Cywilizacje mezoamerykańskie.docx

Meksyk w epoce prekolumbijskiej (przed rokiem 1521)

Mezoameryka - region obejmujący terytoria zamieszkane przez członków wielkich środkowoamerykańskich kultur prekolumbijskich oraz ich wpływu kulturalnego, ekonomicznego i politycznego. Rozciąga się w przybliżeniu od środkowego Meksyku po Przesmyk Panamski.

Do kultur mezoamerykańskich zalicza się:

·         Tolteków

·         Olmeków

·         Majów

·         Azteków i inne ludy Nahua (m.in. Tepaneków, Acolhua, Tlahuica, Tlaxcalan)

·         Zapoteków

·         Misteków

·         Huasteków

·         Totonaków

·         Tarasków

·         Pipilów

Termin "Mezoameryka" został użyty po raz pierwszy przez amerykanistę Paula Kirchhoffa. Jego zdaniem obszar ten obejmował terytorium, którego granica południowa ciągnęła się mniej więcej od ujścia rzeki Motagua do Atlantyku, poprzez jezioro Nikaragua aż do Zatoki Nicoya na Pacyfiku, a północna - sięgała rzeki Panuco wpadającej do Pacyfiku i rzeki Sinaloa wpadającej do Atlantyku. Brak kontaktu z innymi cywilizacjami sprawił, że Mezoameryka jest obszarem bardzo jednolitym pod względem kulturowym, pomimo różnic etnicznych i językowych.

Według Kirchhoffa, Mezoamerykę wyróżniały następujące elementy kulturowe:

·         uprawa trzech podstawowych roślin pokarmowych: kukurydzy, fasoli i odmian dyniowatych;

·         stosowanie nawozów;

·         różne rodzaje nawadniania;

·         konstruowanie pływających ogrodów (chinampas) na jeziorach,

·         podobne narzędzie do uprawy ziemi - kij z rozszerzonym łopatkowato dolnym końcem, zwany coa;

·         uprawa bawełny, drzewa kakaowego i agawy maguey, (z włókien sporządzano grubsze tkaniny i papier, a z soku napój oszałamiający);

·         piramidy o konstrukcji schodkowej;

·         domy z podziemnymi piecami, łaźniami parowymi (temazcal) oraz stiukowymi posadzkami i kamienne drogi;

·         pismo hieroglificzne i obrazkowe książki - kodeksy, składane parawanikowo;

·         podział roku słonecznego na 18 miesięcy po 20 dni, z 5 dniami dodatkowymi (365 dni);

·         rok obrzędowy liczący 260 dni, podzielony na 20 okresów, z których każdy składał się z 13 dni oznaczonych odrębnymi znakami;

·         składanie ofiar z ludzi poprzez ścięcie lub wyrywanie im serca na kamieniu ofiarnym;

·         obrzędowa gra w piłkę i boiska do gry w pelotę;

·         pewne formy samoofiary, jak przekłuwanie języka, uszu i nóg;

·         wiara w życie po śmierci i trudną drogę zmarłego w zaświaty.

·         rytualne stosowanie papieru i kauczuku.

Niektóre z tych elementów występowały również w Ameryce Środkowej i Ameryce Południowej.

Historia Mezoameryki dzieli się na trzy okresy:

·         preklasyczny, obejmujący lata od 2000 p.n.e. do 250 n.e.;

·         klasyczny - od 250 do 900 n.e.;

·         postklasyczny - od 900 do roku 1521 w którym upadła stolica Azteków (ostatnie organizm państwowy Mezoameryki, miasto Majów Tayasal, został podbity przez hiszpańskich kolonizatorów dopiero w roku 1697.).

Wczesne cywilizacje

Ameryka Środkowa i starożytny Meksyk były siedzibą jednych z najwcześniejszych i najlepiej rozwiniętych cywilizacji na zachodniej półkuli. Region ten nazywany jest często Mezoameryką, a nazwa ta odnosi się do obszaru geograficznego i kulturalnego obejmującego cywilizacje prekolumbijskie Meksyku, Belize, Kostaryki, Salwadoru, Gwatemali, Hondurasu i Nikaragui. Istnieją dowody na to, że społeczności zbieracko-myśliwskie zamieszkiwały Mezoamerykę już ponad 15 tys. lat temu, a uprawa ziemi została tam zapoczątkowana ok. 8 tys. lat p.n.e. Pierwszą rośliną, którą uprawiano była dynia, służyła ona do wyrobu naczyń przydatnych do przechowywania wody i innych płynów. Pomiędzy rokiem 8000 a 2000 p.n.e. rolnicy z tego terenu znali już takie rośliny jadalne jak kukurydza, fasola oraz dynia.

Rzeźby w Tuli

Cywilizacje mezoamerykańskie zaczęły pojawiać się ok. 2500 roku p.n.e. Wtedy to bowiem rolnictwo zaczęło się stawać wystarczającym źródłem żywności i mogło zaspokoić potrzeby dużych skupisk ludności. Nomadzi nie musieli poświęcać już większości czasu na poszukiwanie żywności i zaczęli zakładać pierwsze stałe osiedla. Zmiana trybu życia ze zbieracko-myśliwskiego na osiadły i rolniczy dała ludziom więcej czasu na tworzenie pierwszych przejawów kultury oraz na bardziej zaawansowane budownictwo i rozwój architektury, co z kolei umożliwiało realizację dużych prac publicznych, takich jak kanały nawadniające czy świątynie. Rozwijała się także produkcja przedmiotów zbytku, takich jak np. ozdobna ceramika, które pierwotnym kulturom nie były znane.

Pierwszą i główną cywilizacją w tym rejonie była kultura Olmeków. Rozkwitła ona pomiędzy rokiem 1500 a 600 p.n.e. na bagnistych równinach, położonych w obecnych meksykańskich stanach Tabasco i Veracruz. Wielu badaczy uważa Olmeków za pierwotne źródło dla innych kultur, które czerpały z niej rozwiązania dotyczące takich dziedzin jak: kultura, budownictwo czy religia. Wiele bóstw olmeckich zostało przejętych przez późniejsze cywilizacje mezoamerykańskie. Olmekowie słynęli w szczególności z wysoko rozwiniętej matematyki, używania kalendarza opartego na obserwacjach astronomicznych oraz wyrobu wymyślnych figurek nefrytowych. Pomiędzy rokiem 900 a 400 p.n.e. główne ośrodki tej wysoko rozwiniętej kultury zostały zniszczone.

Obecne miasto stanowe Teotihuacán położone w Dolinie Meksykańskiej ok. 40 km na północny wschód od obecnego miasta Meksyk stało się po upadku cywilizacji olmeckiej potężnym ośrodkiem nowego państwa. Miasto to rozkwitło jako centrum handlowe i religijne w latach od 100 do 650 r. n.e. Liczyło 125 tys. mieszkańców, co sytuowało je w czołówce największych metropolii ówczesnego świata. Bogactwo miasta i jego urodzajność umożliwiały jego obywatelom włączenie się w ogromne prace budowlane takie jak m.in. "Piramida Słońca", która miała wysokość 60 m i niedużo mniejsza "Piramida Księżycowa". Wspaniały rozwój miasta skończył się wraz z rokiem 650 kiedy to zostało ono zniszczone w wyniku katastrofy naturalnej bądź obcego najazdu. Upadek "Miasta bogów" spowodował, że jego kultura oraz mieszkańcy rozproszyli się po całej Mezoameryce.

Rzeźba olmecka

Następnym wielkim ośrodkiem cywilizacyjnym było centrum religijne w Monte Alban, któremu dali początek Zapotekowie już ok. 500 r. p.n.e. Był on położony w obecnym stanie Oaxaca i stał się jednym z pierwszych konkurentów Teotihuacanu jeżeli chodzi o dominację w Mezoameryce. W szczytowym punkcie swego rozwoju miasto miało 25 tys. mieszkańców. Zapotekowie rozwinęli jeden z pierwszych systemów pisma w Ameryce, który opierał się na znakach obrazkowych (hieroglifach). Kultura ta zostawiła po sobie szereg inskrypcji na budynkach i świątyniach w Monte Albán.

Cywilizacja Majów rozkwitła w południowym Meksyku i w Ameryce Środkowej pomiędzy rokiem 300 a 900 n.e. w okresie zwanym klasycznym. Majowie budowali duże centra religijne, w skład których wchodziły boiska do gry w piłkę, domy i świątynie. Rozwinęli własny system pisma obrazkowego, mitologię, rytuały, które zostały utrwalone w inskrypcjach wyrytych i wymalowanych na kamiennych stelach. Religia Majów koncentrowała się na czczeniu wielu bogów natury. Został przez nich także opracowany kalendarz, który był jednym z najdokładniejszych w historii aż do czasu opracowania tzw. kalendarza gregoriańskiego w XVI w.

Około roku 900 n.e. ośrodki Majów w tajemniczy sposób zostały opuszczone, a sami Majowie przenieśli się na półwysep Jukatan. Po okresie klasycznym od roku 900 aż do przybycia Hiszpanów w XVI wieku ośrodki cywilizacji Majów skupiły się głównie na Jukatanie. Migracje i inwazja nowych ludów z Meksyku środkowego wywarły w tym okresie silny wpływ na ich kulturę. Głównymi miastami Majów były wtedy Chichén Itzá oraz Mayapan.

Piramidy w Yaxchilan

Toltekowie wzrośli w siłę ok. X wieku, są oni także pierwszą kulturą, o której posiadamy w miarę kompletne wiadomości. Ich stolica Tula, której ruiny znajdują się w pobliżu obecnego Tula de Allende (75 km na północ od miasta Meksyk), wywierała silny wpływ na prawie cały rejon środkowej Mezoameryki. Wiele z sąsiadujących z nimi plemion musiało płacić miastu trybut. Toltekowie posługujący się językiem nahuatl założyli wiele swoich osad wzdłuż północnej granicy państwa, co miało zapewniać ochronę przed wrogimi plemionami, a także umożliwić rozszerzenie areału ziemi zdatnego pod uprawę. W XII w. wystąpiły liczne susze w środkowo-północnym regionie ich imperium, co przyczyniło się do osłabienia władzy Tolteków nad dotychczasowymi wasalami. Mieszkańcy północnych terytoriów cierpiący głód zaczęli się przemieszczać na południe, zmuszając jednocześnie Tolteków do opuszczenia Tuli. Ci Toltekowie, którzy ocaleli z tego najazdu z północy, przenieśli się na południe do Doliny Meksykańskiej, gdzie zmieszali się z dotychczas zamieszkującymi te tereny ludami.

Nie wszystkie grupy Indian amerykańskich z basenu Zatoki Meksykańskiej osiągnęły poziom "pełnej kultury" takiej jak plemiona ze środkowego i południowego Meksyku. Posuwając się coraz bardziej na północ można zauważyć wzmagającą się tendencję do nomadycznego trybu życia (z wyjątkiem tzw. "kultury Pueblo" w obecnej południowo-zachodniej części USA). Plemiona zamieszkujące tereny położone bardziej na północ były też bardziej wojownicze, co przejawiało się również w tym, że nie zostały one całkowicie ujarzmione przez Hiszpanów na niektórych terenach aż do XIX w.

Imperium Azteków

Uxmal

Po upływie stu lat od upadku cywilizacji Tolteków kilka plemion używających języka nahuatl przybyło z północy do Doliny Meksykańskiej. Największym z nich byli Mexikowie (czyt. Mehikowie), później były one określane łącznie jako Aztekowie. Plemię Mexica zdominowało pozostałe grupy i stało się główną siłą, która przyczyniła się do powstania imperium Azteków w środkowym Meksyku. Ich cywilizacja korzystała w dużej części z poprzednio już istniejących kultur a w szczególności z dorobku Tolteków i osiągnęła wysoki poziom rozwoju kulturalnego i gospodarczego.

Kiedy Aztekowie przybyli do Doliny Meksykańskiej (około połowy XIII w.) zastali już tam potężne plemiona, które zażądały od nowych przybyszów daniny na swoją rzecz. Sami zaś Aztekowie zostali zmuszeni do osiedlenia się na bagnistym terenie na zachód od jeziora Texcoco, jedynym suchym kawałkiem lądu była tam wówczas mała wysepka otoczona jedynie przez olbrzymie moczary. Według legendy Aztekowie założyli swoje osiedle w miejscu, gdzie ujrzeli orła siedzącego na kaktusie z wężem w szponach (orzeł ten widnieje obecnie w godle i na fladze współczesnego Meksyku).

Tenochtitlán

Azteckie tzompantli – poświęcone bogu Huitzilopochtli.

Z biegiem czasu Aztekowie stali się liczniejsi i zaczęli formować zręby organizacji wojskowej oraz władzy politycznej. Ich osiedle położone na wyspie znane jako Tenochtitlán rozrosło się z małej wioski złożonej z chat w duże miasto, w skład którego wchodziły liczne kamienne świątynie oraz domy. Tenochtitlán stał się stolicą państwa oraz centrum handlu i ważnym ośrodkiem wojskowym w całym regionie. Szacuje się, że w czasach hiszpańskiej inwazji metropolia ta była jedną z największych na świecie, a jego populacja mogła wynosić 200 tys. mieszkańców.

Siła wojskowa Tenochtitlánu rosła i w czasie rządów jednego z władców azteckich – Itzcoatla Aztekowie zdołali narzucić swoją władzę całej Dolinie Meksyku. W XV w. stali się największą potęgą w środkowym i południowym Meksyku.

Struktura polityczna państwa azteckiego obejmowała tereny sięgające daleko poza granice samego Tenochtitlánu i opierała się na potrójnym przymierzu pomiędzy miastami-państwami Tenochtitlánu, Texcoco i Tlacopanu. Sojusz ten powstał w połowie XV wieku...