Leszek Adamczewski
Druga wojna światowa pozostawiła na naszych ziemiach niemało materialnych śladów, które w mniejszym lub większym stopniu okryte są do dzisiaj mgłą tajemnicy, W lesie gierłoskim koło Kętrzyna na Mazurach stoją, niczym współczesne piramidy, ruiny gigantycznych bunkrów z betonu i stali. Wewnątrz malowniczych Gór Sowich w Sudetach wykuto labirynty podziemnych hal i korytarzy. Podziemnym miasteczkiem można śmiało nazwać to, co kryje się w widłach Odry i Warty między Międzyrzeczem a Świebodzinem.
Mury zagubionej gdzieś wśród Borów Tucholskich stacji kolejowej oglądały jedną z najściślej strzeżonych przez Niemców tajemnic wojskowych. O pozostałości po innej tajemnicy tak zwanej cudownej broni ocierają się turyści i wczasowicze zapuszczający się w pochmurne dni w okolice Międzyzdrojów, Gdyby drzewa i skały mogły mówić, dowiedzielibyśmy się o tym, co naprawdę w ostatnich miesiącach wojny działo się w okolicach Jeleniej Góry, Szklarskiej Poręby, Karpacza i Kamiennej Góry. Choćby o ukrywanych tam skarbach.
Zamkowe lochy i asfaltowa szosa prowadząca do nikąd. Zamulona kopalnia, górująca nad okolicą potężna twierdza i zabudowania dawnego klasztoru...
Można mnożyć miejsca, o których nie wiemy jeszcze wszystkiego. A nierzadko nic wiemy prawie nic. W tej książce spróbuję wyjaśnić lub tylko rozjaśnić mroki tajemnicy niektórych z tych miejsc.
Jako dziennikarz wielokrotnie miałem możliwości dotarcia tam, gdzie trudno trafić zwyczajnemu śmiertelnikowi, I nie będę ukrywać, że często z tych możliwości korzystałem. Na przykład w połowie lat siedemdziesiątych na zaproszenie dyrektora jednej z kopalń wałbrzyskich spenetrowałem fragment podziemi walimskich w Górach Sowich. Jeszcze wcześniej znajomy ówczesnych władz powiatowych Kłodzka zafundował mi uciążliwą fizycznie i nieco chyba niebezpieczną, lecz wielce atrakcyjną wycieczkę po trudno dostępnych lochach tamtejszej twierdzy. Wkrótce potem próbowałem dostać się do podziemi pokrzyżackiego zamku w Człuchowie, gdzie ponoć Niemcy, na krótko przed zajęciem tego miasta przez czerwonoarmistów, coś ukryli.
Te i inne eskapady powodowały, że zacząłem interesować się obejrzanymi obiektami. Zrazu sięgałem po opracowania popularne, potem popularnonaukowe i publikacje prasowe, wreszcie po prace naukowe i wspomnienia, by w końcu zdobytą wiedzę uzupełnić w archiwach i podczas rozmów z ludźmi, którzy wiedzieli więcej. Albo wiedzieć powinni. Kilkakrotnie wracałem w interesujące mnie miejsca, wzdłuż i wszerz przemierzając Góry Sowie, okolice Jeleniej Góry, wielkopolskiego Międzyrzecza czy Wierzchucina w Borach Tucholskich, by wymienić tylko te miejscowości, których nazwy pojawiają się na następnych stronach.
Z tego zainteresowania różnymi tajemnicami drugiej wojny światowej powstały zamieszczane tu szkice. Stawiam w nich sporo znaków zapytania, ale jednocześnie udzielam niemało odpowiedzi, próbując łączyć fakty, hipotezy i spostrzeżenia w logiczną całość. Czy tak było naprawdę? Tego w wielu przypadkach pewnie już nigdy się nie dowiemy, A szkoda, Tymczasem zawodowi historycy niezmiernie rzadko sięgali po tematy, które próbuję przybliżyć czytelnikom. Nie mając stuprocentowej pewności oraz zaplecza naukowego w postaci wiarygodnych dokumentów archiwalnych albo unikali tych lematów, obawiając się zapewne kompromitacji, albo traktowali je marginesowo.
Winieniem czytelnikom jeszcze jedno zastrzeżenie. Chociaż materiały do tej książki zbierałem latami, a moje artykuły na pojawiające się na następnych stronach tematy ukazywały się na lamach "Głosu Wielkopolskiego" począwszy od 1983 roku, a także na łamach miesięcznika "Nurt" i tygodnika "Perspektywy", całość została przejrzana, zweryfikowana i uaktualniona do stanu z kwietnia ł992 roku. Dotyczy to zarówno nazewnictwa oraz podziału administracyjnego Polski, jak i najnowszych ustaleń. Także pojawiające się sporadycznie słowa "dziś" lub "obecnie" należy odnosić do kwietnia 1992 roku.
Wśród turystycznych atrakcji województwa gorzowskiego jest miejsce szczególne, przynajmniej od początku lat osiemdziesiątych chętnie odwiedzane nie tylko zresztą przez Polaków, Turystów przyciągają w to miejsce, w okolice wsi Kałowa, Wysoka, Boryszyn i Keszyca nie widoki krajobrazu czy malownicze jeziora, lecz zachowane w wcale dobrym stanie potężne fortyfikacje tak zwanego Międzyrzeckiego Rejonu Umocnionego.
Tę nazwę wymyślono po drugiej wojnie światowej, gdy wybudowane nakładem setek milionów marek umocnienia Ufortyfikowanego Łuku Odry - Warty okazały się na dobrą sprawę bezużyteczne. Podzieliły one los Linii Maginota, do której zresztą porównywano i porównuje się nadal umocnienia międzyrzeckie, Te dwie linie fortyfikacji terenowych nie przydały się podczas działań wojennych. Były na miarę pierwszej, lecz już nie drugiej wojny światowej,
Fortyfikacje międzyrzeckie służą dziś przede wszystkim nietoperzom, które w podziemiach utworzyły unikatowy w Europie rezerwat, prawdziwe królestwo tych latających ssaków. Służą też - jak się rzekło - turystom, zwłaszcza interesującym się dziejami budowli fortyfikacyjnych, a także amatorom przygód i poszukiwaczom sensacji. Oto dwóch z nich: Maciej Głowacki i Piotr Sateja z Poznania.
- Zwiedziliśmy już chyba cały kompleks fortyfikacji międzyrzeckich - mówi Sateja, - Wiemy już, ze cała południowa część podziemi, od pętli boryszyńskiej aż po odcinek nazwany "Dora", nieco na północ od wioski Kalawa, w której pobliżu znajdują się dobrze zachowane schrony bojowe z pancerwerkami, jest dostępna. Można ją przebyć suchą nogą - W części północnej - dodaje Głowacki - podziemia są miejscami zalane. Woda sięga tam na ogól do kolan, ale trzeba bardzo uwalać, ponieważ zalane są również głębokie na dwa, trzy metry studzienki Niektóre z nich są ponadto częściowo zasypane, ale wpadając do takiej niewidocznej studzienki można się pokaleczyć o znajdujące się w nich części metalowe. Na naszych oczach do takiej studzienki wpadł kolega wraz z plecakiem. Szliśmy razem, woda sięgała mniej więcej do kolan. W pewnej chwili kolega len się zagapił i zniknął pod wodą. Wydobyliśmy go. Skończyło się na strachu, ale trzeba tam bardzo uważać.
*
Do pomysłu sztabowców Reichswehry wrócił Adolf Hitler, gdy na początku 1933 roku objął władzę w Niemczech. Niemal natychmiast, zrazu po cichu, a wkrótce już jawnie, zaczął deptać wszelkie nałożone na Niemcy po przegranej wojnie kwiatowej ograniczenia zbrojeniowe. Tak więc już w 1934 roku wznowiono roboty budowlane w widłach Odry i Warty, fortyfikując obszar Bramy Brandenburskiej. Zamierzenia były imponujące, by nie rzec - wręcz fantastyczne. Na kilkudziesięciokilometrowym przesmyku między bagnistymi pradolinami, ograniczonym od północy Międzyrzeczem (Meseritz), a od południa Świebodzinem (Schwiebus), miała powstać "wschodnia Linia Maginota", najeżona kilku kondygnacyjnymi schronami bojowymi, wyposażonymi w stale stanowiska broni maszynowej i artylerii różnych kalibrów, pomieszczenia mieszkalne dla załóg oraz magazyny amunicji i żywności. Na powierzchni schrony były przykryte stalowymi kopułami zwanymi pancerwerkami, z których najważniejsze połączone były z sobą systemem wybudowanych na głębokości od 16 do 50 metrów lunęli podziemnych, gdzie miedzy innymi kursowały elektryczne kolejki wąskotorowe.
Ufortyfikowany Łuk Odry - Warty tworzył trzy linie obronne. Pierwsza miała zmusić przeciwnika do powstrzymania ataku z marszu i składała się z umocnień polowych. Druga, zwana pozycją główną, winna była zatrzymać przeciwnika i składała się z fortyfikacji stałych. Gdyby jednak udało się przeciwnikowi przedrzeć przez główną linię obrony, w odwodzie znajdowała się jeszcze pozycja wspierająca, również polowa.
To, co dzisiaj interesuje miłośników budowli fortyfikacyjnych, stanowiło pozycję główną umocnień międzyrzeckich. Wykorzystywała ona jako przeszkody naturalne jeziora Pojezierza Lubuskiego, a lam, gdzie ich brakowało, rozbudowano pasy zapór inżynieryjnych oraz śluz i kanałów, które - w razie potrzeby - pozwalały na zalanie przedpola wodą z jezior. Najważniejszym ogniwem systemu obrony czynnej były wspomniane pancerwerki - różnej wielkości obiekty obronne z uzbrojeniem umieszczonym w pancernych kopułach. Przeciętny ostróg lego typu miał od jednej do trzech takich kopuł. Grubość stalowych ścian wahała się od 16 do aż 300 milimetrów. W największych kopułach znajdowały się dwa ciężkie karabiny maszynowe, które mogły prowadzić ogień przez sześć otworów strzeleckich. Najmniejsza kopuła, dzięki zamontowanemu w niej peryskopowi, spełniała funkcję obserwacyjną, a niewykluczone, że również przez niewielkie otwory w ścianach bocznych można było stosować miotacze płomieni.
Według autorów niektórych popularnych opracowań na temat Międzyrzeckiego Rejonu Umocnionego, w 1935 roku teren budowy miał wizytować sam Hitler. Nie ma na to dowodów w materiałach źródłowych. Wiele jednak wskazuje, iż właśnie w tymże roku feldmarszałek Werner Blomberg, minister wojny w rządzie Hitlera, złożył kanclerzowi szczegółowy meldunek o tempie prac na budowie Ufortyfikowanego Łuku Odry - Warty i planach na nadchodzące miesiące. Hitler zaakceptował zamierzenia i wyraził uznanie z przebiegu robót. Do sprawy nie wracano zapewne przez trzy lata, podczas których budowa posuwała się naprzód, a raczej w dół, coraz głębiej wgryzając się w ziemię. Nie szczędzono nań ani pieniędzy, ani coraz bardziej deficytowych w Rzeszy materiałów budowlanych, jak choćby cementu i stali.
Na początku 1938 roku Hitler usunął z rządu feldmarszałka Blomberga, sam obejmując stanowisko naczelnego dowódcy niemieckich sił zbrojonych, O pretekst do usunięcia człowieka, który utorował Hitlerowi drogę do władzy, postarała się podlegająca reichsfuhrerowi SS Heinrichowi Himlerowi policja. Otóż co dopiero poślubiona małżonka Blomberga figurowała w aktach policyjnych jako... prostytutka. Ale to był tylko pretekst. Wywodzący się ze starej, pruskiej kasty oficerskiej Blomberg myślał kategoriami czasów zakończonej dwadzieścia lat wcześniej wojny światowej. Hitler zaś myślał o wojnie błyskawicznej, którą planowali sztabowcy już nie Reichswehry, ale armii hitlerowskiej - Wehrmachtu.
W maju 1938 roku, w towarzystwie generała Waltera Brauchitscha - naczelnego dowódcy wojsk lądowych i generała Otto-Wilhelma Foerstera z Inspektoratu Saperów i Fortyfikacji. Hitler udał się na inspekcję umocnień międzyrzeckich Wszystko oglądał bardzo dokładnie i - jak się wydawało – z zainteresowaniem. Ale - ku przerażeniu swojej świty - cały czas milczał. W końcu wraz z Brauchitschem i Foersterem oddalił się nieco od towarzyszących oficerów sztabowych i esesmanów z ochrony osobistej. Obecni zauważyli, że mocno zdenerwowany Hitler gestykulując coś tłumaczył obu generałom. Co? Wystarczyło rozejrzeć się, by znaleźć odpowiedź na to pytanie.
Na miarę wyobrażeń Hitlera o przyszłej wojnie, fortyfikacje te wydawały mu się przestarzałe - nadziemne kopuły schronów uzbrojone zostały tylko w karabiny maszynowe. Tym nie można było zatrzymać czołgów...
Swą decyzję o przerwaniu budowy Hitler podjął już zapewne podczas zwiedzania fortyfikacji, a dosadnie sprecyzował ją w czasie burzliwej rozmowy z obu generałami. Zdając sobie sprawę z gigantycznych kosztów budowy Ufortyfikowanego Łuku Odry - Warty i z coraz bardziej rosnących w siłę lądowych, powietrznych i morskich wojsk Rzeszy Hitler wiedział również, że Polska nie ma wobec Niemiec agresywnych zamiarów. A przecież l fortyfikacje te budowano po to, by na głównym, berlińskim kierunku uderzenia powstrzymać właśnie dywizje polskie.
I mimo protestu Inspektoratu Saperów i Fortyfikacji, wszelkie inwestycje w okolicach Międzyrzecza przerwano, koncentrując się tylko na pracach wykończeniowych mocno zaawansowanych już w budowie obiektów.
A i wielu z nich nigdy zresztą nie dokończono.
Nie zrealizowano zatem zakrojonych na gigantyczną skalę zamierzeń fortyfikacyjnych. Nie zbudowano na przykład ani jednego schronu o największej odporności, nie dokończono głównej podziemnej drogi ruchu i nie wykonano czterech z pięciu planowanych wjazdów do podziemi. To jednak, co zrobiono i w znacznej części można dzisiaj spenetrować, imponuje swym groźnym rozmachem.
Od dojścia Hitlera do władzy budowa umocnień Ufortyfikowanego Łuku Odry - Warty otoczona była ścisłą tajemnicą wojskową. Na tyle ścisłą, że w styczniu 1936 roku, a więc w okresie najbardziej natężonych robót górniczych i budowlanych, zakazano przelotu nad tym obszarem samolotów cywilnych, również niemieckich. Dwa lata później dyplomatom wojskowym akredytowanym w III Rzeszy zakazano przebywania w powiatach, których tereny objęte były budową umocnień, zwłaszcza w ówczesnym powiecie międzyrzeckim. A przez cały okres budowy oficerowie kontrwywiadu Abwehry i funkcjonariusze Służby Bezpieczeństwa SS dyskretnie inwigilowali mieszkańców okolicznych wiosek, osoby podejrzane wysiedlając z tego terenu,
A mimo to do Oddziału II (wywiad) Sztabu Głównego Wojska Polskiego w Warszawie docierały w miarę szczegółowe meldunki o zakresie i przeznaczeniu robót fortyfikacyjnych w okolicach Międzyrzecza. Informatorami naszego wywiadu byli zwłaszcza polscy mieszkańcy tych ziem ówczesnego niemieckiego pogranicza,
"„.Wieś Kęszyca powiat międzyrzecki jest zbudowana pod ziemią. Pod ziemią jest mnóstwo amunicji i wiele innego, co potrzebne jest wojsku. Co dzień dowozi się artykuły spożywcze i sprzęt wojskowy. Nikt nie widzi kiedy wjeżdżają lokomotywy pod ziemie. Mieszkańcy wsi otrzymali inną pracę, a w ich mieszkaniach jest wiele wojska. Wieś Wysoka jest również zbudowana pod ziemią, ale głównie w lesie".
Niestety, wielu z nich za tę działalność zapłaciło życiem w latach wojny, i to z powodu wcale nie jakiejś nadzwyczajnej operatywności kontrwywiadu hitlerowskiego, lecz karygodnego wręcz niedbalstwa pracowników polskich służb specjalnych. Otóż po zajęciu Polski we wrześniu 1939 roku przez armie okupacyjne, w ręce Niemców wpadły beztrosko pozostawione materiały archiwalne naszego wywiadu przechowywane zarówno w Forcie Legionów w Warszawie, jak i w komisariacie polskiej Straży Granicznej w Wolsztynie, która to placówka zbierała meldunki z drugiej strony przebiegającej wtedy tuż obok granicy.
Sztabowcy hitlerowscy przypomnieli sobie o fortyfikacjach międzyrzeckich dopiero w połowie 1944 roku, gdy front wschodni zaczai się zbliżać do granic tak zwanej "starej Rzeszy", Zaczęto więc gorączkowo i chaotycznie rozbudowywać przede wszystkim polowe umocnienia fortyfikacyjne, aczkolwiek pewne prace inwestycyjno-modernizacyjne wykonano także w systemie umocnień stałych. Nie na wiele to się jednak zdało. Podczas ofensywy styczniowej 1945 roku Ufortyfikowany Łuk Odry - Warty, obsadzony przez nieprzygotowane do tego rodzaju walk głównie zagraniczne jednostki Waffen SS i słabo uzbrojone oddziały Volkssturmu czyli niemieckiego pospolitego ruszenia, nie stanowił poważniejszej przeszkody dla nacierających na Berlin jednostek Armii Czerwonej, wchodzących w skład l Frontu Białoruskiego. Umocnienia przełamano niemal - jak to określają wojskowi – z marszu, w czym zresztą Rosjanom ponoć pomógł najzwyklejszy przypadek. - Otóż jeden z patroli zwiadowców radzieckich natknął się na porzucony i częściowo zniszczony wojskowy samochód niemiecki. Podczas jego przeszukania znaleziono między innymi mapnik, a w nim szkic terenu z zaznaczonymi planami wszystkich punktów oporu w lej okolicy, w tym także słabe miejsca obrony.
Umocnienia te nie zatrzymały więc Rosjan w drodze na Berlin. Olbrzymie środki finansowe i materiałowe, jakie przeznaczono na budowę, zmarnowano. I tylko potomnym pozostawiono swoisty pomnik spóźnionej o co najmniej dwadzieścia lat architektury i techniki fortecznej.
Jedyny, częściowo zasypany wjazd na te podziemną drogę znajduje się w lesie koło wioski Wysoka. W pobliżu stoją ruiny dużej żelbetowej hali o zapewne przemysłowym przeznaczeniu, o czym świadczą choćby fundamenty pod na przykład duże obrabiarki, frezarki czy tokarki.
Hala ta jest mocno uszkodzona. To albo "pamiątka" po walkach o przełamanie tych umocnień w końcu stycznia 1945 roku, albo skutek powojennej akcji wysadzania części Międzyrzeckiego Rejonu Umocnionego w powietrze. Rychło jednak okazało się, że niszczenie jest bardzo trudne i jeszcze bardziej kosztowne. Dalszej dewastacji zatem zaniechano, ratując fortyfikacje międzyrzeckie. Na jak długo? Bez odpowiedniej konserwacji i zabezpieczeń powoli, ale systematycznie one niszczeją. Czy uda się je raz jeszcze uratować jako unikatowy w Polsce, a być może nawet w całej Europie środkowej zabytek budownictwa fortyfikacyjnego?...
Napisów jest więcej, zwłaszcza z czasów protestów przeciwko pochodzącemu z przełomu lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych barbarzyńskiemu wręcz zamiarowi składowania w podziemiach międzyrzeckich odpadów radioaktywnych.
Nie brakuje tu także poszukiwaczy skarbów. Wydaje się, że skarbów tu nie ma, ale nie można z góry odrzucać żadnej, nawet pozornie najmniej prawdopodobnej hipotezy. W podziemiach ufortyfikowanego Łuku Odry - Warty odnaleziono już chyba wszystko, co Niemcy ukryli tu podczas drugiej wojny światowej. Nie była to zresztą najbezpieczniejsza kryjówka, ponieważ fortyfikacje międzyrzeckie miały przecież służyć obronie, i to aktywnej, a podczas walk wszystko może się zdarzyć. Przede wszystkim schowane przedmioty wartościowe, na przykład dzieła sztuki, mogą ulec zniszczeniu.
Niemcy wszak nie mogli przewidzieć, że dzięki przypadkowi umocnienia te oddziały Armii Czerwonej przełamią niemal z marszu.
Prawdą jest jednak, że fascynacja rozmachem fortyfikacji międzyrzeckich zepchnęła na dalszy plan ewentualność ukrywania tu nadal skarbów.
Wiadomo bowiem, że przez długie lata powojenne znaczna część Międzyrzeckiego Rejonu Umocnionego znajdowała się w gestii oddziałów radzieckich, których żołnierze spenetrowali wszystko, co spenetrować się dało.
Zresztą z pozytywnym skutkiem.
Przypomnijmy przeto ten mało znany epizod z powojennych dziejów Międzyrzeckiego Rejonu Umocnionego.
"...Przebyliśmy do Poznania, a stamtąd do Międzyrzecza. Mieszkańcy miasta powiadomili radziecka komendanturę, ze specjalna jednostka SS ostatnio zajęta była zwożeniem i lokowaniem czegoś w mniejszych podziemnych fortyfikacjach"
napisał po latach od tych wydarzeń w czasopiśmie „Kultura Radziecka" Siergiej Sidorow. Był on przedstawicielem ZSRR w Sojuszniczej Radzie Kontroli w Niemczech, przy której funkcjonował specjalny wydział zajmujący się odszukiwaniem i zabezpieczaniem dzieł sztuki zrabowanych przez Niemców na ziemiach przez nich okupowanych.
Ekipa wojskowych radzieckich udała się we wskazany rejon. "Rozpoczęliśmy penetracja tych bunkrów i w rezultacie szczegółowych poszukiwań znaleźliśmy głęboko pod ziemią doskonale zamaskowaną komorę, obud...
INAZUMA13