Wprowadzenie:
1. Jaka jest rola psychologii osobowości?
Wyjaśnianie (względnej stałości reakcji i działań jednostki różnych warunkach i RI w takich samych warunkach), przewidywanie (reakcji i działań) i modyfikowanie (aktywności człowieka, gdy zachodzi taka potrzeba) szeroko pojmowanego zachowania ludzi (reaktywnego i intencjonalnego) ujmowanego w sposób całościowy. Punktem wyjścia jest opis i klasyfikacja odpowiednich zjawisk.
2. Dlaczego roli tej dobrze nie spełniają wąskie teorie osobowości?
Bo miernikiem wartości teorii osobowości jest to, w jakim stopniu służy ona realizacji celów psychologii osobowości. Mała wartość mają te teorie, które
a) nie dotyczą szeroko pojmowanego zachowania człowieka
b) dotyczą zachowania, ale odnosi się do mało istotnych jego form
c) zajmuje się istotnym zachowaniem, ale w niewielu aspektów
d) zajmuje się istotnym zachowaniem, ale ma małą wartość predyktywną, wyjaśniającą i modyfikacyjną
Np. behawioryści maja wąską teorię, bo ograniczają się do S-R, a koncepcja szeroka, ma znaleźć to, co jest między= S-…-R.
Kozielecki mówi, że teorie wąskie przypominają obraz malowany jednym kolorem.
Teoria samo urzeczywistniania się (Atkinson, Raynor, Rotter, Bandura) jest całkiem ok, ale przywiązują za dużą wagę do zachowań ekspresyjnych.
3. Dlaczego teoria osobowości powinna uwzględniać dzianie człowieka?
Ponieważ działanie człowieka jest CELOWE [w dwóch znaczeniach, celowe intencjonalnie (wolne, planowe, kontrolowane) i nieintencjonalnie]
Intencjonalna forma aktywności jest tym, co odróżnia nas od zwierząt. Działanie jest podstawową formą działalności człowieka, a swoją aktywność planuje z reguły na dłuższy czas.
Zadowolenie z życia w dużej mierze koreluje z realizacją planów osobistych i dążeń jednostki.
Jeśli realizowanie celów jest najważniejsze dla osobowości człowieka, to nie można opisywać jej bez opisywania działania, planów i skutków tych aktywności.
Rozdział 1: Trzy poziomy osobowości
Koncepcja trzech poziomów osobowości u Mądrzyckiego powstała z połączenia koncepcji Łukaszewskiego (mówi o poziomie automatycznej regulacji i poziomie regulacji świadomej) i Reykowskiego (1: potrzeby, popędy, emocji i 2: sieci wartości i sieci operacji).
Inni autorzy (np. Freud, Pawłow, Dollard i Miller mówią o sposobach trzech poziomach FUNKCJONOWANIA, a nie o trzech poziomach osobowości. Generalnie głównym argumentem jest to, że wszystkie teorie (które Mądrzycki krótko opisuje) są niepełne, jednostronne, ale jednocześnie komplementarne. Robiąc z nich kombo otrzymujemy trzyczynnikową teorię osobowości, dlatego właśnie ta jest dobra, bo pełniejsza i wielowymiarowa.
Mówimy tu o poziomie pierwszym: WRODZONYCH DYSPOZYCJI. Dyspozycje te możemy podzielić na:
a) popędowo- emocjonalne (mówimy tu również o zaspokajaniu potrzeb, więc Maslow, popędy to motywy o podłoży biologicznym, główni potrzeby fizjologiczne, emocje- zachowania impulsywne i reakcje ekspresyjne)
b) tempera mentalne (tu: Strelau i Eysenck przede wszystkim, big- five)
c) instrumentalne (wrodzone zdolności/ możliwości, przede wszystkim zdolność uczenia się, również inteligencja)
Oddziaływanie środowiska może być zgodne lub niezgodne z wrodzonymi dyspozycjami. Gdy jest zgodne to super. Gdy nie jest, to są trzy wyjścia, mianowicie następuje:
a) Hamowanie wrodzonych tendencji
b) Aktywne poszukiwanie środowiska które będzie zgodne z dyspozycjami jednostki (a gdy to nie może zajść ↓)
c) Świadome i planowane kształtowanie, organizowanie przez jednostkę jej środowiska
Nawyki tworzą drugi poziom osobowości (poziom nawyków). Nawyki tworzą się na bazie dyspozycji i mechanizmów o podłożu biologicznym. Polegają na kontroli dyspozycji wrodzonych, uczymy się, że coś zaspokaja pierwotnie nieznaną potrzebę (Freud nazywa to kateksją obiektu, Nuttin o kanalizacji potrzeb, a behawioryści o warunkowaniu). Nawyki cechuje też sztywność.
Nawyki dzielimy na pierwotnie automatyczne i zautomatyzowane. Inny podział to nawyki treściowe (służą zaspokajaniu potrzeb) i formalne (wiążą się z reagowaniem i wyk. czynności np. reakcje ekspresyjne) .
Świadomość jest najmłodsza onto- i filogenetycznie, a zarazem najbardziej elastyczny i efektywny. Wiąże się z myśleniem abstrakcyjnym i posługiwanie się językiem. Świadomość to pewna potencjalność, że w pewnych warunkach, w stanie czuwania pewne rzeczy mogą zostać uświadomione. Wg Millera, Galantera i Pribrama świadomość to zdolność do tworzenia własnych planów i zdolność ich realizacji. Zawiera się tu również myślenie HIPOTETYCZNO- DEDUKCYJNE, pozwala myśleć o przyszłości – czyli potencjalność tego co będzie.
Te uświadamianie sobie rzeczy Dollard i Miller wiążą z werbalizacją. Słowa pełnią funkcję sygnałotwórczą. I tak słowa i inne sygnały mają następujące konsekwencje:
a) wyzwalają człowieka z pod władzy bezpośrednio działających nań bodźców
b) pośredniczą w wywoływaniu wyuczonych nagród i popędów
c) stanowią podstawę trwałych zainteresowań i zamierzeń
d) są podstawą planowania i rozumowania
e) umożliwiają bardziej precyzyjne zróżnicowania bodźców i ich generalizację
f) pozwalają uniknąć osobie niekonsekwencje i sprzeczność w zachowaniu
g) umożliwiają panowanie nad sobą i kontrolę emocji
h) są jednym z głównych sposobów uzyskiwania pomocy od innych .
Rozdział 2: Działanie jako przejaw funkcjonowania na poziomie świadomości
Działanie razem z mową i myśleniem abstrakcyjnym to główne przejawy funkcjonowania człowieka na poziomie świadomości. Autor przytacza kilka definicji działania, ale ostatecznie przystaje na taką: działanie składa się z czynności, te zaś z operacji na przedmiotach lub ich reprezentantach. W konsekwencji działanie zostanie tu określone jako zespół czynności dowolnie podjętych, zorientowanych na cel i wolicjonalnie kontrolowanych, na które to czynności składa się planowanie, realizacja planu i ocena jego wykonania. Czyli właściwości działania to: dowolność, celowość, kontrolowalność, planowość.
Dzięki działaniu człowiek przekształca nie tylko świat, ale i siebie, często jest to sprzężone.
a) Podmiot działania- człowiek dążący do zaspokojenia swoich potrzeb (działanie może być jedno- lub wielopodmiotowe. Wielopodmiotowe dzielimy na działania zespołowe i połączone)
b) Przedmiot działania- jest obiektem na które jest to działanie skierowane
c) Cel działania- umysłowe przedstawienie stanu pożądanego z indywidualnego lub społecznego punktu widzenia do którego przedmiot zmierza. Cel ma zbliżone znaczenie do pojęcia wartości realizowanej (Rokeach) Często jedno działanie służy realizacji kilku celów, lub szereg działań służy jednemu celowi.
d) Warunki działania- to sytuacje w którym działanie jest realizowane. Warunki są zewnętrzne (właściwości obiektu na który się oddziałuje i sytuacji) i wewnętrzne (gównie zmienne osobowościowe, motywacyjne i instrumentalne). W warunkach trzeba pamiętać o zjawisku facylitacji społecznej i o sytuacjach trudnych.
e) Sposoby działania- formy wykonywania działań, zależne od celu, warunków, środków. Są uwarunkowane głównie zewnętrznie i nazywamy je metodami, mówimy też tu o osobowościowo warunkowanych sposobach działania.
f) Skutki działania- to co uzyskujemy w jego konsekwencji. Można je podzielić na zamierzone i niezamierzone (uboczne, te z kolei dzielą się na pozytywne i negatywne- błędy[orientacyjne, decyzyjne i wykonania] i wpadki). Dzielą się też na zewnętrzne i wewnętrzne.
g) Plan- ma znaczenie węższe (zakłada, że cel zna się z góry) i szersze (gdy obejmuje również cel działania). Plany dzielimy na wrodzone, nawykowe i wolicjonalne.
a) Planowanie (obejmuje ustalenie celu działania oraz jego operacjonalizację – odp. na pyt. Jak? Gdzie? Kiedy?) . Wybór celu do funkcja potrzeb i możliwości z uwzględnieniem możliwość porażki. Proces planowania jest możliwy tylko na poziomi myślenia hipotetyczno- dedukcyjnego.
b) Realizacja- zachowania dążące do ukończenia planu. Ale nie zawsze zachowanie (B) prowadzi do intencji behawioralnej (BI). Podmiot może uznać, że realizacja niesie za sobą za duże koszty, lub zrobić coś źle- patrz sposoby i skutki działania). Pamiętać, że czynności dzielimy na zasadnicze, pomocnicze i uboczne, prawie Yerkesa- Dodsona, procesie kontroli. I o tym, że samo działanie może mieć charakter spełniający.
c) ocena (ewaluacja)- wew. atrybucje sukcesów, zew. porażek. Oceny rezultatów działań kształtują oczekiwania wobec dalszych działań i na preferencje jednostek wobec wyboru dalszych aktywności.
j.w.
a) procesy poznawcze- pozwalają ustalić cel który jest realny i się go trzymać (chyba to?????)
b) p. motywacyjne- silny motyw powoduje koncentrację uwagi na działaniu, ułatwia spostrzeganie i zapamiętywanie, sprzyja skupieniu.
c) p. kontroli- osoba kontroluje swoje zachowanie, poświęca uwagę działaniu a nie stanowi organizmu
Egoistyczna ocena polega na wewnętrznej atrybucji sukcesów i zewnętrznej atrybucji porażek. Ludzie mają tendencję do przeceniania swoich sukcesów i niedoceniania sukcesów innych, co w konsekwencji prowadzi do przeceniania przez nich mocy predyktywnej i wyjaśniającej ich osiągnięć. Oceny rezultatów działań kształtują oczekiwania wobec dalszych działań i na preferencje jednostek wobec wyboru dalszych aktywności.
Rozdział 3: ukierunkowanie działań długofalowych- ukierunkowanie osobowości
a) plan życiowy to stworzony lub dowolnie wybrany przez jednostkę ważny cel główny powiązany z szeregiem celów pomocniczych (instrumentalnych) i ogólnych zasad operacjonalizacji tych celów.
b) Plan życiowy ma szerszy zakres aktywności jednostki niż plan pojedynczych działań.
c) Cel mówi tylko o tym, do czego człowiek dąży, a plan życiowy też to, w jaki sposób do tego dojdzie
d) Marzenia są inne bo nie są tworzone z myślą o ich realizacji (chociaż można je później realizować)
e) Plan ma się do dążenia osobistego w ten sposób, że plan stanowi poznawczą reprezentację osobistego dążenia.
Plan życiowy to pewien system celów które jednostka zamierza osiągnąć. Organizują więc jej aktywność w czasie. Dotyczy on spraw ważnych dla jednostki, jest realizowany dłuższy czas, obejmuje znaczną cześć codzinnej aktywności, jak również odzwierciedlają jej potrzeby, wartości, pogląd na świat.
a) wiek- tworzenie planów zaczyna się w okresie dorastania, a plany życiowe konkretyzują się w momencie wejścia w dorosłość. Można mówić o 4 okresach życia ze względu na plany: 1- konkretyzacja planów, 2- realizacja, 3- regresywna ekspansja, 4- starość.
b) Płeć- wyraźnie związanie z oddziaływaniami społeczno- kulturowymi. Mężczyźni są bardziej zorientowani na cele ekonomiczne, kobiety na towarzyskości i wartościach ogólnych (w różnych kulturach jest tak samo). Wikszy odsetek młodych dziewcząt chce ukończyć studia wyższe (46%/28%), ta róznica jest jeszcze bardziej widoczna na wsiach (tu: dziewczynki chcą iść na studia 3 razy częściej niż chłopcy)
c) Poziom inteligencji- osoby bardziej inteligentne będą bardziej zorientowane na przyszłą edukację, mniej inteligentne na przyszły zawód. Im wyższa inteligencja tym większy nacisk na samorealizowanie się, a mniejsze przykładanie wagi do przyszłej sytuacji materialnej.
d) Temperament- ma wpływ na stopień szczegółowości planów. Osoby kompulsywne (introwertyczno- neurotyczne) będą miały bardzo szczegółowe plany. Osoby histeryczne (ekstrawertyczno- nerwicowe) – odwrotnie. Ekstrawersja pozytywnie koreluje z poczuciem własnej skuteczności (PWS) oraz przeświadczeniem, że na realizację planu jest dużo czasu. Temperament wpływa też na poziom aspiracji. Wg Strelaua osoby silnie reaktywne mają nierealistyczne aspiracje (zbyt łatwe, lub zbyt trudne) . Ekstrawertycy realizują plany bardziej samodzielnie, ich plany są elastyczniejsze.
e) Potrzeby- ekspansywność realizacyjna (= samodzielność realizacji planów+ elastyczność+ skłonność do podejmowania ryzyka) pozytywnie koreluje z potrzebą dominacji. Wysoka potrzeba samodzielność to plany umiarkowanie trudne.
f) Wzór zachowania (A i B)- Osoby o wzorcu A w porównaniu do jednostek ze wzorem B na ogół wzbieraj trudniejsze cele, wymagające więcej wysiłku. Mają dużo celów które chcą szybko osiągać. Są bardziej wytrwale i efektywne w działaniu.
g) Do tego dodajemy też czynniki społeczne
a) stopień orientacji na cel- rozumiane jako posiadanie jasnych celów, nie sprzyja jej impulsywności depresyjność. Należy do bardzo ważnych właściwość osobowości.
b) Planowość- wyraża tendencje do zastanawiania się przez przystąpieniem do realizacji planu.
c) Tendencja do planowania ogólnego vs szczegółowego- Stenberg uważa, że osoby o różnych poziomach IQ nie różnią się pod względem ilości czasu poświęconego na planowanie, ale jednostki bardziej inteligentne więcej z tego czasu poświęcają na planowanie ogólne, a mniej na szczegółowe. Szczegółowość planu sprzyja dążeniu do unikania stymulacji. Osoby o wysokim poziomie zorientowania na cel wolą zadania mocno strukturalizowane, a o niskim odwrotnie. Wysoko reaktywne wolą algorytmy (matma) a nisko- heurystyki (ogólny schemat).
d) Ukierunkowanie teliczne- Treści planów czy celów wskazują na wartości, które ukierunkowują działanie jednostki.
e) Bogactwo treści życia- im więcej planów, tym większa treść życia.
f) Produktywność- produktywne plany to te nastawione na wartości, nieproduktywne te na przyjemność, pasożytniczy tryb życia.
g) Integracja teliczna- jak bardzo plany są podporządkowane jednej głównej aktywności.
h) Perspektywiczny poziom aspiracji- stopień trudności planów.
i) Orientacja społeczna- kierowanie się sugestiami innych osób przy celu i planowaniu jego realizacji oraz tendencja do ujawniania planów.
j) Zaangażowanie emocjonalno- motywacyjne- planowanie u niektórych rodzi emocje pozytywne u innych negatywne.
Formalne właściwości planów mogą przybierać charakter stylów lub strategii. Strategie to bardziej złożone i elastyczne sposoby działania. Plany są w dużej mierze wynikiem doświadczenia jednostki i jego twórczej aktywności. A bierzemy pod uwagę: czynnik I: orientacja na cele, II: planowość III: orientacja społeczna.
a) orientacja na przyszłość- bez niej nie można robić planów. Nie może być zbyt bliska. Zbyt daleka też nie jest najlepsza. Na być optymalna. Jest warunkiem koniecznym, ale nie wystarczającym. Tu wchodzi ….
b) Odroczenie gratyfikacji- narzucenie sobie przez jednostkę pewnych ograniczeń i sprawowanie samokontroli, która wiąże się z siłą ego. Wiąże się z wiekiem, inteligencją, orientacją na osiągnięcia, odpornością na pokusy, przystosowaniem społecznym, warunkami wychowania.
c) Motywacja wewnętrzna (Deci)- u podstaw motywacji wewnętrznej leży potrzeba autodeterminacji. Są 2 prawidłowości w kształtowaniu się motywacji wewnętrznej: 1: ludzie samo motywowani spostrzegają w sobie przyczynę tego działania, 2: spostrzegają swoje kompetencje. Im większa funkcja kontroli tym niższa motywacja wewnętrzna, wraz ze wzrostem autonomii- rośnie.
a) Zainteresowania- to element motywacji poznawczej, przejawia się jako specyficzne nastawienie poznawcze. Dynamizuje i ukierunkowuje czynności poznawcze i działalność jednostki. Treść zainteresowań określa to na jakie zjawiska jest ono skierowane. Zainteresowanie wynika z ciekawości (genetycznie starszej, ma charakter pierwotny) Zainteresowania mogą mieć strukturę jednokierunkową, wieloogniskową lub amfoteryczną. Trwałość zainteresowań mierzymy tym, jak długo się one utrzymują. Zainteresowanie kształtują podstawowe potrzeby jednostki, przede wszystkim poznawcze.
b) Pogląd na świat- jest to względnie spójny zespół przekonań (…) z którym wiążą się odpowiednie wskazania odnośnie postępowania człowieka. W skład poglądów wchodzą sady opiniujące i oceniające. Jest zależny od światopoglądu jako wytworu społecznego. Mają dla człowieka następujące funkcje: (1) zaspokajają potrzebę poznawczą, (2) dają poczucie bezpieczeństwa, (3) dostarczają a poczucia sensu życia, (4) uzasadniają wybór wartości, norm i celów. (mają następujące składniki: 1. przekonanie nt. siły rządzącej światem, 2. przekonanie odnośnie tego czy świat jest dobrze ułożony/ sprawiedliwy, 3. przekonanie dot. Roli mas i jednostki w historii oraz prymatu jednostki lub społeczeństwa, 4. przekonanie związane z tym, czy ludzie są z zasady racjonalni, czy nie) + ( ich formalne cechy to: złożoność, spójność, otwartość i racjonalność)
c) System wartości- wartości to trwałe przekonania, że określony sposób postępowania lub stan końcowy jest osobiście lub społecznie bardziej pożądany niż inny. Wartości dzielimy na ostateczne i instrumentalne. Funkcje:
- regulują zaspokajanie potrzeb
- wpływa na wybór odległych celów i sposób ich realizacji
- wpływają na samoocenę jednostki
Rozdział 4: Instrumentalne składniki osobowości
...
marssen