Persowie wywodzą się od Indoeuropejczyków (konkretnie od Ariów), którzy przybyli na tereny obecnego Iranu w II tysiącleciu p.n.e. W roku 550 p.n.e. Persowie za sprawą dynastii Achemenidów zajęli Medię i utworzyli na jej terenach rozległe Imperium Perskie. W V wieku p.n.e. próbowali podbić Grecję (wojny perskie). W latach 334-327 p.n.e. państwo Achemenidów podbił Aleksander Wielki. Zapoczątkowało to okres dominacji nad Persami, początkowo grecko-macedońskiej, a później partyjskiej.
Niezależność przywrócili Persom w pierwszej poł. III wieku n.e. władcy z dynastii Sasanidów. Toczyli oni bezustanne wojny z Cesarstwem rzymskim, a później z Cesarstwem Bizantyńskim. W połowie VII wieku, w wyniku osłabienia państwa owymi wojnami, Persowie zostali szybko podbici przez Arabów i stopniowo przeszli na islam, nie ulegając przy tym jednak arabizacji.
Po okresie panowania arabskiego, między IX a XI wiekiem podzieloną Persją rządziły lokalne dynastie (np. Saffarydzi, Bujidzi).
W kolejnych wiekach Persowie przeżywali najazdy obcych, tureckich ludów: Seldżuków i Chorezmijczyków, następnie zaś kraj najechali Mongołowie, którzy zainstalowali własną dynastię na obszarze Iranu, Ilchanidów.
Po upadku państwa Ilchanidów, cały kraj został najechany przez Tamerlana, który z kolei założył dynastię Timurydów. Na zachodzie kraju swoje siedziby miały również turecko-mongolskie federacje Kara Kojunlu i Ak Kojunlu.
Dopiero na początku XVI wieku, za sprawą władców z początkowo tureckiej dynastii Safawidów, Persowie znów odzyskali niepodległość, którą utrzymują nieprzerwanie do dzisiaj.
Nowożytna Persja często toczyła wojny z Osmanami na zachodzie, oraz z Uzbekami i później z Afganami na wschodzie. W wiekach XIX i XX Persja dostała się pod wpływy brytyjskie i rosyjskie, a następnie także amerykańskie. Począwszy od XVIII wieku, kolejnymi dynastiami po Safawidach były: Afszarydzi, Zandowie, Kadżarowie i dynastia Pahlawi, której rządy obaliła islamska rewolucja w roku 1979.
Persja
Fryz łuczników z pałacu w Suzie (Luwr, Paryż)
Wojownik perski, glazurowane płytki (VI w. p.n.e.) z pałacu Achemenidów w Suzie, British Museum w Londynie
Sfinks z pałacu w Suzie
Cyrus II Wielki
Darejka Achemenidów, IV w. p.n.e.
Apadana pałacu w Persepolis
Ceramika w stylu Suzy – IV tysiąclecie p.n.e. (Luwr, Paryż)
Najbardziej znani władcy Persji
Ruiny pałacu Dariusza I Wielkiego w Persepolis
Propyleje Kserksesa w Persepolis
Brama w Persepolis
Kapitel kolumny z pałacu Artakserksesa II w Suzie z rekonstrukcją belek stropowych. (Luwr, Paryż)
Achemenes
Książę plemienia Persua stworzył monarchię perską dając początek dynastii Achemenidów. W legendach uznawany za syna Egeusza lub Perseusza.
Cyrus II Wielki (panowanie: 559 p.n.e. - 529 p.n.e)
Właściwy twórca potęgi państwa perskiego. Swoje wspaniałe zwycięstwa w dużej mierze zawdzięczał przewadze liczebnej wojska i nowej taktyce wojennej (nagłe ataki świetnej konnicy). Cyrus zwyciężył ostatniego króla Medów, Astiagesa (550 r.) zajął stolicę Medów Ekbatanę i przyłączył całą Medię do Persji. Podbił Armenię i Kapadocję. Pokonał króla Lidów Krezusa (ogromne bogactwa Krezusa, których źródłem były kopalnie złota w Lidii, spowodowały, że jego imię stało się synonimem bogacza) i zdobył jego stolicę Sardes. Państwo lidyjskie stało się prowincją Persji. Tym samym zostały podporządkowane Persji kolonie - miasta greckie zależne wówczas od Lidii. W 538 p.n.e. Cyrus zajął Babilon po zwycięskiej bitwie pod Opis. Pokonując państwo nowobabilońskie (uwolnił Żydów z niewoli babilońskiej). W latach następnych zorganizował wyprawę ku Morzu Śródziemnemu i uzależnił od siebie prawie całą Azję Mn. Cyrus podzielił państwo na satrapie, wprowadził system monetarny (kazał bić perskie złote monety). Za jego panowania nastąpił znaczny rozwój handlu. Cyrus zyskał sławę władcy sprawiedliwego i tolerancyjnego. W 529 p.n.e. Scytowie znad rzeki Amu-darii, przeciwko którym wyruszył Cyrus pokonali wojska perskie. Cyrus zginął w czasie bitwy.
Kambyzes II (panowanie: 529 p.n.e. - 522 p.n.e.)
Syn Cyrusa. Kambyzes w bitwie pod Pelusium w 525 p.n.e. pokonał Psametyka III i zajął Egipt. U schyłku życia Kambyzesa wybuchło w państwie perskim powstanie, które ogarnęło znaczne obszary.
Dariusz I (panowanie: 522 p.n.e. - 486 p.n.e.)
Uśmierzył on powstanie, które wybuchło po śmierci Kambyzesa II i zreorganizował państwo. Podzielił je na nowo na 20 satrapii, zorganizował system zarządzania (powstanie urzędów), rozbudował system dróg i pocztę. Wprowadził nową złotą monetę o wysokiej wartości (tzw. dareiki), nakazał opracować nowy kodeks praw. W polityce wewnętrznej Dariusz dążył do zgromadzenia dużych zasobów. Zezwalał możnym na eksploatowanie ludności (pozyskując ich w ten sposób), przede wszystkim jednak sam ciągnął zyski. W stosunku do podbitych odznaczał się dużą tolerancją religijną, pozyskując tym sobie kapłanów. Prowadził liczne wojny. Podbił część Indii i część Tracji, lecz wyprawa przeciw Scytom (513 r.) zakończyła się niepowodzeniem. Skierował się przeciw Grecji dążąc do jej podboju, jednakże w 490 r. poniósł klęskę pod Maratonem.
Kserkses I (panowanie: 486 p.n.e. - 465 p.n.e.)
Syn Dariusza I. Wyprawił się on przeciw Grecji, gdzie poniósł klęskę. W 482 r. stłumił powstanie w Babilonie.
Artakserkses I (panowanie: 464 p.n.e. - 424 p.n.e.)
Syn Kserksesa I. Stłumił powstania w Baktrii i w Egipcie. Prowadził długą wojnę z Grecją zakończoną zwycięstwem Greków i zawarciem w 449 r. pokoju Kalliasa.
Artakserkses III (panowanie: 358 p.n.e. - 338 p.n.e.)
Syn Artakserksesa II. Stłumił on wybuchające przeciw Persji powstania (w Azji Mn., Syrii, Fenicji i Palestynie) i zdołał ponownie podbić Egipt tak, że za jego panowania Persja osiągnęła znów swe dawne granice. Aby poskromić satrapów odebrał im prawo utrzymywania własnych wojsk. Zamordowany w wyniku spisku pałacowego.
Dariusz III (panowanie: 336 p.n.e. - 330 p.n.e.)
Wywodzący się z bocznej linii Achemenidów ostatni władca z tej dynastii. Za jego panowania nastąpił ostateczny upadek niepodległości Persji, która po bitwie pod Issos (333 r.) i następnie pod Gaugamelą (330 r.) weszła w skład monarchii Aleksandra Wielkiego.
Osiągnięcia Persów
Ruiny Sali Stu Kolumn w Persepolis
najstarsze z dotychczas odkrytych znalezisk w Persji pochodzą z IV tysiąclecia p.n.e. W Suzie odnaleziono ceramikę malowaną ornamentami geometrycznymi i stylizowanymi postaciami zwierząt. Jest to tzw. ceramika w "stylu Suzy".
Upadek imperium perskiego
Cios imperium zadały wojska Aleksandra Wielkiego, które w 334 p.n.e. zaatakowały Azję Mniejszą i w kilka lat rozbiły perskie imperium. Po śmierci Aleksandra, w wyniku walk diadochów, większa część Persji przypadła Seleucydom. Iran i Mezopotamia uległy jedynie powierzchownej hellenizacji, a w poł. III w. weszły w skład Partii.
Państwo nowoperskie
W 226 n.e. partyjscy Arsacydzi zostali obaleni przez Ardaszira I, który zapoczątkował dynastię Sasanidów, odwołujących się w swoich tradycjach do imperium Cyrusa, Dariusza i Kserksesa (państwo nowoperskie). Sasanidzi, ingerując bardziej niż dotychczas w życie gospodarcze (monopole na jedwab, handel ze Wschodem), stali się siłą, której obawiał się Rzym. Władcy sasanidzcy oparli się też na zoroastryzmie jako religii państwowej, prześladując inne systemy religijne (zwłaszcza chrześcijaństwo).
Arystokracja sasanidzka rozwinęła na swych dworach wysoką kulturę, a bogactwo i znaczenie możnych zaczęło zagrażać jedności państwa. Dlatego król Kawad I (488-531) popierał wrogi arystokracji ruch kierowany przez Mazdaka. Jego następca Chosroes I (531-579) wzmocnił państwo przez wprowadzenie szeregu reform.
Nieustanne wojny z Rzymem zaczęły przynosić zwycięstwa (odebranie Mezopotamii i wzięcie cesarza Waleriana do niewoli przez Szapura I w 260). Kontrofensywa za Dioklecjana (297) przyczyniła się do odzyskania przez Rzym części Mezopotamii, jednak armia rzymska doznała kolejnych niepowodzeń za Juliana Apostaty w 363.
Zmagania doprowadziły do układu (387) dzielącego sporną Armenię między Persję a Rzym. Gdy w IV w. pojawili się Hunowie, obie potęgi przestały ze sobą walczyć. Dopiero za Chosroesa I podjęto walki ze wschodnim cesarstwem (zdobycie Antiochii - 540, klęski zadane Białym Hunom - 563-567). Za panowania Chosroesa II Parwiza (590-628) odebrano Bizancjum Syrię, Egipt i znaczną część Anatolii (610-616).
Mimo zwycięstw cesarza Herakliusza I, który odebrał większość utraconych ziem, stały się one niebawem łupem Arabów. Pod ciosami wojsk arabskich padło też państwo Sasanidów (637-651/652). Po opanowaniu terenów Persji przez Arabów, ziemie te stanowiły część kalifatu Omajjadów, a mieszkańcy zmuszeni zostali do przyjęcia islamu.
riochin