Nauka o państwie 19.05.10
Demokracja
Często w konstytucjach pojawia się zasada suwerenności narodu. Konstytucje uznają istnienie twórcy państwowości i zbiorowego podmiotu władzy w państwie. Zbiorowy podmiot suwerenności sprawuje władzę albo bezpośrednio albo za pomocą swoich przedstawicieli. Konstytucje przewidują sposób powoływania organów i sprawowania przez nich władzy, stanowią legitymizację dla tej władzy. W konstytucji podkreśla się niepodległość, nienaruszalność terytorium, bezpieczeństwo obywateli.
Demokratyczne sposoby podejmowania decyzji:
1. losowanie – wynika to z tradycji państw-miast greckich; najstarsza i najtańsza z demokratycznych technik podejmowania decyzji. Jeśli losowanie jest przeprowadzone uczciwie, to każdy ma równe szanse (jedna z głównych zasad demokracji – równość szans). Chęć zachowania neutralności procedury decyzyjnej. Obecnie występuje bardzo rzadko, ale nie zanika całkowicie. Losowanie występuje w niektórych stanach w USA i Kanadzie przy powoływaniu sędziów przysięgłych.
2. głosowanie - najbardziej popularna i rozpowszechniona metoda; wyrażenie stanowiska w określonej sprawie, zgody, sprzeciwu, poparcia za pomocą jakiegoś znaku umownego (karta do glosowania, podniesienie reki, okrzyk itp.). Może mieć charakter jawny lub tajny. Bierze się pod uwagę jedynie glosy ważne, gdyż tyko one wywołują prawne skutki.
3 podstawowe rodzaje głosowania:
Ø jednomyślność – potrzebna zgoda wszystkich biorących udział w glosowaniu aby można było podjąć decyzję. W pełni realizuje zasadę równości. Ma też negatywne konsekwencje, każdy członek decydentów dysponuje prawem weta, jeden głos ma bardzo dużą władzę. Obecnie ta metoda zanika gdyż okazuje się mało praktyczna (polskie liberum veto, XVII w., sejmy były sparaliżowane, nie mogły podjąć decyzji). Stosowana wciąż w państwach federalnych.
Ø większość – uznanie za rozstrzygającą wolę większości, wola suwerena czy też organu przedstawicielskiego powstaje w pewnym otwartym procesie, jest wynikiem zawieranych kompromisów. Demokracja odchodzi od zasady równości i uznaje, że wartością jest pewien kompromis. Większość: zwykła (więcej głosów „za” niż „przeciw”, nie liczy się głosów, które się wstrzymują), bezwzględna (więcej „za” niż łącznie „przeciw” i wstrzymujących się), kwalifikowana (wyrażona ułamkiem większość, np. 2/3).
Ø zasada proporcjonalności – w podejmowaniu decyzji biorą udział na zasadzie odpowiednich proporcji wszystkie grupy, które zostały wyodrębnione na podstawie prawnie określonych kryteriów, np. grupy wyborców, językowe, narodowościowe. Nie decyduje większość głosów, ale np. w Belgii przy powoływaniu rządu udział biorą wyodrębnione grupy społeczne, mniejszości.
Pojęcia określające zdolność do skutecznego działania:
1. frekwencja – absolutna, matematycznie określona liczba członków zbiorowego podmiotu suwerenności, których udział w głosowaniu jest konieczny. Najczęściej występuje w przypadku referendum, np. żeby było wiążące, musi wziąć w nim udział ponad 50%.
2. quorum – matematycznie określona liczba członków składu kolegialnego, która jest do glosowania konieczna, aby glosowanie było ważne. Bierze się pod uwagę również glosy nieważne. Wszyscy, którzy brali udział w glosowaniu są brani pod uwagę.
Demokracja bezpośrednia – udział w pełnieniu funkcji publicznych.
Instytucje:
I Zgromadzenie ludowe – odbywało się okresowo w Atenach w V-VI w. p.n.e, społeczność była zobowiązana do przestrzegania ich rozstrzygnięć, jednocześnie społeczność była liczniejsza niż zgromadzenie. Współcześnie zgromadzeń należy szukać w Szwajcarii w XV i XVI w., były to gminy krajowe, wiejskie, które były na tyle nieliczne, że można było zgromadzić wszystkich mężczyzn zdolnych do noszenia broni z danego kantonu, którzy mogli podejmować decyzje w sprawach publicznych. Obecnie zgromadzeniem ludowym będzie zgromadzenie ogółu uprawnionego do podejmowania decyzji. Współcześnie jest rzadkością, jest niepraktyczną instytucją. Występuje w 5 małych kantonach szwajcarskich, zgromadzenie podejmuje decyzje w sprawach najważniejszych da danego kantonu. Głosowania odbywają się po dyskusji, najczęściej mają jawny charakter.
II Referendum – zbiorowy podmiot suwerenności bezpośrednio podejmuje decyzje w drodze głosowania. Wykształciło się, wyewoluowało ze zgromadzenia ludowego. Znalazło zastosowanie w USA, szczególnie w pierwszym okresie istnienia. W XIX w pojawiło się w konstytucji Francji, Australii. Współcześnie ok. 60 państw przewiduje referendum.
Suwerenowi oddaje się uprawnienie do rozstrzygania o:
a) zmianie Konstytucji
b) kwestii niepodległości państwa
c) przeprowadzeniu istotnych reform ustrojowych
d) przynależności do organizacji międzynarodowych
e) ratyfikacji umów międzynarodowych
f) nowelizacji traktatu europejskiego
g) wycofaniu wojsk
h) kwestii amnestii
i) zmianach w kwestii kultury, obyczajów (np. dopuszczalność rozwodów, aborcji, problemy ekologiczne itp.)
Kontrowersje wokół referendum:
Niektórzy uważają, ze referendum jest przeciwne demokracji przedstawicielskiej, niszczy debatę publiczną, jest niezgodne z duchem liberalizmu, większość rządzi nad mniejszością. Następuje polaryzacja stanowisk, mamy do wyboru tylko „tak” i „nie”. Często wyniki referendum nie odzwierciedlają rzeczywistych przekonań obywateli, obywatele ulęgają emocjom, marketingowi politycznemu itp. W referendach próbuje się decydować o sprawach, które wymagają wiedzy specjalistycznej. Ogół jest nieprzygotowany, by rozstrzygać o sprawach, na których kompletnie się nie zna. Referendum jest kosztowne, czasochłonne. Ludzie nie interesują się głosowaniem w referendum, szczególnie jeśli nie rozumieją przedmiotu głosowania. Często było narzędziem w rekach dyktatorów, którzy starali się przy jego pomocy legitymizować swoja władzę (np. Napoleon).
Zwolennicy referendum:
Referendum stanowi samoobronę przeciw decyzjom, które się rozmijają z oczekiwaniami społecznymi. Pozwala na odwołanie się do społeczeństwa. Pozwala na tworzenie społeczeństwa obywatelskiego. Przed referendum powstają kampanie, dyskusje.
Kryterium wymagalności
(Czy referendum jest niezbędnym wymogiem dla podjęcia decyzji?)
1. referendum obligatoryjne – obowiązek jego przeprowadzenia wynika z konstytucji, określa w jakich sytuacjach i jakie decyzje musza być podjęte w drodze referendum. Nie jest możliwe zastąpienie referendum inną formą podejmowania decyzji.
2. referendum fakultatywne – przeprowadzenie zależy od woli uprawnionych organów. Konstytucje bardzo często nie określają wprost, jakich spraw ma dotyczyć referendum.
Kryterium zasięgu terytorium
1. referendum ogólnokrajowe – uprawniony do glosowania jest ogół obywateli państwa. Przeprowadzane na całym terytorium państwa, dotyczy spraw szczególnie dla państwa istotnych. Forma federacyjna państwa – mogą się pojawić referenda w skali poszczególnych części składowych federacji, np. w Niemczech albo USA rzadko występują referenda ogólnokrajowe.
2. referendum lokalne – przedmiotem są sprawy charakterze lokalnym, udział biorą obywatele zamieszkali na terenie jakiejś jednostki podziału terytorialnego. Przykład: referendum gminne (Szwajcaria, Niemcy, Dania, Szwecja, Kanada, Polska). Mogą mieć charakter merytoryczny, dotyczą spraw ważnych dla mieszkańców.
Kryterium materii
1. referendum konstytucyjne – przedmiotem jest uchwalenie lub zmiana konstytucji
2. referendum ustawodawcze – dotyczy uchwalenia ustawy. Ogół obywateli otrzymuje gotowy akt do zatwierdzenia.
3. inne, niezwiązane ze zmianami w prawie
Kryterium czasu
1. referendum ratyfikacyjne – występuje wtedy, kiedy akt prawny nie jest prawomocny a staje się taki dopiero po przyjęciu w drodze referendum, np. Konstytucja RP z 1997r.
2. referendum opiniodawcze / konsultatywne – dany organ państwa uprawniony do wydawania aktów pragnie przed wydaniem aktu zapoznać się z opinia społeczeństwa
III Plebiscyt – rodzaj referendum, różnice dotyczą treści. Najczęściej służy wyrażaniu woli przez obywateli w kwestii zaufania dla rządów i w kwestii granic.
IV Weto ludowe – Szwajcaria, Włochy. Stosowane przeciwko uchwalonemu aktowi prawnemu, oznacza, że pewna liczba obywateli lub inne podmioty mają uprawnienie do zgłoszenia protestu w stosunku do danego aktu (referendum weto). Próbuje się uchylić dany akt przez głosowanie powszechne. Nie można wystąpić z wetem ludowym przeciwko każdej ustawie.
V Inicjatywa ludowa – Włochy, Austria, Węgry, niektóre stany USA, niektóre kantony Szwajcarii, Polska. Uprawnienie określonej prawnie liczby członków zbiorowego podmiotu suwerenności. Pozwala obywatelom żądać od przedstawicieli ??
a) Inicjatywa konstytucyjna – dot. materii konstytucyjnych
b) Inicjatywa ustawodawcza – dot. ustawodawstwa zwykłego
a) inicjatywa sformułowana – przedstawiony gotowy projekt ustawy
b) inicjatywa niesformułowana – wniosek o przyjęcie określonej regulacji, przygotowanie wniosku
Inicjatywa jest silne sprzężona z referendum.
VI Konsultacja ludowa – naród w drodze głosowania ma wyrazić opinię w danej sprawie. Wyniki nie mają charakteru wiążącego, mają jedynie polityczny charakter. Występuje np. we Włoszech.
umkc