Ceramika budowlana.pdf

wydanie specjalne

Kwartalnik ukazuje siê od 1953 roku

??????? ???????

Ceramika budowlana

narodowym przemys³em Polski?

Analizuj¹c mapê geologiczn¹ Polski

dochodzimy do wniosku, ¿e w ka¿dym

rejonie kraju znajduj¹ siê zasoby surow-

ców ceramicznych. Najwa¿niejszymi z

nich s¹ z³o¿a surowców czwartorzêdo-

wych (lessy , gliny i i³y aluwialne, gliny

zwa³owe, gliny i mu³ki zastoiskowe), z³o-

¿a surowców trzeciorzêdowych (i³y eoceñ-

skie, oligoceñskie, mioceñskie, plioceñ-

skie), z³o¿a surowców starszych od trze-

ciorzêdu (i³y kredowe, triasowe, ³upki kar-

boñskie, i³y permskie). Surowce te by³y

od zarania naszych polskich dziejów wy-

korzystywane na ró¿ne sposoby przez jej

mieszkañców, o czym œwiadcz¹ wykopa-

liska archeologiczne. Surowce ceramicz-

ne wykorzystywano g³ównie do sporz¹-

dzania naczyñ zarówno codziennego u¿yt-

ku jak i naczyñ rytualnych a tak¿e do

uszczelniania drewnianych konstrukcji

chat mieszkalnych. Budowle kamienne

charakterystyczne dla okresu romañskie-

go powoli zosta³y zast¹pione ceg³ami ce-

ramicznymi. Wytwarzania cegie³ nauczy-

liœmy siê od cystersów, zakonników, któ-

rzy przywêdrowali do Polski. To oni wy-

budowali na terenach polskich pierwszy

koœció³ oraz towarzysz¹ce budownictwo

klasztorne w Ko³baczu. Wnoszone œwi¹-

tynie by³y budowane z wyrobów ceramicz-

nych, o czym œwiadcz¹ koœcio³y w Trzeb-

nicy — na Dolnym Œl¹sku (1240r)), ko-

œció³ O.O. Dominikanów w Sandomierzu

(1266r). Jednym z prekursorów w upo-

wszechnianiu wytwarzania ceramiki by³

ks. Krzysztof Kluk (1739 – 1796), który

w swojej dzia³alnoœci jak i wydanych dzie-

³ach m.in. „Rzeczy kopalnych osobliwie

zdatniejszych szukanie, poznanie i za¿y-

cie”. Warszawa 1781. „ O kamieniach w

powszechnoœci, o klejnotach, kruszcach

ich kopaniu i o górnictwie”, Warszawa

1782 - wskazywa³ na powszechnoœæ wy-

stêpowania surowców ceramicznych i

namawia³ ch³opów do wytwarzania cegie³.

Powsta³o wtedy bardzo wiele cegielni po-

lowych, wypalaj¹cych wyroby w piecach

pow³okowych (mielerzowych) a ceg³y ce-

ramiczne stanowi³y podstawowy materia³

budowlany. Na Œl¹sku, w Wielkopolsce,

Pomorzu, Warmii i Mazurach cegielnie

zmodernizowa³a wiele zak³adów cera-

micznych oraz wybudowa³a supernowo-

czesny zak³ad w Oleœnicy. Stopniowo

pozosta³e zak³ady ceramiczne takie jak

Plecewice, Koz³owice, Markowicze, Lew-

kowo, Bielowice, Radzymin unowocze-

œni³y technologie produkcji. Efektem

jest wprowadzenie na rynek polski wy-

robów o znakomitej jakoœci oraz zauto-

matyzowanie procesu wytwarzania.

Zak³ady podejmuj¹ wspó³pracê z uczel-

niami wy¿szymi nad doskonaleniem

konstrukcji wyrobów ceramicznych -

lepszych, l¿ejszych, wytrzyma³ych i ter-

moizolacyjnych.

Mijaj¹ce lata dobitnie wykaza-

³y, ¿e wyroby ceramiczne s¹ najtrwal-

szym, bardzo wytrzyma³ym i odpor-

nym na korozjê biologiczn¹ materia-

³em budowlanym. Gdy dodamy, i¿

charakteryzuj¹ siê dobr¹ paroprze-

puszczalnoœci¹, ognioodpornoœci¹ i

du¿¹ zdolnoœci¹ akumulacji ciep³a,

ka¿dy inny materia³ przeznaczony na

budowê œcian konstrukcyjnych, lico-

wych, wewnêtrznych, stropów czy

dachów nie posiada tak korzystnych

cech jak w³aœnie ceramiczne materia-

³y wypalane z gliny. S¹ to jedyne ma-

teria³y budowlane nieprzynosz¹ce

szkody œrodowisku naturalnemu i

zdrowiu ludzkiemu, na co zwracaj¹

uwagê „biolodzy budownictwa”. Nie

ma ¿adnej w¹tpliwoœci, ¿e wyroby ce-

ramiczne to najzdrowsze ze wszyst-

kich materia³ów budowlanych.

Podsumowuj¹c, w Polsce istniej¹

wielowiekowe tradycje w wytwarzaniu

materia³ów budowlanych, ich produkcj¹

zarówno w przesz³oœci jak i obecnie zaj-

muje siê ogromna rzesza ludzi. Zak³ady

ceramiczne znajduj¹ siê w ka¿dym re-

gionie Polski co pozwala na wyprowa-

dzenie twierdzenia, ¿e wytwarzanie ce-

ramiki jest narodowym przemys³em. Nie-

dostrzeganie przez polityków roli jak¹ w

rozwoju naszego kraju odgrywa bran¿a

ceramiczna stanowi rodzaj intelektual-

nego niedbalstwa, którego skutki prze-

¿ywamy w naszej gospodarce szczegól-

nie w budownictwie.

Micha³ Staszewski

Przewodnicz¹cy Zwi¹zku Pracodawców Ce-

ramiki Budowlanej i Silikatów

znajdowa³y siê w pobli¿u ka¿dej wiêkszej

miejscowoœci o czym œwiadcz¹ budowle

œwi¹tyñ, zamków i pa³aców.

Wg informatora wydanego w roku

1929 przez Zwi¹zek Przemys³owców Ce-

ramicznych, na ziemiach wchodz¹cych w

sk³ad Rzeczypospolitej Polskiej zlokalizo-

wanych by³o 950 cegielni, w tym 210

czynnych (mechanicznych i rêcznych)

oraz 1 265 cegielni polowych. Ponadto

by³o czynnych 50 zak³adów produkcyj-

nych, wytwarzaj¹cych ceg³ê wapienno –

piaskow¹ oraz kilka zak³adów produku-

j¹cych ceg³ê szlakow¹. Wy¿ej przedsta-

wiona iloœæ zak³adów mog³a rocznie pro-

dukowaæ oko³o 4 miliardów j.t. w tym 150

milionów dachówek i rurek drenarskich. 1

Ju¿ same liczby œwiadcz¹, ¿e ceramika

budowlana jest narodowym przemys³em.

Ceramika mia³a szczêœcie do literatury

piêknej, motywy cegielni pojawiaj¹ siê u

takich mistrzów, jak ¯eromski, („Doktor

Piotr”), Iwaszkiewicz („Stara cegielnia”),

Gûnter Grass („Blaszany bêbenek”).

W przesz³oœci ceramice nie po-

magano stosownymi decyzjami tak aby

by³a szansa na jej rozwój, na dorówna-

nie do przyzwoitego europejskiego po-

ziomu. Po roku 1989 odnotowujemy

transfer nowych technologii do Polski

którego prekursorem jest firma Wiener-

berger. Firma ta wprowadzi³a na pol-

ski rynek wyroby poryzowane a tak¿e

1 „Ceramika Budowlana” nr 2/1985 r., str. 22 – „…WCZORAJ, DZIŒ, JUTRO”

Ceramika Budowlana

Historia ceramiki

Pocz¹tki cegielnictwa

na ziemiach polskich

– rozwój historyczny

w aspekcie technologicznym

i estetycznym

Prof. Ireneusz P³uska

Akademia Sztuk Piêknych w Krakowie Wydzia³ Konserwacji i Restauracji Dzie³ Sztuki

1. Wprowadzenie

Do najstarszych materia³ów budowla-

nych, oprócz drewna i kamieni natural-

nych, i to ju¿ od pocz¹tków bytowania cz³o-

wieka na naszym globie, nale¿y zaliczyæ

glinê. Glina sta³a siê ju¿ w czasach neoli-

tu podstawowym materia³em budowla-

nym, s³u¿¹cym do wylepiania sza³asów

mieszkalnych, g³ównie w czêœci naziem-

nej. Po zarobieniu wod¹ stawa³a siê pla-

styczna, ³atwo urabialna i prosta w u¿y-

ciu.

ski koñczy zjazd gnieŸnieñski w 1000

roku. Ustala siê wówczas ostatecznie or-

ganizacja polskiego koœcio³a z metropo-

li¹ w GnieŸnie. Tu te¿

w pierwszej æwierci wieku XI (zapewne

przed 1018 r.) powstaje na podgrodziu

olbrzymia katedra, której resztki ze wspa-

nia³¹, wypalan¹, dekoracyjn¹ posadzk¹

w wielkie ró¿nobarwne gwiazdy zosta³y

odkryte w latach 70-tych ubieg³ego wie-

ku. 1 Co prawda na ziemiach etnicznie

polskich najstarsze znalezisko budownic-

twa ceglanego odkryto w kolegiacie w

Tumie pod £êczyc¹, pochodz¹ce przy-

puszczalnie z XII wieku, ale niewielki

w¹tek muru ceglanego wymaga dalszych

badañ i doprecyzowania naukowego. 2

W Polsce ceg³a palona wesz³a w

u¿ycie na szersz¹ skalê w XIII wieku.

Pocz¹tkowo w okresie romañskim, a

szczególnie w czasie rozkwitu architek-

tury gotyckiej odgrywa³a dominuj¹c¹

rolê, sta³a siê podstawowym materia-

³em budowlanym, wykonywano z niej

równie¿ elementy dekoracyjne. £atwoœæ

pozyskiwania gliny i ³upków niskoto-

pliwych oraz stosunkowo prosty spo-

sób wytwarzania kszta³tek ceramicz-

nych decydowa³y o powszechnoœci sto-

sowania cegie³. Odpada³y problemy z

wykuwaniem ciê¿kich bloków ska³

w kamienio³omach, ich obróbk¹, trans-

portem i podnoszeniem na elewacje.

Z punktu widzenia estetycznego

„gor¹cy materia³”[3], jak nazywali ceg³ê

mediolañczycy, zaspokaja³ w zupe³noœci

gusty estetyczne ówczesnych muratorów.

W³aœciwoœci plastyczne ceramiki

s¹ wyj¹tkowe. Barwa, charakterystyczny

wygl¹d powierzchni i kszta³t cegie³ spra-

wi³y, ¿e ceramika by³a jednym z najbar-

dziej cenionych materia³ów budowlanych

i wykoñczeniowych. £atwoœæ formowania

gliny w ró¿ne kszta³ty, trwa³a naturalna

barwa po wypaleniu i mo¿liwoœæ szkliwie-

nia oraz faktura powierzchni powsta³a w

wyniku stosowania ró¿norodnych elemen-

tów ceramicznych, to najwa¿niejsze cechy

wykorzystywane dla uzyskania odpowied-

niego estetycznego wyrazu architektonicz-

nego fasad, charakterystycznego tylko dla

materia³ów ceramicznych.

Równie¿ bogactwo form prze-

strzennych, mocno profilowane gzymsy,

obramowania otworów okiennych i

drzwiowych, pilastry, filary i ¿ebrowania

sklepieñ, czarna ornamentyka zendrów-

kowa pokrywaj¹ca geometryczn¹ siatk¹

powierzchnie œcian oraz kszta³t i faktu-

ra dachów krytych dachówk¹ – to g³ów-

ne zalety pe³nego wykorzystania w³asno-

œci plastycznych ceramiki stosowanej w

architekturze ubieg³ych stuleci.

Od prze³omu wieków XI i XII na

ziemiach polskich wa³y piastowskich

kasztelanii, czyli grodów i podgrodzi,

budowano z drewna z dodatkiem kamie-

ni, a przede wszystkim z gliny, któr¹ dla

ochrony przed ogniem wylepiano ich lico

zewnêtrzne. By³y to pocz¹tki tzw. bu-

downictwa glinobitego [1]. Nie by³a to

jeszcze wypalana ceramika budowlana,

ale doceniano ju¿ wtedy zalety plastycz-

nej w obróbce gliny do szerokiego zasto-

sowania w budownictwie mieszkalnym

i obronnym. Jednak w czasie wysycha-

nia glina kurczy³a siê

i pêka³a. Zaczêto wiêc formowaæ z niej

kszta³tki – surówki, bêd¹ce prototypem

wspó³czesnych cegie³. Z kszta³tek tych,

³¹czonych rzadkim i³em wznoszono œcia-

ny nawet o du¿ych powierzchniach [2].

Pierwszy etap chrystianizacji Pol-

>>>

1 Gruntown¹ naprawê i konserwacjê ceramiczn¹ posadzki przeprowadzi³ wraz z zespo³em w latach 80-tych ubieg³ego wieku prof. dr W. Zalewski.

2 Prace konserwatorskie w Tumie prowadzi obecnie prof. A. Koss z Miêdzywydzia³owego Instytutu Konserwacji i Restauracji Dzie³ Sztuki, Warszawa – Kraków. W bezpoœredniej rozmowie

profesor poinformowa³ mnie o planowanych w najbli¿szym czasie badaniach nad elementami ceramicznymi, odkrytymi w badaniach archeologicznych i ostatecznym rozstrzygniêciu proble-

mów technologicznych i ew. datowania cegie³ w w¹tkach wczesnoromañskich kolegiaty.

>>>

Ceramika Budowlana

Historia ceramiki

Pocz¹tkowo, w XII i XIII wieku,

na naszych ziemiach wyrobem cegie³,

dachówek i p³ytek posadzkowych trud-

nili siê najprawdopodobniej zwykli

garncarze. Mieli oni zami³owanie do for-

mowania i wypalania w glinie ró¿nych

kszta³tów i profili, które stopniowo prze-

nosili na elewacje. Znane s¹ te¿ zwi¹-

zane z t¹ wytwórczoœci¹ œredniowiecz-

ne nazwy miejscowoœci, jak Zduny czy

Garncarsko. Wœród rzemieœlników

nadanych w 1204 r. przez Henryka Bro-

datego klasztorowi cystersów we Wro-

c³awiu, równie¿ znajdowali siê garnca-

rze. Boles³aw Rogatka, w dokumencie

wystawionym dla rozpoczêtej w 1244 r.

przebudowy katedry œw. Jana Chrzci-

ciela, zwalnia z podatków jej wykonaw-

ców, a wœród nich ceglarzy

– „laterarii” [4].

2. Pojawienie siê ceg³y

na historycznych ziemiach

polskich

W XIII wieku krajobraz architekto-

niczny ziem Polski zacz¹³ siê wyraziœcie

przekszta³caæ. W znacznej mierze wsku-

tek upowszechnienia siê nowego u nas

materia³u budowlanego – ceg³y, maj¹-

cej wp³yw nie tylko na zwiêkszenie skali

barw, ale te¿ na zmiany wygl¹du bu-

dowli monumentalnych. Wprawdzie

sporadycznie pos³ugiwano siê

w budownictwie materia³ami ceramicz-

nymi ju¿ w pierwszej po³owie XI w.; z

p³ytek ceramicznych, pokrytych barw-

nymi polewami u³o¿ono wtedy np. po-

sadzkê katedry w GnieŸnie. Jednak¿e

p³ytki ceramiczne to jeszcze nie ceg³y.

Ceg³y pojawi³y siê po raz pierw-

szy oko³o po³owy XII w. w Tumie pod

£êczyc¹ oraz pos³u¿y³y one, wraz z cio-

sami kamiennymi, do wykonania nie-

których arkad w koœciele opackim w

Czerwiñsku. Wielobarwnoœæ arkad,

uzyskana dziêki zastosowaniu ciosów i

cegie³, wskazuje na zwi¹zki z pó³nocn¹

Itali¹, Lombardi¹. Byæ mo¿e strzechy

budowlane, poszukuj¹ce pracy w chrze-

œcijañskiej Polsce, przywêdrowa³y z po-

³udnia Europy, gdzie lombardzkie tra-

dycje cegielnicze nale¿y wi¹zaæ z pocz¹t-

kami cegielnictwa europejskiego

w ogóle.

Na prze³omie XII i XIII wieku z

cegie³ i z ciosów granitowych wymuro-

wano koœcio³y osady targowej w Inowro-

c³awiu i opactwa w Strzelnie, nawi¹zu-

j¹c zapewne do ówczesnego budownic-

Murowanie z cegie³, technika œredniowieczna. J. Gimpel „Jak budowano w œredniowie-

czu”, W-wa 1968. repr. I. P³uska

twa w Brandenburgii. Oba te koœcio³y

wzniesiono g³ównie z ciosów, jednak¿e

w Inowroc³awiu górne partie wie¿, a w

Strzelnie m.in. pó³nocne ramiê transep-

tu wykonano w ca³oœci z cegie³. W dal-

szym ci¹gu czerpano ze wzorców za-

chodnich muratorów, w tym ceglarzy.

Gwa³towna zmiana tworzywa

nast¹pi³a w pocz¹tkach XIII wieku pod-

czas budowania katedry w Kamieniu

Pomorskim. W ostatniej æwierci XII w.

wykonano z kostek granitowych doln¹

czêœæ œcian pó³nocnego ramienia tran-

septu, natomiast kontynuuj¹c budowê

w pierwszej po³owie XIII w. pos³ugiwa-

no siê wy³¹cznie ju¿ tylko ceg³ami. Rów-

nie¿ na Pomorzu Zachodnim, w opac-

twie cystersów w Ko³baczu, tylko g³o-

wice kolumn kapitularza s¹ z kamie-

nia, zaœ wszystkie budynki ze sklepie-

niami wykonano wy³¹cznie z cegie³.

Koœció³ tego opactwa wznoszony od

1210 roku jest uwa¿any przez history-

ków sztuki i architektury za pierwsz¹

u nas budowlê monumentaln¹ ca³ko-

wicie ceglan¹ [5].

Na Œl¹sku, miêdzy 1203 a 1240

r. postawiono koœció³ w Trzebnicy,

ufundowany przez Henryka Brodatego

dla zakonu cysterek. By³a to murowa-

na z cegie³, mocno rozbudowana bazy-

lika z transeptem, du¿ym prezbiterium

i przylegaj¹cymi do naw bocznych ka-

plicami. Jeszcze w czasie budowy w

1214 r. zachêcono wiernych i pielgrzy-

mów do odwiedzania œwi¹tyni, w za-

mian przyznawszy im specjalne odpu-

sty. Podobnie jak w Trzebnicy budowa-

nie murów i wysklepek z cegie³, spoty-

kane i w innych obiektach fundowa-

>>>

Ceramika Budowlana

Historia ceramiki

wn¹trz nie maj¹ one roli tak istotnej,

jak jeszcze w krêgu wczesnego budow-

nictwa cystersów saskich i œl¹skich.

Elementy zdobnicze s¹ w koœciele san-

domierskich dominikanów wykonane z

cegie³ zwyk³ych, uk³adanych ozdobnie

w kratownicowe fryzy oraz z profilowa-

nych cegie³ – kszta³tek dekorowanych

rzeŸbiarsko b¹dŸ odciskanych z form o

motywach wa³ków, sznurów, rantów,

guzów, plecionek i motywów zoomor-

ficznych. Estetykê tych ceramicznych

elementów potêgowa³y nawarstwienia

dowli przenosi³y wêdruj¹ce strzechy

cegielników – mo¿e z Niderlandów i

Danii, a na pewno z Brandenburgii,

Saksonii i z pó³nocnych W³och. Jednak-

¿e bior¹c najogólniej – kolebkê naszego

budownictwa ceglanego stanowi³y pó³-

nocne W³ochy. W jednych przypadkach

– jak np. w Sandomierzu – móg³ to byæ

import bezpoœredni, w innych nato-

miast formy w³oskiego budownictwa

ceglanego dociera³y do nas z Zachodu,

poprzez ró¿ne kraje w postaci ju¿ zmo-

dyfikowanej. Du¿y udzia³ nale¿y przy-

pisaæ równie¿ rodzimym cegielnikom,

którzy szybko przyswajali sobie sposo-

by i metody wytwarzania oraz wypala-

nia kszta³tek ceglanych.

Równoczeœnie z murowaniem

œcian z ceg³y pojawi³y siê tak¿e dachów-

ki. Krycie dachów nad budowlami mo-

numentalnymi nie p³atami drogiej bla-

chy o³owianej, lecz dachówkami, posze-

rzy³o asortyment ówczesnych wyrobów

ceramicznych. Dachówki pocz¹tkowo

by³y p³askie (karpiówki) i czêsto pokry-

te barwn¹ glazur¹.

Znacz¹cym symbolem œrednio-

wiecznych miast i ich niezawis³oœci

prawnej by³y otaczaj¹ce je mury obron-

ne. Budowa muru stanowi³a inwesty-

cjê nader kosztown¹, tote¿ nie wszyst-

kie miasta mog³y siê na ni¹ zdobyæ i

nawet w szybko rozwijaj¹cych siê me-

tropoliach nastêpowa³a ona w kilka-

dziesi¹t lat po lokacji. Dla potanienia

inwestycji, stopniowo ciosy kamienne

zastêpowano ceg³ami, znacznie tañszy-

mi do wytwarzania i transportu. Pierw-

sze mury miejskie pojawi³y siê na zie-

miach polskich po 1260 r. we Wroc³a-

wiu, a w koñcu wieku XIII ponadto w

Poznaniu (ok. 1280), Krakowie (po

1291) oraz w paru najwiêkszych mia-

stach Œl¹ska. Mur ceglany poza trwa-

³oœci¹, niepalnoœci¹ i innymi zaletami

mia³ jeszcze tê przewagê nad wczeœniej-

szymi wa³ami drewniano-ziemnymi, ¿e

przy wielokrotnie mniejszej gruboœci nie

zabiera³ wewnêtrznej powierzchni gro-

du lub zamku i dawa³ siê elastycznie

wpasowywaæ w teren (zamki w Siera-

dzu, Boles³awcu, Kruszwicy i Kole).

Polska Kazimierza Wielkiego

by³a ju¿ feudaln¹ monarchi¹ stanow¹,

doskonale zorganizowan¹ i sprê¿yœcie

kierowan¹. Wewnêtrzna stabilizacja

kraju spowodowa³a nowe o¿ywienie ru-

chu budowlanego, któremu patronowa³

sam król. Nie ma wiele przesady

nych przez ksiêcia Henryka Brodatego,

bywa uwa¿ane za kontynuacjê doœwiad-

czeñ warsztatów budowlanych,

w tym ceglarzy, pracuj¹cych dla cyster-

sów przede wszystkim na terenie Sak-

sonii. Nawet niektóre miejskie koœcio³y

parafialne na Œl¹sku zaczêto budowaæ

ju¿ stosuj¹c w wiêkszoœci ceg³ê. Nale¿¹

do nich m.in. koœcio³y w Nysie, Z³oto-

ryi, Œrodzie Œl¹skiej i pierwszy koœció³

œw. El¿biety we Wroc³awiu. Nale¿y przy-

puszczaæ, ¿e koloniœci z Zachodu, bu-

duj¹c w miastach œl¹skich swe koœcio-

Budowa ceglanego koœcio³a cystersek w Trzebnicy. Fragment kwatery tryptyku

(1430-1440), repr. I. P³uska

³y parafialne, przeszczepiali umiejêt-

noœæ wykonywania i wypalania cegie³

oraz wznoszenia z nich budowli z tere-

nów pó³nocnych Niemiec i z Niderlan-

dów.

¿ó³tych, brunatnych lub zielonkawych

szkliwieñ. Analiza motywów zdobi¹cych

koœció³ œw. Jakuba sk³ania do przy-

puszczeñ, ¿e by³ on wykonany przez

cegielników przyby³ych bezpoœrednio z

Lombardii. Obco brzmi¹ce imiona od-

ciœniête w znakach ceglarskich sando-

mierskiej œwi¹tyni ka¿¹ potwierdziæ te

przypuszczenia.

Pocz¹tkowo wiêc, budownictwo

ceglane na ziemiach Polski by³o impor-

tem z ró¿nych terenów. Umiejêtnoœci

wytwarzania cegie³ i murowania bu-

Jednak najwiêksz¹ per³¹ wcze-

snoœredniowiecznej architektury cegla-

nej jest koœció³ œw. Jakuba w Sando-

mierzu, wybudowany w drugiej æwierci

XIII wieku. Wykonany jest w zasadzie

tylko z cegie³, chocia¿ s¹ w nim drobne

elementy kamienne, to w ca³oœci bu-

dowli zarówno z zewn¹trz, jak i we-

>>>

Ceramika Budowlana

Ceramika Budowlana 3/2009

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: