunału stanu składa się: przewodniczący - stanowisko to piastuje prezes Sądu Najwyższego; dwóch zastępców przewodniczącego oraz szesnastu członków, którzy są wybierani przez sejm, spoza grona osób będących posłami i senatorami.

                                                                                                                                               Trybunał Stanu

Do organów kontroli państwowej oraz ochrony prawa według konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej zalicza się: Najwyższą Izbę ...