Doswiadczenie telematyczne w rzeczywistosci elektronicznego realis. Odczuwanie.pdf

Michał Ostrowicki – pracuje

w Zakładzie Estetyki Instytutu

Filozofii UJ. Zajmuje się estetyką

i sztuką elektroniczną, zjawiskami

zachodzącymi w środowisku

elektronicznym oraz edukacją

w sieci. Autorem między

innymi książki Wirtualne realis .

Estetyka w epoce elektroniki

(2006), redaktor tomu Estetyka

wirtualności (2005).

Więcej: www.ostrowicki.art.pl.

MicHał OSTrOWicki

dośWIadczenIe

TelemaTyczne

W rzeczyWISToścI

elekTronIcznego

realis . odczuWanIe

Kategorialne znaczenie telematyczności

Coraz częstsze i intensywniejsze prze-

bywanie człowieka w środowisku

elektronicznym może zmienić lub

przekształcać sposób odczuwania. Te-

lematyczność, czyli zdolność odczuwa-

nia w środowisku elektronicznym, jest

niezwykłym zjawiskiem dotyczącym

ludzkiego doświadczenia, nieposia-

dającym fizycznego podłoża. Zyskuje

znaczenie i wartość w rozwoju techno-

logii, wzbogacając i uwiarygodniając

elektroniczne realis jako wykształcające

własne formy oddziaływania. Doświad-

czenie telematyczne można określić

jako proces percepcji w rzeczywisto-

ści elektronicznego realis , zawierający

jakości częściowo odmienne od ludz-

kiego poznania w świecie fizycznym.

Człowiek przed komputerem „przeni-

ka” do elektronicznej rzeczywistości,

przekształca ją dla siebie, implementuje

Warszawa

2009

160

dOŚWiadcZenie TeLeMaTYcZne...

w elektroniczne realis samego siebie, w miarę możliwości współtworzy i prze-

żywa. Być może telematyczność środowiska elektronicznego swoiście zawłasz-

cza sferę odczuć, które znane są ze świata fizycznego – człowiek odnajduje te-

lematyczne doświadczenie jako przynależne środowisku elektronicznemu, lub

wręcz jako niespotykane w świecie fizycznym, co stwarza potencjał dla ludz-

kiego doświadczenia w elektronicznym realis . Można mówić o transpozycjo-

nowaniu doświadczenia ze świata fizycznego do rzeczywistości elektroniczne-

go realis . Świat fizyczny w coraz mniejszym stopniu jest jedynym i koniecznym

dla ludzkiego doświadczenia środowiskiem – telematyczność byłaby immate-

rialnym oddziaływaniem dla odcieleśnionej postaci ludzkiego doświadczenia

w rzeczywistości elektronicznej.

Zaobserwowaliśmy także, że ludzie, przynajmniej częściowo, mają podobne uczucia

zarówno w stosunku do obrazów samych siebie, jak i w stosunku do własnego ciała.

Późniejsze doświadczenia przekonały mnie, że ludzie posiadają odczucia w stosunku

do własnych obrazów. To, co zachodziło z obrazami, działo się z ludźmi. Gdy byli

dotykani, odczuwali to. Kiedy następna zobrazowana osoba spotkała się z nimi, po-

wstawała nowo wykreowana międzyludzka sytuacja 1 .

Staramy się opisać doświadczenie człowieka w środowisku elektronicznym

jako do pewnego stopnia odmienne od doświadczenia świata fizycznego 2 .

1 Jednym z pierwszych dzieł nawiązujących do idei telematyczności była instalacja

M. Kruegera Videoplace (1970). Interaktywna instalacja składała się z kamery zdej-

mującej obraz człowieka (odbiorcy) znajdującego się w określonej przestrzeni; przed

odbiorcą znajdował się ekran z projekcją zdarzeń wynikających z działania całej in-

stalacji (za odbiorcą znajdował się kontrastujący obraz-ekran). Instalacja składała się z

fragmentów traktowanych całościowo. Znajdowały się one w różnych, odległych od

siebie miejscach w przestrzeni fizycznej i były podłączone do wspólnego komputera,

który łączył obrazy płynące z oddalonych miejsc w jeden wspólny obraz, przekazy-

wany z powrotem każdemu z odbiorców w ich miejsce, na ekran, tam, gdzie przeby-

wali w przestrzeni fizycznej. Aktywność odbiorcy, np. poruszanie się, była powiązana

z działaniami innych odbiorców – na ekranie projekcyjnym powstawał obraz grupy

ludzi, którzy w danym czasie uczestniczyli w odbiorze dzieła, będąc w różnych miej-

scach w przestrzeni fizycznej. Odbiorcy spotykali się w przestrzeni elektronicznej; wi-

dząc się, telematycznie odczuwali, w pewien sposób zaczynali się do siebie odnosić.

Odbiorca mógł dostrzec samego siebie, najczęściej wśród innych ludzkich postaci,

wśród gestów, zachowań świadczących o tym, że odbiorcy dzieła czują wzajemne do

siebie pewnego rodzaju zobowiązanie wynikające ze wspólnego bycia w przestrzeni

elektronicznej. Przestrzeń Wideo miejsca opisana została przez twórcę również jako

miejsce spotkań, wymiany myśli lub jako przestrzeń dla prowadzenia konsultacji

albo rozwiązywania problemów, np. technicznych. Oddaleni od siebie w przestrzeni

fizycznej ludzie uobecniali się wspólnie w elektronicznej przestrzeni, hybrydycznie

wcielającej przestrzeń rzeczywistości świata fizycznego i elektronicznego realis , które

uzyskały całościową postać w środowisku elektronicznym. Aktywność i zaangażowa-

nie osób zostały spolaryzowane i przekierowane do elektronicznego realis . M. Kru-

eger, Artificial Reality II , Addison-Wesley, Reading 1991, s. 36–37.

2 Pojęciem „doświadczenia” posługujemy się w szerokim rozumieniu: „W f i l o z o f i i

mianem doświadczenia określa się na ogół pewne (niekiedy – wszelkie) formy po-

znania bezpośredniego, źródłowego, tzn. poznania odbywającego się bez istotnego

udziału rozumowań, wniosków, rekonstrukcji myślowych i innych operacji umysło-

wych. Ma ono zapewnić człowiekowi bezpośredni kontakt z badaną rzeczywistością,

dostarczający mu jakichś źródłowych informacji czy pouczeń, stanowiących z kolei

podstawę dalszego poznania ( Filozofia a nauka. Zarys encyklopedyczny , Polska Aka-

161

MicHał OSTrOWicki

Posługujemy się pojęciem telematyczności, które w tradycji mediów elektro-

nicznych posiada już swoją podstawę 3 . Poprzez doświadczenie telematyczne

rozumiemy rodzaj ludzkiego doświadczenia w środowisku elektronicznym.

Mamy na myśli głównie doświadczenie zmysłowe, w tym dotyk, smak i powo-

nienie. Doświadczenie telematyczne odróżniamy od doświadczenia w świecie

fizycznym, co związane jest z opisem innych charakterystyk środowiska elek-

tronicznego. Odróżnienie takie wynika głównie z niemożności dosłownego

traktowania działania zmysłów w środowisku elektronicznym, w rozumieniu

organów zmysłowych, np. dotyku, czyli kontaktu organoleptycznego, tak jak

w świecie fizycznym. Związane jest to z odmiennością rzeczywistości elektro-

nicznego realis w stosunku do świata fizycznego, np. jej immaterialnością lub

alinearnością.

Staramy się opisać doświadczenie telematyczne z perspektywy ludzkiego po-

znania oraz z perspektywy rzeczywistości elektronicznego realis . Biorąc pod

uwagę podmiotowy aspekt doświadczenia, czyli rodzajowość poznania, tele-

matyczność można opisać jako kategorię poznawczą umysłu, rodzaj „szóste-

go zmysłu” – np. strukturę zmysłowości elektronicznej, czyli zdolność zmy-

demia Nauk, Ossolineum 1987, s. 104). Poznanie traktujemy jako wynik doświadcze-

nia, np. proces tworzenia pojęć służących świadomej orientacji człowieka w świecie.

Posługujemy się również pojęciem struktur poznawczych, co wiążemy ze strukturami

umysłu. Staramy się mówić o doświadczeniu telematycznym, nie wykluczając struktur

poznawczych służących wyłącznie takiemu doświadczeniu.

3 Od lat siedemdziesiątych ubiegłego wieku telematyczność traktowana jest jako zja-

wisko dotyczące różnego rodzaju relacji powstających w środowisku elektronicznym.

Od początku ujmowano ją na różne sposoby, np. jako przynależną do dziedziny

sztuki lub w perspektywie kulturowej. W niektórych ujęciach trudność może stanowić

odróżnienie telematyczności od teleobecności, czyli np. sfery oddziaływania zmy-

słowego od uobecniania się pod postacią obrazu lub elektroniczną. Teleobecność to

zaistnienie w środowisku elektronicznym, telematyczność to doświadczanie w nim.

Telematyczność może np. dotyczyć oddziaływania w świecie fizycznym poprzez za-

stosowanie u r z ą d z e ń , głównie wizualizujących, umożliwiających np. mecha-

niczne oddziaływanie, takich jak interfejsy dotykowe. W ten sposób widzi telematycz-

ność np. M. Heim (M. Heim, Metaphysics of Virtual Reality , Oxford University Press,

New York 1993). M. Krueger prezentuje pogląd, w którym telematyczność przynależy

sferze rzeczywistości elektronicznej, nazywanej artificial reality . Podkreśla możliwo-

ści tkwiące w środowisku elektronicznym, jako powszechnej formie międzyludzkiego

kontaktu. (M. Krueger, Artificial Reality II… ). Innym kontekstem jest potraktowanie te-

lematyczności na tle kulturowo-społecznym, gdzie wskazuje się jakościową zmianę

oddziaływania mechanizmów społecznych odnajdywanych w świecie fizycznym, na

telematyczne w środowisku elektronicznym. Podobne ujęcie prezentuje R.W. Klusz-

czyński, Społeczeństwo informacyjne. Cyberkultura. Sztuka multimediów , Rabid, Kra-

ków 2001. R. Ascott wiąże telematyczność z szeroką perspektywą cybernetyki trakto-

wanej w wymiarze zmian egzystencjalnych, co pozwala na opisanie telematyczności,

jako właściwości służącej konektywnemu uczestniczeniu rozproszonych w fizyczno-

ści ludzi. Charakteryzuje ją: Telenoia – asynchroniczna, globalna wymiana informacji,

Cyber estate – związana z powszechnością środowiska elektronicznego, Inter-Reality

– związane z nieostrością rozróżnień pomiędzy tym, co wirtualne, np. symulowane i

tym, co fizyczne, Cyberception – zdolność wykorzystania technologii dla jakości ludz-

kiego działania. R. Ascott, Telematic Embrace: Visionary Theories of Art, Technology,

and Consciousness, University of California Press, Berkeley 2003, s. 51–52, 199, 314;

tegoż, Nature II: Telematic Culture and Artificial Life , „Convergence: The International

Journal of Research into New Medias Technologies” 1995 nr 1.

162

dOŚWiadcZenie TeLeMaTYcZne...

słowego odczuwania w środowisku elektronicznym. Skłaniamy się do takiego

pojmowania telematyczności, traktując ją jako niewykorzystywane źródło po-

znawcze, ujawniające się w środowisku elektronicznym 4 . Dotyczyłoby to pro-

blematyki związanej, np. z poznawczymi strukturami świadomości, które słu-

żyłyby doświadczeniu telematycznemu . Przyjmujemy, że procesy poznawcze

kształtowane są rodzajowością umysłu, natomiast zagadnienie istnienia i on-

tologicznej natury rzeczywistości świata fizycznego i elektronicznego realis

pozostaje otwarte – umysł otwiera się i odsłania przed rzeczywistością, po-

szukuje treści i danych, napełnia się w zmienności procesów odnajdywanych

w rzeczywistości świata fizycznego lub elektronicznego realis . Doświadcze-

nie telematyczne traktujemy jako wynikające ze środowiska elektronicznego

i ukierunkowane nań oraz wykorzystujące właściwości umysłu – albo w po-

dobny sposób jak ma to miejsce w przypadku doświadczenie w świecie fi-

zycznym, albo wskazując na istnienie innych struktur: z m y s ł o w o ś c i

e l e k t r o n i c z n e j , służących doświadczeniu telematycznemu.

Przykładem obrazującym zdolność akomodacji ludzkiego doświadczenia w

środowisku elektronicznym jest interaktywna instalacja Sonii Cillari, zatytuło-

wana If You are close to me 5 (2006–2007). Instalację tworzy otoczona polem

elektromagnetycznym performerka – człowiek-interfejs, który zostaje „przeka-

4 Wspólnym, filozoficznym podłożem dla całościowego ludzkiego doświadczenia, abs-

trakcyjnym lub traktowanym fizjologicznie było m.in. sensorium . Zagadnienie to ma

w filozofii Arystotelesa, w nauce o duszy: „A dusza jest właśnie tym, dzięki czemu

przede wszystkim żyjemy, spostrzegamy i myślimy” (Arystoteles, O duszy , księga II,

przeł. P. Siwek, [w:] tegoż, Dzieła wszystkie , PWN, Warszawa 1992, s. 76–77). Du-

sza (zasada duszy) mieści się w sercu jako naczelnym organie (Arystoteles, Krótkie

rozprawy psychologiczno-biologiczne , [w:], Dzieła... s. 291–292). Kartezjusz opisuje

„zmysł wspólny”, sensus communis , czyli mózg wraz z szyszynką jako siedliskiem

duszy, zwane „niewielkim gruczołem”: „Rozszerzając mózg [drobiny krwi], nadają

mu one zdolność przejmowania odcisków ( impressions ), pochodzących od przed-

miotów zewnętrznych, a także od duszy, czyli przekształcają go w narząd bądź sie-

dlisko z m y s ł u w s p ó l n e g o , w y o b r a ź n i i p a m i ę c i ” (R. Descartes,

Człowiek. Opis ciała ludzkiego , przeł. A. Bednarczyk, PWN, Warszawa 1989, s. 82).

Sensus communis służy pełni i spójności doświadczenia, jako nadrzędny zmysł doko-

nujący syntezy poznania, płynnie sterujący całością narządów człowieka (tamże, s.

45–71). Pewne uogólnienia i wnioski, z uwzględnieniem tła historycznego, dotyczące

sensorium , prezentuje E. Rewers: „Widzieć i czuć, dotykać i być dotykanym, dotykać

wzrokiem, czuć się dotkniętym przez spojrzenie oraz wiele innych, podobnych pra-

gnień – łączących spojrzenie z dotykiem w roli narzędzi poznania oraz induktorów

podstawowych relacji społecznych, stanowiło przedmiot rozważań filozofii, estetyki

antropologii, także przed nowoczesnością”. Poszukiwanie doświadczania nie kreuje

doświadczenia, tkwi w dążeniu do odmiany przetworzonego, wewnętrznego świata,

sensorium jest wciąż wyczulone, otwarte i całościowe (E. Rewers, Od doświadcza-

nia po doświadczenie „niewinny” dotyk nowoczesności , „Teksty Drugie” 2006 nr 3,

s. 50). Idea cielesności i odczuwania została przywołana przez M. Foucaulta i mia-

ła udział w zapoczątkowaniu dyskusji nad cielesnością i rozumieniem sensorium w

czasach mediów elektronicznych. Mamy na myśli dwa wystąpienia radiowe z grud-

nia 1966 roku: Les Hétérotopies , a zwłaszcza Le corps utopic , gdzie Foucault określa

znaczenie własnej cielesności, jej natury, np. ograniczeń (M. Foucault, Utopian Body ,

[w:] Sensorium: Embodied Experience, Technology, and Contemporary Art , red. C.A.

Jones, MIT Press, Cambridge 2006, s. 229–234).

5 H. Leopoldseder, Ch. Schöpf, G. Stocker, CyberArts 2007, International Compendium

– Prix Ars Electronica 2007 , Hatje Cantz 2007, s. 182–183 oraz www.soniacillari.net.

163

MicHał OSTrOWicki

zany w ręce odbiorcy” – ludzka materia, niemal odczłowieczona, kształtowa-

na decyzją i ręką odbiorcy. Co jakiś czas któryś z odbiorców podchodzi i przy-

bliża do performerki rękę, czasem na odległość paru centymetrów, czasem jej

dotykając. Performerka pozostaje w bezruchu. Na dwóch ekranach otaczają-

cych instalację obraz przekształca się w zależności od bliskości kontaktu, do-

datkowo przestrzeń wypełniają dźwięki trzasków podobnych do wyładowań

elektrycznych.

Pole elektromagnetyczne tworzy przestrzeń wzajemnego oddziaływania, które

przejawia się prawie natychmiast po przekroczeniu przez odbiorcę granicy, tj.

wstąpienia na niewielkie podwyższenie, na którym stoi performerka. Ta wspól-

na performerce i odbiorcy przestrzeń rodzi relację. Pole elektromagnetyczne

i otoczenie instalacji wyznaczają granicę oddziaływania pomiędzy odbiorcą

i performerką. Poruszając się wokół człowieka-interfejsu, odbiorca czasem do-

tyka performerki w polu elektromagnetycznym, obserwując jej reakcję. Przy-

bliżenie ręki do człowieka-interfejsu powoduje interaktywne oddziaływanie w

kolejnej przestrzeni, utworzonej z ekranów i zmieniających się na nich treści.

Obraz staje się reprezentacją zdarzeń zachodzących w polu elektromagne-

tycznym, pomiędzy ludźmi: odbiorcą i człowiekiem-interfejsem.

Projekcja na ekranach przedstawia abstrakcyjną konstrukcję symbolizującą

ludzkie ciało. Składa się z wrzecionowatej, rozwarstwiającej się formy. Wrze-

ciono utworzone jest z sieci trójkątopodobnych kształtów, połączonych sys-

temem linii, a dodatkowo, poprzez zdolność do rozdzielania się, symbolizu-

je wertykalną podwójność i częściową niezależność każdej z połówek ciała.

Grafika zmienia się, gdy odbiorca przybliża się do performerki; wrzeciono

rozdziela się w zależności od strony, z której odbiorca się przybliża. Gdy jest

w odległości około metra, obraz na ekranie „przyjaźnie wyciąga się” w jego

kierunku. Dalsze przybliżanie się zwiększa natężenie przekształceń na ekra-

nach, do momentu dotknięcia performerki – wtedy grafika przekształca się dy-

namicznie, a z głośników słychać dźwięki przypominające trzaski, iskrzenie.

Człowiek-intefejs, niezależnie od zdolność odczuwania dotyku w świecie fi-

zycznym, ujawnia ekspresję w środowisku elektronicznym:

ona jest równocześnie narzędziem, anteną, przewodnikiem dla oddziaływania pola

elektromagnetycznego, ona jest interfejsem, jest częścią instalacji i w tym sensie nie

musi być traktowana w ludzkich kategoriach. Prawdopodobnie odczuwa fizyczny

dotyk, ale nie ma to takiego znaczenia – zresztą, może robić w tej sytuacji to, co

zechce. Ona nie daje po sobie poznać tego, że jest dotykana. Wrażenia zmysłowe

przetwarzane są przez elektronikę i wyrażają się w interaktywnej grafice na ekranach

i w dźwiękach 6 .

Szczególna sytuacja fizycznej bliskości lub przekraczania granicy fizycznego

dotyku – co właściwie cały czas dzieje się podczas interaktywnego odbioru

pracy, powstaje i uzewnętrznia się w polu elektromagnetycznym, przejawia

6 Podczas Festiwalu „Ars Electronica 2007” miałem okazję rozmawiać z Sonią Cillari

na temat wystawianej wtedy na Festiwalu pracy. Cytat stanowi skrót kilku wypowiedzi

i został w późniejszym czasie autoryzowany.

164

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: