DWUDZIESTOLECIE MIĘDZYWOJENNE – JERZY KWIATKOWSKI
I PROGRAMY LITERACKIE
Największe nasilenie twórczości programowej przypada na lata 1918 – 1927; pisane głównie przez ludzi młodych
1) 1915 – St. Żeromski „Literatura a życie polskie” – lit wyzwolona z obowiązków obywatelskich; założenie, że Pl. będzie niepodległa; krytyka dekadentyzmu i ograniczenia polskiej lit (krytyka Mł. Pol.), postulat autotelizmu lit
2) SKAMANDER – tez autoteliczność lit.; Lechoń w „Herostratesie” – Niechaj wiosnę, nie Polskę zobaczę; Słonimski „Czarna wiosna” – Ojczyzna moja wolna, wolna… więc zrzucam z ramion płaszcz Konrada.
(poeci ci w pozostałych utw odwoływali się jednak do mitów narodowych i patriotyzmu)
SKAMANDER – programowa bezprogramowość; najbardziej popularna gr 20-lecia
- CZASOPISMA: „Pro Arte et Studio” (1916-1919); „Skamander” (1920-28; 1936-39); „Wiadomości Literackie” (1924-39) <- Mieczysław Grydzewski (redaktor)
- występy w kawiarniach, gł. w kawiarni „Pod Picadorem” na Nowym Świecie
- działalność humorystyczno – satyryczna (szopki polityczne)
- współpraca z „Cyrulikiem Warszawskim” (1926 – 34) pod red J. Lechonia
- w I nr „Skamandra” – jedyny program „Nie występujemy z programem”; głoszenie programów nie ma sensu, ale „chcemy być poetami dnia dzisiejszego”, „chcemy być poetami, nikim więcej”, „pisz, o czym chcesz, byle dobrze”
- wiele utw poetyckich zawiera program immanentny: populizm, witalizm, antymłodopolskość
- za brak programu ostra krytyka Irzykowskiego
3) EKSPRESJONIŚCI – zw. z poznańskim „Zdrojem” (1917 – 22); związek z malarzami z gr. Bunt -> przez to z ekspresjonizmem niemieckim
- manifesty nawiązywały do romant. – gł. patronem był Słowacki (g. „Genesis z ducha”); ekspresjonizm – to sztuka Ducha, przeciwstawna sztuce Materii (impresjonizmowi). Przekonanie o potrzebie duchowego odrodzenia narodu i ludzkości w obliczu cywilizacji
- programotwórcy „Zdroju” – Stanisław Przybyszewski, Jerzy Hulewicz (założyciele pisma), Jan Stur, Zenon Kosidowski
- teksty Przybyszewskiego: „Ekspresjonizm”, „Słowacki i Genesis z Ducha” (1918), „Powrotna fala. (Naokoło ekspresjonizmu)” (1918) -> zwrot ku romant. i mistycyzmowi
- Jerzy Hulewicz „Ego eimi” (1921) – zarys systemu gnostycznego – mistyczny ewolucjonizm
- Jan Stur – publikacje w lwowskiej „Gazecie Wieczornej” – skodyfikował program estetyczny grupy – prawda jest ważniejsza od piękna, sztuka jest duchowa, metafizyczna; art. zebrane w ks. „Na przełomie” (1921)
- programy zdrojowców nie zostały zrealizowane
- ekspresjoniści polscy: Tytus Czyżewski, Zbigniew i Andrzej Pronaszkowie, St. I. Witkiewicz, Leon Chwistek; nazwa myląca, wiec zmieniono ją na „FORMIŚCI”
- Chwistek – programotwórcza; „Wielość rzeczywistości w sztuce” – 4 podst typy rzeczywistości: popularna, fizyki, wrażeń, wyobrażeń. Racjonalizm, antymetafizyka, zwolennik sztuki autotelicznej o radosnej tonacji, antyutylitaryzm, czysty estetyzm, wartość poezji leży doskonałej formie
4) FUTURYŚCI – przez pewien czas współpracowali z formistami (wspólne kawiarnie: „Klub Futurystów pod Katarynką”, „Gałka Muszkatołowa”), łącznikiem był też Tytus Czyżewski (malarz, poeta), ale też przez Chwistka („Nuż w bżuhu”)
- manifesty – moralna i estetyczna prowokacja, drwina, skandal
- organizatorzy licznych wieczorów poetyckich, futuryści wychodzili z programem „na ulicę”
- program – dążenie do demokratyzacji życia i sztuki, ludyczna koncepcja literatury, pochwała cywilizacji; programotwórcy – Tytus Czyżewski, Aleksander Wat, Bruno Jasieński, Anatol Stern
- gr krakowska – Czyżewski, Jasieński; gr warszawska – Wat, Stern
- Czyżewski – pogrzeb romantyzmu, znużenie dotychczasową formą, „uwiąd starczy symbolizmu”, „śmierć programizmu”. Jego hasło to „instynkt” (gł. mechaniczny -> humanizowanie maszyny)
- Stern + Wat „Prymitywiści do narodów świata i do Polski” – zabawa, błazenada szokująca czytelnika, zamieszczona w „Gga. Pierwszym polskim almanachu poezji futurystycznej” (1920)
- ludyczna koncepcja sztuki, lit to cyrk, gdzie nie ma miejsca dla Mick i Słow.
- Jasieński „Jednodńuwka futurystów” (1921) – wymiatanie „mumii i relikwii romantyków”; odrzucił sztukę metafizyczną, psychologiczną i filozoficzną, zakwestionował składnię, dostojną funkcję i wiekową trwałość sztuki, potrzebę krytyki lit. POSTULATY: masowość, demokratyczność i powszechność sztuki, jej radosna dytyrambiczność, obowiązek odkrywczości artystów, kompozycja doskonała – minimum materiału przy maksimum osiągalnej dynamiki.
„Futuryzm polski. (Bilans)” – próba podsumowania fut., 1923 r. w „Zwrotnicy”
- podkreślał przejściowość i konieczność polskiego fut oraz jego wyjątkowość. Fut – to choroba, przez którą musiał przejść „organizm polski”
- futurystów cechowała strategia skandalu – krytyka podjęta przez Żeromskiego w „Snobizmie i postępie” – krytyka zmiany ortografii; Irzykowski wytyka im wtórność, Żeromski snobizm.
- manifesty ukazywały się jako teksty ulotne, dopiero pod koniec 1921 r. założono periodyk „Nowa Sztuka” – wyszły tylko 2 nr; redakcja – A. Stern
-tradycję „Nowej Sztuki” podjął „Almanach Nowej Sztuki” pod red. Stefana Kordiana Gackiego; pisali tu też: Witkacy, Peiper, Przyboś
- PROGRAMY – Gacki, Brucz, Ważyk – konstruktywizm, nowy klasycyzm
5) St. Ignacy Witkiewicz – 4 tomy programów (rozprawy filozof, estetyczne, polemiki)
-PISMA ESTETYCZNE – „Nowe formy w malarstwie i wynikające stąd nieporozumienia” (1919), „Szkice estetyczne” (1922), „Teatr” (1923)
- odcięcie się od poezji wieszczej, liczy się sfera przeżyć metafizycznych
-KONCEPCJA FILOZOFICZNA – pojęcia jedności i wielości (nie ma pojedynczego istnienia – to Nicość Absolutna – jest tylko jedna formuła istnienia w czaso-przestrzeni)
- antynomie: stałość – zmienność; ciągłość – przerywalność; nieskończoność (całość istnienia) – ograniczoność (istnienia poszczególne, też postacie sceniczne). Każde z istnień poszczególnych jest 1 monadą (jednością; widziane od wewnątrz) i uzależnionym zespołem wielu jakości (wielość; oglądane od zewnątrz)
- to WEWNĘTRZNY SPRZECZNY STATUS ONTOLOGICZNY
- Witkacy chciał połączyć 2 nurty filozoficzne XX w.: pozytywistyczny i metafizyczny. W sprzecznościach pojawia się TAJEMNICA ISTNIENIA
- TEORIA CZYSTEJ FORMY: dzieło sztuki miało być manifestacją jedności w wielości, miało pozwolić człowiekowi uchwycić związek między własną jednostkowością a całością istnienia. Sztuka powinna osiągnąć ten cel za pomocą środków czysto formalnych: dzięki pewnej konstrukcji jakości prostych (kolor, kształt), nie zaś na drodze dobierania odpowiedniej tematyki obrazów. Scałkowanie danej wielości w jedności nie podlega logicznemu wytłumaczeniu. Teoria Cz. F. – to gł. malarstwo, potem została przeniesiona na poezję i dramat. POEZJA: wyrażanie stanów duszy nie z tego świata. 3 rodzaje wartości poetyckich: dźwiękowo – rytmiczne, pojęciowe i obrazowe – najważniejsza jest warstwa znaczeń. W MALARSTWIE: deformacja. W poezji potrzeba „życiowego bezsensu” to „nienasycenie formą”, tj. koniecznością potęgowania podniet formalno – metafizycznych, by przekroczyć próg wrażliwości widza lub czytelnika.
- cywilizacja niesie kulturze zagładę – przyszłość w szarych barwach. Przewrót przyniesie dehumanizację ludzkości. Rozwój historii, idący w kierunku upośledzenia indywiduum na rzecz ogółu, doprowadzić musi do wygaśnięcia uczuć metafizycznych, wiec też religii, sztuki, filozofii, poezji
DRUGA FALA PROGRAMOTWÓRCZA:
6) GRUPA PONOWY I CZARTAKA – czasopisma „Ponowa” (1921 – 22), „Czartak” (3 numery: 1922, -25, -28)
- program: swojskości, ludowości, antyurbanizmu
- Jan Nepomucen Miller – zwrócenie się do treści ogólnoludzkich, ale przeciw futurystom, skamandrytom, klasycyzmowi; POSTULATY: doszukiwanie się formy swojskiej dla treści ogólnoludzkiej – odrodzenie poezji w twórczości ludowej -> wzór Leśmian
- Stefan Kołaczkowski „Nasz stosunek estetyczny do poezji ludowej” – jako wzór wskazuje Kasprowicza
- Miller – wstęp do „Czartaka” – lansowanie uniwersalizmu połączonego z kultem pracy
- II nr – Edward Kozikowski pisze o regionalizmie beskidzkim
- Zegadłowicz – antyurbanizm, kult natury, mistyczny zw. z przyrodą jako zbawienie ludzkości
7) AWANGARDA KRAKOWSKA – „Zwrotnica” (1922 – 23, 1926 – 27) – założycielem Tadeusz Peiper; skład: Peiper, Julian Przyboś, Jalu Kurek, Jan Brzękowski
- programy Peipera: zebrane art.. w ks. „Tędy” (1930) + odczyt o poezji „Nowe usta” (1925); ważne jest odzyskanie niepodległości jako przełom duchowy i cywilizacyjny. Cywilizację „miasta, masy, maszyny” witał z entuzjazmem. Urbanizm przeciw kultowi natury, cywilizacja przeciw ludowemu prymitywizmowi, wiara w postęp, pracę organiczną, racjonalizm. Jego pasją była budowa, a nie - jak u futurystów – burzenie.
- wprowadzenie nowych zasad poetyckich – poezja miała współtworzyć nowego człowieka. Nowa epoka to droga do doskonalenia się społeczeństwa - > stąd koncepcja utworu poetyckiego jako budowy, idea ładu i porządku, harmonii, metody i dyscypliny. Kult fachowości. Postęp społeczny jest współzależny od postępu poetyckiego (artysta narzucający nowe piękno, narzuca nową przyszłość). Wiara w sztukę dla wszystkich.
- teoria poezji oparta na 2 zasadach: 1) zasada analogii do rzeczywistości 2) zasada wyszukanego, autotelicznego nowatorstwa
- podstawową jednostką poetycką jest zdanie (ze zdań tylko można zbudować poemat)
- gł chwyt artystyczny: metafora
- POEMAT ROZKWITAJĄCY – poetycki kunszt
- Przyboś – „Chamuły poezji” (1926) – atak na Zegadłowicza, Kasprowicza, Wittlina -> bojkot „Zwrotnicy” przez księgarzy
8) JAN NEPOMUCEN MILLER - 1923 – wyizolowany wówczas z gr literackich. Zaatakował romantyzm za indywidualizm. Sztuka powinna identyfikować się z kultem zbiorowości i pracy.
1926 r. – kończy się okres największego nasilenia działalności programotwórczej; zwrot od autotelizmu do heterotelizmu; lit immanentna ->lit w służbie społecznej; kryzys ekonomiczny, bezrobocie, konflikty społeczne, zagrożenie polityczne
9) KWADRYGA – czasopismo „Kwadryga” (1927 – 31), (Mieczysław Bibrowski, Stanisław Ryszard Dobrowolski, Stefan Flukowski, Aleksander Maliszewski, Władysław Sebyła, Lucjan Szenwald, Stanisław Ciesielczuk, Włodzimierz Słobodnik, K.I. Gałczyński, Marian Piechal, Nina Rydzewska
- program: gł. Bibrowski, Dobrowolski – sztuka uspołeczniona, sprawiedliwość społeczna, godność pracy
- mistrzowie: Norwid, St. I. Witkiewicz, Brzozowski
- walka ze skamandrytami, choć nadal pozostawali pod ich wpływem
10) ŻAGARY – Wilno, (Teodor Bujnicki, Henryk Dembiński, Stefan Jędrychowski, Józef Maśliński, Czesław Miłosz, Jerzy Putrament, Jerzy Zagórski
- miesięcznik „Żagary” (1931 – 34), przez krótki czas zastępowany przez „Piony”
- ideolog: Henryk Dembiński („Defilada umarłych bogów”)
- programotwórcy: Jędrychowski, Miłosz („Bulion z gwoździ”), Zagórski („Radion sam pierze”), Maślińsk
- lit podporządkowana rzeczywistości społeczno – ekonomicznej, domagająca się naprawy i zmian, chcieli wychować człowieka, kt byłby „w najbliższej przyszłości potrzebny”
11) PRZEDMIEŚCIE (proza) – założyli: Helena Boguszewska, Jerzy Kornacki, należeli m.in. Nałkowska, Władysław Kowalski, Gustaw Morcinek, Sydor Rey, Halina Krahelska (oddział warszawski). Oddział lwowski: Halina Górska, Anna i Jerzy Kowalscy, Jan Brzoza
- Nałkowska prekursorką „Przedmieścia”, art. „Pisana rzeczywistość” 1926 r. w „Wiadomościach Literackich” – zwraca uwagę na dokonujący się w prozie franc zwrot ku patosowi „autentyczności”, „kult rzeczywistości żytej” , „to, co się opisuje, naprawdę było”.
- status formalny: Zespól Literacki Przedmieście (1933 – 37), coś pośredniego między gr lit a instytucją społeczną, działalność społeczno – polit, współpraca z Ligą Ochrony Praw Człowieka i Obywatela, zorganizowali studium w celu współpracy z naukowcami
-program sformułowany w punktach (Boguszewska, Kornacki) – odrzucenie fikcji i fantazjowania, nacisk na obserwację, która ma przekształcić utw lit w instrument badania społecznego; postulat „stworzenie nowych form tworzenia”; skierowanie uwagi na proletariat, nawiązanie kontaktów z literatami mniejszości narodowych
- nawiązania do Zolowskiego naturalizmu, franc populizmu, niem Neue Sachlichkeit, rosyjskiej grupy Lefu i do Nowego Lefu; neonaturalizm
12)PISARZE – KOMUNIŚCI – czasopisma: „Kultura Robotnicza” (1922 – 23), „Sygnały” (1933 – 34; 1936 – 39), „Miesięcznik Literacki” - art. Andrzeja Stawara i Aleksandra Wata ; „Lewar”
c.d. Awangardy Krakowskiej – po wygaśnięciu „Zwrotnicy” Brzękowski i Wanda Chodasiewicz – Grabowska wydawali pismo w Paryżu – „Sztuka Współczesna”, a w Polsce „komunikaty grupy a. r.” (artystów rewolucyjnych) – oba poświęcone poezji i plastyce.
- „Linia” – Kurek, Przyboś, Brzękowski (1931 – 33), drukowali tu też Żagaryści i Witkacy
- Peiper, Brzękowski – nacisk na wyobraźnię wizualna i na całościowość wizji poetyckiej
- Przyboś – podkreśla rolę „międzysłowia”; „Poezja to jedność wizji, skondensowana w maksimum aluzji wyobrażeniowych i minimum słów”
- Brzękowski – „Poezja integralna” (1933) – autokomentarz z interpretacjami awangardowych wierszy
- hasła: ELIPSA, MATERIALIZM, CZAS . Elipsa – kondensuje walory artystyczne, odgranicza wiersz od prozy
- kładł nacisk na wyobraźnię, niemal identyfikował ją z poezją. Wyobraźnia zorganizowana i kontrolowana, powinna łączyć elementy zaczerpnięte z rzeczywistości zewnętrznej z elem. czysto poetyckimi. Nasycenie poezji czasem!
13) JÓZEF CZECHOWICZ – „Deklaracja praw artysty” (1935) – odrzucenie uspołecznienia poezji; poezja immanentna; antyskamandrytyzm; antyawangardyzm; sceptyczny stosunek do postępu w sztuce; „Poszukiwanie czystej poezji o podłożu metafizycznym, charakterze fantazjotwórczym, poezji działającej poprzez symbole i aluzje, anty – „realistycznej” i anty – „reportażowej”
14) STANISŁAW CZERNIK – autentyzm, nurt reprezentowany przez Przedmieście, ale nacisk na sferę przeżyć wewnętrznych. Redagował „Okolicę Poetów” w Ostrzeszowie (1935 – 39); tylko autentyczne przeżycie poety leży u podstaw prawdziwej liryki
II POEZJA A) 1918 – POCZ. LAT. 30 – TYCH a) 1918 – 1927
1) NURT EWOLUCYJNY: WCZESNA POEZJA SKAMANDRYTÓW
Najsłynniejszy wieczór poetycki zorganizowany przez „Pro Arte et Studio” (29 listop. 1918 r.) -> kabaret literacki. Skamandryci tworzyli gr. spokojną z pkt widz programu i poetyki, ale dość zwartą pod względem taktyczno – organizacyjnym i towarzyskim (tworzyli bardziej gr sytuacyjną niż programową).
SKŁAD: J. Tuwim, J. Iwaszkiewicz, A. Słonimski, K. Wierzyński, J. Lechoń + L. Staff, Marta Pawlikowska, Wł. Broniewski, Stanisław Baliński, Jerzy Liebert, Kazimiera Iłłakowiczówna, Feliks Przysiecki (prekursor poezji dnia codziennego i skamandryckiego sentymentalizmu – „Śpiew w ciemnościach”), Zygmunt Karski (autor „rokokowego” i „dionizyjskiego” „Musującego poranka”).
Stosunek S. do poezji był typowo ewolucyjny.
POETYKA: nie zrywali z tradycyjną wersyfikacją , choć były eksperymenty w tym kierunku („Słopiewnie” Tuwima, niektóre spośród „Dionizji” czy „Kasyd” Iwaszkiewicza). Kładli nacisk na tonizm, wzbogacając go asonansami i rymami niedokładnymi. Poezja mocno osadzona w tradycji, aż po stylizację (Lechoń romantyzuje – „Karmazynowy poemat” (1920), „Srebrne i czarne” (1924); „parnasizujący” Słonimski („Sonety” 1918, „Harmonia” 1919). Tuwim i Wierzyński odcinali się od tradycji. Iwaszkiewicz sięgał do trad europejskiej – gra z tradycją – „Oktostychy” (1919). KONKRETNOŚC, POWSZEDNIOŚĆ, SENSUALIZM.
Język zbliżony do potocznego, kolokwialnego (zamiast stylów młodopolskich), sytuacje zwykłej codzienności (zamiast symbolizmu), przedmioty jednostkowe, przedmioty – rzeczy (zamiast uniwersaliów), świat odczuwany wszystkimi zmysłami (zamiast mglistej wizji), konkretność miejsca i czasu (zamiast ponadczasowego „wszędzie”). Poeta to zwykły człowiek, a nie kapłan – często uosabiał się z podm lir. Mimo nowości – symbioza z tradycją (!). Wirtuozostwo w estetyczno – emocjonalnym oddziaływaniu na czyt. Skamandrycka pointa – Lechoń, Pawlikowska.
Tuwim – biologiczny dynamizm; Wierzyński – frenetyczna radość życia, Słonimski – ironiczny sentymentalizm i szlachetna donkiszoteria polityczna; Iwaszkiewicz – rezygnacyjny sensualizm i niepokojący, rozdarty dandyzm; Pawlikowska – atmosfera kobiecej zmysłowości; Lechoń – urzekająca wizja mitologii narodowej w „Karmazynowym poemacie”
DYTYRAMBIZM – gł. Tuwim, ale też Wierzyński, Słonimski, Iwaszkiewicz. U Lechonia jego odpowiednikiem był dramatyczny patetyzm.
Weszli do lit jako uosobienie Bergsonowskiego elan vital (potem poeci apollińscy).
JAN LECHOŃ (1899 – 1956), debiut 1913 „Na złotym polu”, w 1916 wystawił jednoaktówkę „W pałacu St. Augusta”, 1917 -1920 – uprawiał wierszowaną satyrę polityczną; 1920 „Rzeczpospolita Babińska. Śpiewy historyczne” – poezja zaangażowana politycznie, wyśmiewał sfery polityczne kreowanego przez Niemców marionetkowego „Królestwa Polskiego” oraz stosunki panujące w wolnej już Polsce. 1920 – „Karmazynowy poemat” – 7 utw – nawiązanie do wzorów lit narodowej (poetyka -> romantycy; stylizacje na Mickiewicza -> „Mochnacki” i Słowackiego -> „Duch na seansie”; idee jak Wyspiański – walka z „poezją grobów”). Tematem „Karmaz…” jest Polska w obliczu odzyskania niepodl.
„Herostrates” – wstępny wiersz „Poematu” ; lęk przed nowymi czasami; Łazienki zburzone, zabić widmo Kilińskiego; A wiosną niechaj wiosnę, nie Polskę, zobaczę. Paradoks – 1) odrzucenie tradycji pisania o Polsce, 2) nadal trzeba być narodowym wieszczem, ale w zwykły, codzienny, współczesny sposób (nie nawołuje do absolutnego odrzucenia poezji wieszczej). W innych wierszach dominuje liryka pośrednia, sytuacyjna; Boh są postacie z polskiej...
jrachuba