1. PERIODYZACJA LITERATURY POLSKIEJ PO 1939 ROKU
*nie ma zgody co do daty początkowej epoki: 1939, 1944, 1945, 1948;
-dwa typy periodyzacyjne: zewnątrz-literacki i wewnątrz-literacki;
-niekwestionowaną datą jest 1949 (moment przyjęcia na Zjeździe Literatów Polskich „metody twórczej realizmu socjalistycznego”, jako obowiązującej odtąd doktryny literackiej i artystycznej). Twórca winien świadomie i stanowczo uzewnętrzniać partyjną postawę, popierać ideologię socjalizmu, walczyć z przejawami myślenia burżuazyjnego, ukazywać pozytywnego bohatera „nowych czasów”;
-utwory schematyczne i nieoryginalne;
*przełom 1955/1956 – młodzi poeci:
-poezja zaprzecza ideom socrealizmu;
-nawiązuje do tradycji basenu morza śródziemnego Z. Herbert; baroku S. Grochowiak; tradycji ludowej J. Harasymowicz; inspiracja językiem M. Białoszewski;
-proza „mit odrębności; młodzi prozaicy M. Hłasko; za wszelka cenę będą starali się odróżnić od autorów socrealistycznych; stawiają na indywidualność wystąpień; bohater – nie potrafi odnaleźć się w nowej rzeczywistości, nie potrafi kochać, jest nieszczęśliwy;
*1960 – „mały realizm”; proza małych ambicji i uzależnień politycznych, pisarza interesowały małe społeczności, ich życie, drobne sprawy tego świata; problem pracy, awansu społecznego, środowiska robotniczego; „proza chłopska” – T. Nowak, W. Myśliwski, J. Kawalec.
*1968 Nowa Fala; poezja i krytyka; występowali przeciw zafałszowaniom współczesnego życia społecznego i politycznego, konformizmowi; mówić wprost i demaskować rzeczywistość – będą wiarygodni. Poezja lingwistyczna oraz problematyka etyczna. Twórcy – S. Barańczak, A. Zagajewski, E. Lipska.
*1976 Nowe Roczniki – występują przeciw poetyce NF, zwracają się przede wszystkim ku prywatności, próbują odnaleźć kluczowe problemy człowieka. Z. Joachimek;
*1981 – cenzura, literatura tzw. drugiego obiegu – nielegalne wydawnictwa.
2. PERIODYZACJA LITERATURY POLSKIEJ NA OBCZYŹNIE
-teksty napisane w języku polskim przez twórców z wyboru bądź konieczności pozostających poza granicami kraju;
-pierwsza fala emigracji 1939 – 1945; „literatura emigracji walczącej” A. Słonimski, K. Wierzyński, M. Pawlikowska – Jasnorzewska;
-do 1951 okres formowania się literatury na obczyxnie; dominują formy wspomnieniowe, pamiętnikarskie, tzw. Ksiązki – świadectwa; zapisy przeżyć obozowych niemieckich „Z otchłani” Z. Kossak, wspomnienia z łagrów”W domu niewoli” M. Rudzkiej; reportaże frontowe „Bitwa o Monte Casino” M. Wańkowicz;
-lata 50te okres rozkwitu i stabilności piśmiennictwa poza krajem;
-trzy generacje twórców urodzeni XIX/XX – S. Vincenz; 1905 – 1919 – G. Herling – Grudziński; debiutujący w latach 50tych.
4. LITERATURA PIECÓW I ŁAGRÓW (BOROWSKI, HERLING - GRUDZIŃSKI)
Bezpośrednio po zakończeniu wojny literatura podjęła próbę analizy mechanizmów, tak społecznych, jak i psychologicznych, które umożliwiły zbrodnie ludobójstwa. Próby te znalazły swoją realizację w gatunkach literackich. Równolegle do prozy fabularnej rozwijała się literatura faktu, która, rezygnując z ujęć fabularno – fikcyjnych, próbowała, niemal reportażowo, opisać czas pieców i krematoriów.
*T.Borowski – jego pisarstwo to najbardziej dramatyczne świadectwo przeobrażeń, jakie nastąpiło w kulturze i cywilizacji po czasach pogardy. Doświadczenia wojenne sprawiają, że nie ma już powrotu do idealistycznych w istocie marzeń o naturalnym dobru osoby ludzkiej.
Doświadczenia obozowe posłużyły mu za temat prozy Pożegnanie z Marią.
Motyw: degradacja moralna człowieka w warunkach obozu koncentracyjnego, zanik jego godności. Narrator (Tadek – więzień Oświęcimia i innych obozów koncentracyjnych) obserwuje świat obozowy od wewnątrz, a jego organizacja zapowiada nowy, totalitarny porządek. Wykorzystuje technikę behawioryzmu.
„Opowiadania” niosą katastroficzne przesłanie moralne: nie ma niewinnych, nie ma ocalonych. Wojna odsłania prymat biologii i materii nad duchem, okazało się bowiem, że dla ocalenia życia człowiek gotów jest poświecić każdą moralną wartość.
*G.Herling – Grudziński – „Inny świat” obraz radzieckiego systemu przemocy. Książka odsłania te mechanizmy społeczne i psychologiczne, które rodzą nienawiść i pogardę dla innych, jest przestrogą przed niebezpieczeństwem odrodzenia się czasów pogardy.
Książka to zapiski więziennej i obozowej martyrologii, zrodzone z osobistego doświadczenia autora. Autor spisał swoje doświadczenia będąc już człowiekiem dojrzałym. Interesują go przede wszystkim ludzkie postawy i ich uwarunkowania społeczne, wnikliwie przedstawia degradację człowieka w warunkach więziennych i łagrowych, analizuje proces duchowego umierania istoty ludzkiej w systemie totalitarnym.
Opisuje istotę systemu komunistycznego, opartego na zniewoleniu i kłamstwie, świat zrodzony z przemocy i przekreślający tradycyjne, europejskie wartości humanistyczne
5. KUŹNICA – program literacki, czasopismo, przedstawiciele
o Tygodnik społeczno-literacki, wydawany w latach 1945-1950, początkowo w Łodzi (od VI do IX 1945 czasopismo było wydawane jako miesięcznik), od 1949 „Kuźnica” wydawana była w Warszawie pod redakcją S. Żółkiewskiego, a następnie P.Hoffmana.
o „Kuźnica” była pismem grupy intelektualistów i pisarzy związanych z PPR, powstała m.in. z inicjatywy J. Borejszy jako „wielka trybuna postępowej, lewicowej inteligencji”. Czasopismo to stanowiło nawiązanie w swym programie do tradycji idei radykalnych (np. Kuźnicy Kołłątajowskiej – stąd zaproponowana przez M. Jastruna nazwa pisma) i socjalistycznych.
o Do redakcji należeli: M. Jastrun, J. Kott, Z. Nałkowska, A. Rudnicki, od jesieni 1945 także K. Brandy, S. Dygat, P. Herz
o Pismo to różniło się od „Wiadomości Literackich” odrzucając ich eklektyczny wzór. Adresowane było przede wszystkim do środowisk inteligenckich. „Kuźnica” dążyła do ich pozyskania dla programu rewolucji społecznej. Wiele tez myśli marksistowskiej było „własnością powszechną”. Popularyzacje tych myśli „Kuźnica” łączyła ze zwalczaniem humanistyki uniwersyteckiej (oskarżając ją o konserwatyzm) Na łamach pisma poruszano kluczowe dla tego czasu zagadnienia światopoglądowe, ideowe, kulturalne i polityczne.
o Odrodzenie literatury kuźniczanie widzieli w powrocie do realizmu, co rozumiane było jako postulat oparcia pisarskiej wizji świata na zasadach marksistowskich
(a przynajmniej racjonalistycznych) a także jako wybór określonego wzorca estetycznego.
o Kuźniczanie zwalczali awangardowy ekstremizm, introspekcje psychologiczną. Ideałem dla nich była współczesna powieść społeczno-polityczna, o znamionach obyczajowej prowokacji.
o Metodologicznym odniesieniem dla kuźniczan były poglądy Lukacsa, który występował przeciw formalizmowi oraz naturalizmowi i awangardzie.
o Realizm kuźniczan miał głownie charakter ideologiczny, miał stanowić instrument kształtowania świadomości i poznania świata. Potem te postulaty zamieniały się w polityczną dyrektywę prowadzącą do REALIZMU SOCJALISTYCZNEGO narzuconego polskiej sztuce po roku 1949.
o Na łamach „Kuźnicy” toczyła się dyskusja ideowo-światopoglądowa i artystyczno-literacka dotycząca literatury obrachunków inteligenckich, wywołana przez książkę K. Wyki „Pogranicze powieści”.
o Pismo przestało istnieć w marcu 1950 roku. Na jego miejsce oraz zamkniętego „Odrodzenia” powstała „Nowa Kultura” (1950 – 1963)
o 6. REALIZM SOCJALISTYCZNY JAKO METODA TWÓRCZA
o Zrodzony w ZR i proklamowany na Zjeździe Pisarzy Radzieckich w 1934 roku kierunek w sztuce, którego podstawowe założenia sformułował teoretyk literatury A. Żdanow oraz pisarz M. Gorki. Naczelną zasadą socrealizmu był ścisły związek dzieła z rzeczywistością, która jednak miała odbijać się w literaturze z uwzględnieniem:
o -partyjności (zgodności wyrażonego w dziele światopoglądu z linią partii);
o -ideowości (wierności zasadom marksizmu-leninizmu);
o ludowości (kreowania świata z perspektywy ludu pracującego miast i wsi).
o Literatura socjalizmu miała ponadto odznaczać się:
o -optymizmem;
o -dydaktyzmem
o -typowością (przedstawieniem typowego bohatera w typowych sytuacjach).
o Typowość pojmowano szerzej, jako uogólnienie obiektywnych praw rządzących rozwojem historycznym i społecznym, co w efekcie zamiast wiernego odbicia rzeczywistości w literaturze przynosiło literacką wizję świata takiego, jakim powinien być zgodnie z założeniami i celami ustroju, wizerunek rzeczywistości utopijnej.
o Respektowanie w praktyce literackiej reguł rs prowadziło do schematyzmu, tzn. do zgodności utrzymanych w tej poetyce dzieł z odgórnie narzuconym, precyzyjnie określonym wzorcem. Ów schematyzm, determinujący temat, kompozycję, konstrukcję postaci i język socrealistycznych utworów, zadecydował o słabości artystycznej tych dzieł.
o Rozwój socrealistycznej literatury przypadał w Polsce na l 1949-1955. W styczniu 1949 roku na IV Walnym Zjeździe ZZLP w Szczecinie rs uznano za obowiązującą metodę twórczą. Powstałe w tym okresie utwory prozatorskie i poetyckie świadczą o katastrofalnych skutkach odgórnego sterowania literaturą i oceniania twórczości artystycznej według kryteriów wyłącznie ideologicznych.
7. POEZJA STANISŁAWA GROCHOWIAKA
Ur. 1934, zm. 2 września 1976 – polski poeta, dramatopisarz i publicysta.
Należał do tzw. pokolenia "Współczesności", debiutował w 1951 roku wierszami Ave Maryja i Notuję Deszcz, publikując je w piśmie "W oczach młodych" (dodatku do "Słowa Powszechnego"). Pierwszy kompletny tom, Balladę rycerską, wydał w roku 1956 i był to jeden z najciekawszych debiutów po zakończeniu stalinizmu. Został dobrze przyjęty przez krytykę.
W tomie debiutanckim znalazły się wiersze do dziś uznawane za jedne z najlepszych i najbardziej popularnych utworów Grochowiaka, jak Don Kiszot, Święty Szymon Słupnik czy też Verlaine. Od początku ujawniły się, charakterystyczne dla całej jego twórczości, inspiracje - kultura francuska, motywy kultury barokowej i średniowiecznej. Widoczne były także elementy groteski i estetyki brzydoty, a także postawa buntu wobec rzeczywistości, wyrażona m.in. słowami "Powołał mnie Pan na bunt" z wiersza Święty Szymon Słupnik.
O inspiracjach literackich poezji Grochowiaka pisał Jan Błoński:
"Grochowiak - narąbał całych ćwierci baroku, połci, dekadencji, kawałów ekspresjonizmu, doprawił je Norwidem, Libertem, Gałczyńskim, Bóg wie czym jeszcze, wszystko to wrzucił do kotła, zagotował, odcedził i ciepłe jeszcze sprasował w gęste, treściwe wiersze."
Oprócz wymienionych przez znanego krytyka fascynacji literackich, wymienić można jeszcze Leśmiana, do inspiracji którym Grochowiak się przyznawał.
I faza: Kolejne tomy - "Menuet z pogrzebaczem" (1958), "Rozbieranie do snu" (1959) oraz część wierszy z tomu "Agresty" (1963) określa się w twórczości Grochowiaka mianem okresu turpistycznego lub okresu dojrzałej groteski. Każde z tych pojęć akcentuje inną cechę jego poezji. Groteska realizowana jest w niej poprzez zderzenie sfer sacrum i profanum, elementów wzniosłości i piękna z rzeczami zwykłymi, przyziemnymi, brzydkimi. W wierszach Grochowiaka poezja "wynika z brodawek ogórka", "smutny mieszczuch o dewizce na brzuchu" postawiony jest "w świetle gwiazd", a "ręce królowej posmarowane smalcem". Termin "turpizm", najczęściej łączony z poezją Grochowiaka, pochodzi z wiersza Juliana Przybosia '"Oda do turpistów'" z 1962 roku, w którym zaatakował on Grochowiaka, Różewicza i Białoszewskiego, oskarżając ich o umiłowanie brzydoty oraz fascynację śmiercią i rozkładem. Zarzucał im epigonizm i kontynuowanie poetyckich efektów księdza Baki. Podstawą bezpośrednią podjętego ataku był tomik „Rozbieranie do snu”. Pojawiający się w nim wiersz Czyści można było odczytać jako utwór programowy, zawierający aluzyjną negację awangardowych formuł poetyckich:
„Wolę brzydotę Jest bliżej krwiobiegu Słów gdy prześwietlać Je i udręczać Ona ukleja najbogatsze formy Ratuje kopciem Ściany kostnicowe W zziębłość posągów Wkłada zapach mysi Są bo na świecie ludzie tak wymyci Że gdy przechodzą Nawet pies nie warknie Choć ani święci Ani są też cisi”
Grochowiak podchwycił termin turpizm i w publicystyce na łamach "Współczesności" oraz w wierszu "Ikar" nadał mu pozytywne znacznie. Miał on oznaczać nie fascynację brzydotą i śmiercią, lecz umiłowanie rzeczy zwyczajnych prowadzące do afirmacji rzeczywistości - dzisiaj tą postawę w jego twórczości nazywa się również mizerabilizmem. Oraz był manifestacją określonej postawy wobec rzeczywistości i wobec tradycji literackiej. Chodzi tu przede wszystkim o odrzucenie naiwnych złudzeń co do charakteru współczesnej cywilizacji.
Wstępny, turpistyczny etap rozwoju poezji Grochowiaka charakteryzują ostre opozycje: poezja rzeczy kalekich, przeciętnych, nieestetycznych jest przede wszystkim negacją naiwnego piękna, brutalizacja erotyki – protestem przeciwko sentymentalnym ujęciom tego tematu.
Wiersze, w których pojawiają się „turpistyczne rekwizyty”: Do Pani, Menuet, Płonąca żyrafa. Ciało podlega tutaj świadomemu rozkładowi na części.
Płonąca żyrafa:
„Bo życieZnaczy:Kupować mięso Ćwiartować mięsoZabijać mięso Uwielbiać mięsoZapładniać mięso Przeklinać mięsoNauczać mięso i grzebać mięso
I robić z mięsa I myśleć z mięsemI w imię mięsa Na przekór mięsuDla jutra mięsa Dla zguby mięsaSzczególnie szczególnie w obronie mięsaA ONO SIĘ PALI
Nie trwaNie stygnieNie przetrwa i w soliOpadaI gnijeOdpadaI boliTakTo jest coś”
Wiersz ten nawiązuje bezpośrednio do obrazu Salvadore Dali (Płonąca żyrafa), rozwija znów jeden z motywów obecnych w twórczości Różewicza (Ocalony).
Wiersze takie, jak Franz Kafka wskazują, że nie można zrozumieć sensu turpistycznych operacji z ciałem u Grochowiaka bez stałego odwoływania się do utrwalonego w literaturze i w pamięci ludzkiej wojennego piekła. Ciało poddawane torturom, krojone, gipsowane, jest nie tylko manifestacją skłonności turpistycznych, lecz także zapisem przeżyć i doświadczeń historycznych, które ukształtowały światopogląd i wyobraźnię człowieka współczesnego.
W baroku i romantyzmie Grochowiak dostrzegł pokrewne skłonności turpistyczne (Morsztyn, Słowacki Mazepa, W. Hugo Nędznicy,), ale także prawdę o człowieku i jego losie.
II faza: Kolejne utwory - z drugiej połowy tomu "Agresty" i z "Kanonu" (1965) to coraz mocniejszy zwrot w stronę klasyczności, której kulminacją stał się zbiór "Nie było lata" (1969). Zwrot ten wyrażał się zarówno w warstwie formalnej (liczne sonety), jak i spokojniejszym tonie wierszy. Pojawia się motyw miłości-akceptacji, zgody na codzienność i plebejskość ("Epilog w Stearynie"), motyw starości, ustatecznienia, czego najlepszym przykładem jest dwuwiersz "Bunt nie przemija/bunt się ustatecznia" z wiersza "Do S...".
Grochowiak odchodzi od typu wiersza wolnego, opartego na zasadzie intonacyjno – ekspresywnych ukształtowań frazy, do wiersza miarowego. Ważną rolę odgrywa stylizacja – świadome przywoływanie dawnych wzorców języka poetyckiego.
Powrót ku formom (przejście od turpizmu do klasycyzmu) utrwalonym w kulturze rozumieć można dwojako:
a) jest manifestacją nieufności do świata współczesnego, do niestabilnych sytuacji, braku norm i wartości niezmiennych
b) albo – zapisem szerszej potrzeby nawiązania zerwanej więzi między kulturą i cywilizacją techniczną, próbą wprowadzenia w życie współczesne tych wartości, które wytworzyła kultura ludzka, w które ostały się pod niszczącym działaniem czas, wyszły cało z wielkiego pogromu.
Tomiki: Agresty, Kanon, Nie było lata, Polowanie na cietrzewie, określają dopiero w pełni charakter jego poezji, kierunek ewolucji od turpistycznego buntu ku powrotowi do form klasycznych, od ekspresjonistycznego wzmocnienia wyrazu du uspokojeniu, klasycyzmowi i archaizująco – patetycznej stylizacji.
Sonet: Nauka chodzenia z cyklu Sonetów szarych jest najpełniejszą próbą określenia nowej postawy filozoficznej i estetycznej.
Poezja refleksyjna Grochowiaka. Pożegnanie z buntowniczą młodością i wejście w dojrzałość otwiera nowy etap poszukiwań i przemyśleń, etap formułowania nowych kanonów trudnego piękna. Kanon, Nie było lata, Polowanie na cietrzewie, Bilard prezentują nowego Grochowiaka – poetę refleksji filozoficznej, zadumanego nad przemijaniem życia, przepływem czasu, a równocześnie z pewnym upodobaniem wracającego do form klasycznych w wierszu.
Zaproszenie do miłości (II) z tomiku Nie było lata: dawna brutalizacja erotyki, programowo szokującej zmysłowością, ustąpiła takim konstrukcjom obrazu poetyckiego, w którym znaczenia grupują się na kilku niejako planach.
Ostatnie tomiki wierszy Grochowiaka przynoszą próbę ożywienia liryki erotycznej (utwory: Didaskalia, Upojenie – subtelny zapis uczucia z szerszą refleksją na temat kultury i przemian).
Tomiki:
· Ballada Rycerska (1956)
· Menuet z pogrzebaczem (1958)
· Rozbieranie do snu (1959)
· Agresty (1963)
· Kanon (1965)
· Totentanz in Polen (1969) poemat
· Nie było lata (1969)
· Polowanie na cietrzewie (1972)
· Bilard (1975)
· Haiku-Images (1978)
· Allende (1974) poemat
· ...
jrachuba