1. przekrojowo o bajkę (np. którzy polscy twórcy inspirowali się twórczością La Fontaine'a)
Gatunek powstał w starożytnej Grecji – motywy zwierzęce pojawiały się tam już w VIII/VII w. p.n.e. w twórczości Hezjoda. Jednak rozwój gatunku wiąże się przede wszystkim z żyjącym w VI w. p.n.e. niewolnikiem Ezopem, który miał skomponować zbiór pisanych prozą bajek zwierzęcych.. W V w. p.n.e. pojawiło się określenie "bajki ezopowe", obejmujące zarówno zbiór bajek pisanych przez Ezopa, jak i utwory autorów wcześniejszych i późniejszych. Popularny był też anonimowy zbiór 98 bajek, nazywany bajkami Romulusa. Bajki były też włączane do utworów Horacego.
W średniowieczu tworzono początkowo łacińskie przeróbki bajek starożytnych; w językach narodowych pisano bajki dopiero od XIIw. Pierwszy większy zbiór bajek polskich zamieścił Biernat z Lublina w Żywocie Ezopa Fryga.
Popularność bajki wzrosła w okresie renesansu, tworzył wtedy m.in. Erazm z Rotterdamu.
W czasach późniejszych bajki pisali m.in. Jean de La Fontaine.
Bajki pisywali później: Bartłomiej Paprocki, Franciszek Dionizy Kniaźnin, Julian Ursyn Niemcewicz, Ignacy Krasicki.
2. twórczość Adama Naruszewicza
Pisał dzieła historyczne i wiersze. W jego twórczości dominuje klasycyzm, ale widać ślady barokowych skłonności do komplikowania form. Wydał drukiem dwa tomy przekładów dzieł Tacyta, dwa tomy pieśni Horacego. Przetłumaczył z greckiego pieśni Anakreonta. Uznanie przyniosło mu napisanie takich dzieł jak Historia narodu polskiego czy Dzieje prehistoryczne.
Był twórcą wszechstronnym, uprawiającym różne gatunki literackie. Wyróżniały się pisane przez niego ody podporządkowane celom społecznej dydaktyki. Głosił w nich pochwałę rozumu, który swoją twórczą siłą pokona wszelkie bariery natury. Świadectwem jego racjonalistycznych i zarazem niezwykle optymistycznych przekonań stała się oda Balon, napisana pod wrażeniem pierwszy raz w Warszawie oglądanego lotu balonem. To wydarzenie ukazywało, zdaniem poety, nieograniczone możliwości człowieka oświeconego, który realizuje odwieczne marzenie ludzkości, wypowiedziane w micie ikaryjskim. Utwór Naruszewicza pełnił zatem, tak charakterystyczną dla całej epoki, funkcję dydaktyczną (podobnie jak np. Pochwała głupoty). Był zachętą do zdobywania wiedzy, rozwijania umiejętności, pokonywania barier, które wydają się niemożliwe do przełamania.
Wielką sławę przyniosły Adamowi Naruszewiczowi satyry. Programowa satyra Naruszewicza nosi tytuł Wiek zepsuty. Poeta, idąc śladem myśli Jean-Jacques'a Rousseau, potępia cywilizację, która doprowadza współczesny mu świat do degeneracji i upadku. Potrzebny jest powrót do "złotego wieku" – czasów, kiedy ludzie kierowali się wartościami moralnymi i praktykowali podstawowe cnoty. Idea powrotu "do źródeł" (ad fontes) ma charakter utopijny.
3. Jan Kazimierz Sarbiewski - Tworzył po łacinie. Jedynym zachowanym dziełem po polsku jest kazanie (Laska marszałkowska albo kazanie na pogrzebie Jana Stanisława Sapiehy, W. Marszałka Litewskiego. Pisma teoretycznoliterackie Sarbiewskiego były znane jego studentom, krążyły też w odpisach rękopiśmiennych; drukiem ukazały się w wieku XX. Powstały po łacinie. Obszerny traktat De perfecta poesi (O poezji doskonałej), dotyczy eposu, wskazuje antyczne spełnienia gatunku (Homer, Wergiliusz), daje alegoryczną interpretację Eneidy Wergiliusza jako poematu o wędrówce duchowej człowieka, przede wszystkim jednak zawiera nowatorskie rozważania o istocie działań poety, porównanego tu do Boga (tworzy "na wzór Boga" – instar Dei), bo też dzieło poetyckie wydaje się bytem "jakby na nowo" (quasi de novo) stworzonym (creari). Wśród rozpraw zebranych w tomie Wykłady poetyki nowatorski jest esej O poincie i dowcipie, ukazujący oksymoron, paradoks jako "zgodną niezgodność" (concors discordia), tj. przykład jedności treści i formy, zarazem poznawczej, zaskakującej mocy języka poetyckiego. Esej ten stanowi teoretyczne zaplecze estetyki barokowego konceptyzmu. Wreszcie obszerne dzieło Bogowie pogan stanowi swoisty słownik znaczeń symbolicznych, wysnuty z mitologii antycznej, a rozwijany też w kontekście symboliki chrześcijańskiej.
4. przekrojowo o tren –
starożytność – Pindar
bibilijne treny Jeremiasza (lamencje)
Średniowiecze: (epitafia:) Andrzej Krzycki, Kalimmach
Renesans: Jan Kochanowski, Sęp Sarzyński,
Barok: Miaskowski, Sebastian Fabian Klonowic, Wespazjan Kochowski, Daniel Naborowski
Oświecenie: Wacław Potocki (pieśni abo treny)
5. Puławy (Klimowicz, psałterz puławski, F. Dnionizy Kniaźnin Balon, czyli wieczory puławskie. Poema w 10 pieśniach,)
6. kaznodziejstwo w późnym średniowieczu –
Kazanie powinno być tak skonstruowane, aby poprzez aktualizację idei biblijnej było autentyczną odpowiedzią daną przez Boga na pytania stawiane przezsłuchaczy, a równocześnie aby było Bożym apelem skierowanym do słuchaczy. W tym celu kaznodzieja musi poznać znaczenie, jakie się aktualnie wiąże z poszczególnymi słowami i pojęciami, a nadto zrobić wszystko, aby idee biblijne przekazać w sposób zrozumiały. Kaznodziejstwo jednej epoki, przy zachowaniu tożsamości treści, zmienia formę w epoce następnej.
Wraz z zanikiem egzegezy duchowej w średniowieczu stopniowo gubił się typologiczny związek kaznodziejstwa z Biblią.; wraz z mnożeniem się tłumaczeń alegorycznych coraz mniej brano pod uwagę sens literalny Biblii, pojawiały się natomiast daleko idące wypaczenia.
Ale mówiąc o kaznodziejstwie w średniowieczu nie można zapomnieć o dwóch tekstach, takich jak kazania gnieźnieńskie (Kazania gnieźnieńskie zawierają 10 kazań w języku polskim, 95 kazań w języku łacińskim oraz kilka wyjątków ze Złotej legendy Jakuba de Voragine. Zbiór powstał na terenie diecezji krakowskiej. Polskie kazania zapisane zostały krótko po roku 1409, łacińskie nieco wcześniej) i kazania świętokrzyskie (całość Kazania na dzień św. Katerzyny (25 listopada) i urywki Kazania na dzień świętego Michała (29 września), Kazania na dzień św. Mikołaja (6 grudnia), Kazania na dzień Bożego Narodzenia (24 grudnia), Kazania na święto Trzech Króli (6 stycznia) oraz Kazania na dzień Oczyszczenia Najświętszej Marii Panny (2 lutego). Każdemu ze świąt przyporządkowane jest w kazaniach zagadnienie teologiczne – Kazanie na dzień św. Michała zawiera rozważania o angelologii (w tym omówienie funkcji spełnianych przez anioły), Kazanie na dzień św. Katarzyny skonstruowane jest wokół kontrastu pomiędzy grzechem a świętością (omawia cztery grupy grzeszników: siedzących, leżących, śpiących i umarłych, oraz zestawia je z odpowiednimi fragmentami z żywota świętej), Boże Narodzenie dostarcza pretekstu do rozważań o Wcieleniu Pańskim, a dzień Trzech Króli – o Epifanii (przedstawienie trzech magów jako symboli działań człowieka wobec Boga oraz zestawienie trzech królów ziemskich z Jezusem, królem wiecznym).
7. Czartoryskich - polska biblioteka fundacyjna powstała z inicjatywy książąt Adama Kazimierza Czartoryskiego i Izabeli z Flemmingów Czartoryskiej. Do 1830 w bibliotece zgromadzono około 70000 druków i 3000 rękopisów. Księgozbiór biblioteki, mieszczącej się w pałacu Czartoryskich w Puławach, został wzbogacony o bibliotekę Tadeusza Czackiego, która obejmowała archiwa po Stanisławie Auguście Poniatowskim, ostatnim królu polskim.
Biblioteka Książąt Czartoryskich jest własnością Fundacji Książąt Czartoryskich, opiekę nad zbiorami sprawuje Muzeum Narodowe w Krakowie.
8. Węgierski - polski poeta epoki oświecenia, badacz i podróżnik, tłumacz, satyryk.
9. sentymentalizm – ukształtowany w opozycji do klasycyzmu kierunek umysłowy , charakteryzujący się nasileniem pierwiastka uczuciowego w literaturze – intymności, czułości i empatii, poszerzenie jej tematyki (wzbogacenie o teksty społeczne, podkreślenie indywidualizmu bohaterów, odrobina folkloru i natury, tej dzikiej.
Ideałem bohatera dla sentymentalistów był człowiek czuły. Na powstanie nurtu sentymentalistycznego wpływ miała filozofia Jeana-Jacques'a Rousseau. Jej główne założenia – człowiek jest z natury istotą dobrą, miłującą ład i sprawiedliwość oraz nawoływanie do powrotu do stanu natury, miłowania wsi i przyrody, do której uciekał ze stolicy, z gwaru intryg i zabaw, w poszukiwaniu tkliwych wzruszeń. We własnym ośrodku wiejskim wprowadzał zwyczaje ludzi prostych, nie zepsutych przez cywilizację, najczęściej pasterzy i rolników, np. „Powrót z Warszawy na wieś” F. Karpińskiego
10. literaturę błazeńską –
ROZMOWY, KTÓRE MIAŁ KRÓL SALOMON MĄDRYZ MARCHOŁTEM
Utwór rozpoczyna moment gdy Salomon przejmuje tron po swoim ojcu Dawidzie. Widzi wtedy Marchołta – niezwykle brzydkiego i grubego, ale którego król uważa za mądrego. Salomon proponuje mu dyskusję, w której król zadawałby pytania, a Marchołt miałby odpowiadać na nie. Za trafne riposty na Marchołta miały czekać bogactwa i wysokie stanowisko państwowe. Okazuje się, że Marchołt jedynie w zabawny sposób zmienia poważne wypowiedzi Salomona.
Dalsza część utworu opowiada o życiu Marchołta i składa się z luźno zestawionych ze sobą epizodów. Mówią one w większości o żartach ośmieszających króla. W pewnym momencie Salomon nie wytrzymuje ciągłych kpin podwładnego i skazuje go na śmierć przez powieszenie. Jednak Marchołt prosi o to aby mógł sobie wybrać odpowiednie drzewo, a że żadne mu nie pasuje – uchodzi z życiem.
SOWIŹRZAŁ KROTOCHWILNY I ŚMIESZNY
Pisane prozą opowiastki, mówiące w sposób śmieszny i absurdalny o życiu Sowiźrzała, od momentu jego narodzin, po młodość, aż do starości. Mówi o tym, że miał 3 chrzty, normalny w kościele, potem w błocie, a następnie, jak z błota, był myty. Mówi o tym, jak denerwował on sąsiadów, pokazując im język, albo wystawiając zadek, gdy ojciec nie widział. Jak udawał lekarza i oddawał pacjentom część swojej pensji, by udawali zdrowych albo sytuację w karczmie, gdzie Sowiźrzał powąchał zapachów wydobywający się z kuchni, a właściciel zażądał od niego opłaty. Sowiźrzał poruszał portmonetką i powiedział, że ten usłyszał już swoją zapłatę.
sowizdrzalska - termin ten określa pewien typ literatury polskiej z końca XVI i I poł. XVII wieku, której cechą była humorystyka oparta na absurdzie, parodii, karnawalizacji świata przedstawionego, przywołująca obrazy typowe dla wizji "świata na opak", posługująca się często językiem obscenicznym i rubasznym.
Badacze nie są zgodni co do pochodzenia autorów tekstów zaliczanych do literatury sowizdrzalskiej. Część przychyla się do poglądu, że wywodzili się ze środowiska małopolskich nauczycieli szkół parafialnych, przede wszystkim z okolic Krakowa. Pochodzili oni z niższych warstw społeczeństwa[2]. Niektórzy badacze wskazują na szlacheckie pochodzenie autorów, dla których funkcja klechy była poniżej życiowych aspiracji[3].
Autorzy utworów zaliczanych do literatury sowizdrzalskiej wydawali je anonimowo lub pod pseudonimami. Wydaje się, że posługiwanie się pseudonimami stanowiło element parodii, nie było natomiast rezultatem obaw przed represjami ze strony władz kościelnych[5].
Jan z Kijan, Fraszki Sowizdrzała Nowego
Januarius Sowizralius, Peregrynacja Maćkowa
(np. dlaczego literatura sowizdrzalska była tak typowa dla Polski).
można powiedzieć, że wynikało to z biedy, którą sowizdrzałowie uczynili kluczowym motywem swojej literatury. Założyć należy, że plebejska kreacja ukazana tutaj nie mówi wiele o rzeczywistych obyczajach niższych warstw, ale niezależnie od tego, plebejscy poeci, krytykując szlacheckie normy, stworzyli ich całkowitą parodię. W miejsce wartości duchowych postawili fizjologiczne potrzeby, a obyczaje zderzyli z prozą życia. Ukazane przez nich zasady zachowania były w konsekwencji absurdalne.
pracowity.polon.uw