Jan Brzękowski.doc

Jan Brzękowski (ur. 18 grudnia 1903 w Nowym Wiśniczu, zm. 3 sierpnia 1983 w Paryżu) – polski poeta, pisarz i teoretyk poezji. Absolwent filologii polskiej i romańskiej, także farmacji na UJ. Uczestnik plebiscytu na Śląsku. W 1925 debiutował tomikiem poezji Tętno drukowanym w "Zwrotnicy". Działał w kręgu Awangardy Krakowskiej. W 1928 wyjechał do Paryża. 1929-1930 redaktor dwujęzycznego pisma "L'Art Contemporain - Sztuka współczesna". Był korespondentem prasy polskiej, redagował czasopismo "Linia".

Publikacje

·         1925 – zbiór wierszy Tętno

·         1928 – zbiór wierszy Na katodzie

·         1929 – Psychoanalityk w podróży

·         1931 – Życie w czasie

·         1931 – Bankructwo prof. Muellera

·         1933 – Poezja integralna

·         1933 – zbiór wierszy W drugiej osobie

·         1939 – 24 kochanków Pedridy Loost

·         1948 – Odyseje

·         1959 – Przyszłość nieotwarta

·         1968 – W Krakowie i w Paryżu

·         1969 – Erotyki

·         1977 – Paryż po latach

Poeci dwudziestolecia międzywojennego pod red. Ireny Maciejewskiej, Wiedza Powszechna, Warszawa 1982 - ,,Między snem a nieśnieniem”- JAN  BRZĘKOWSKI

·         Ur. 18 grudnia 1903r. w Wiśniczu Nowym.

·         w 1920r brał udział w akcji plebiscytowej na Górnym Śląsku oraz służył w Armii Ochotniczej.

·         studiował farmację, romanistykę i polonistykę na UJ, otrzymał tytuł dr filozofii

·         w czasie studiów był członkiem uniwersyteckiego Koła Artystyczno-Literackiego , publikował               w redagowanym przez tę grupę dodatku do czasopisma ,,Twórczość Młodej Polski”

·         Brzękowski nawiązał kontakt z Peiperem i ,,Zwrotnicą”; w drugiej serii tego pisma opublikował m.in. fragmenty ,,powieści filmowej” (wydanej potem pt. Psychoanalityk w podróży).

·         w serii ,, Książki Zwrotnicy” ukazał się książkowy debiut Brzękowskiego – tom poetycki ,,Tętno”-1925r. W okresie krakowskim Brzękowski współpracował z licznymi czasopismami i dziennikami.

·         W 1928r. wyjechał do Paryża na studia. W latach 1929-30 redagował ,wspólnie  z Wandą Chodasiewicz- Grabowską, dwujęzyczne czasopismo artystyczne ,,L’Art. Contemporain- Sztuka Współczesna”. W latach 1931-1932 był współwydawcą czasopisma ,,Linia”.

·         w 1932r. objął stanowisko sekretarza administracyjnego Towarzystwa Wymiany Literackiej i Artystycznej między Francją i Polską, później pracował w Bibliotece Polskiej w Paryżu, był także szefem biura prasowego Ambasady Polskiej w Paryżu.

·         Brzękowski współpracował z czasopismami polskimi, w których opublikował wiele ważnych prac programowych.

·         w Paryżu Brzękowski zaczął pisać wiersze w języku francuskim ; w latach 1937-56 ukazały się trzy tomy tych wierszy. W okresie paryskim powstała również powieść ,, 24 kochanków Perdity Loost”, wydana dopiero w roku 1961 w Londynie.

·         w czasie II wś Brzękowski pracował w PCK, współpracował z polskim ruchem oporu. Po wojnie przyjął obywatelstwo francuskie, poślubił Francuzkę rzeźbiarkę.

·         po wojnie Brzękowski wydał we Francji dwa zbiory wierszy, pisanych w latach 1938-45: ,,Razowy epos” (1946) , ,,Odyseje” (1948) 

·         w 1956r wydał w Paryżu tom wierszy ,, Les Murs du silence” , a w 1959r ukazały się kolejno tomy poetyckie :  ,,18 coplas” i ,,Przyszłość nieotwarta” oraz powieść ,, Start”. Po londyńskim wyborze wierszy- ,,Wiersze wybrane” (1960)i szkiców ,,Życie w czasie”( 1963), w roku 1966 ukazały się w kraju ,,Wybór wierszy” i tom ,,Wyobraźnia wyzwolona. Szkice i wspomnienia.” Brzękowski ogłosił także wiele esejów, zaś w roku 1968 wydał w Warszawie tom wspomnień i szkiców ,,W Krakowie i w Paryżu”. W czasopiśmie ,, Oficyna Poetów” od roku 1966 ogłaszał Rozmowy z sobowtórem , art. stanowiące rodzaj dziennika.

·         zmarł  3 sierpnia 1983 w Paryżu.

TWÓRCZOŚĆ

Tętno (1925)

·         wiersze o bohaterach pracy (Maszynista Rola Piotr, O Józefie Berecie, mechaniku)

ð      twórczość jego potem rozwinęła się w całkiem innym kierunku np. erotyki

·         Futurystyczny sprzeciw wobec tradycji łączy się u Brzękowskiego z postmodernistycznym  obrazoburstwem.

·         Brzękowski przyjmuje z modernizmu te elementy, które zakładały postawę aktywistyczną. Świadczą o tym ,,Eposy wizyjne” kontynuujące modernistyczny ,,mit buntownika”

·         metaforyka: Temat ,,techniczny” jest obecny w wierszach ze zbioru Tętno. Animizacja maszyny, pejzażu miejskiego służy tu ich uwzniośleniu. Mowa jest o ,,mózgu motoru”, ,,sieci stalowych żył”, ,,płucach fabryk”, ,,pulsie tłoków”. Wiersze ,,Maszynista Rola Piotr” i ,,O Józefie Berecie mechaniku” ujawniają inną cechę tego nowego stosunku do cywilizacji. W tym pierwszym utworze mamy do czynienia  z niemal fetyszystycznym stosunkiem do maszyny. Jesteśmy świadkami ,,uprzedmiotowienia” podmiotu lirycznego. Jest to echo poglądów futurystów.

·         poezja rezygnująca- wbrew teoretycznym założeniom- z osobowości artystycznej, z postawy poetyckiej na rzecz postawy obywatelskiej.

·         Brzękowski jest poetą niekonsekwentnym, wewnętrznie rozdartym, zdawał sobie sprawę, że tak realizowana ,,poezja teraźniejszości” musi w rezultacie doprowadzić do,, poezji stosowanej”, zdawał sobie sprawę, że jedynym wyjściem jest poezja ,,ja lirycznego”, poezja podmiotowa . Wiedział też, że nowy bohater, opiewany jako cząstka ,,masy” , człowiek społeczny jest nikim innym, jak tylko przeniesionym w odmienną rzeczywistość samotniczym bohaterem poezji modernistycznej i romantycznej.

·         istotna twórczość Brzękowskiego zacznie się w momencie ,gdy racjom abstrakcyjnie pojętej masy przeciwstawi indywidualne racje podmiotu.

Na katodze (1928)

·         Nowy tom ,, na katodzie”-1928 otwiera wiersz Kwitnące pytajniki , jeszcze futurystyczny, ale dla ówczesnej postawy Brzękowskiego ważny. Zamyka go trójwiersz: Gryząc absolut w takt muzyki/Ściskam opuchłe szczęki wieku/I szczam kwitnące pytajniki

·         W całym tomie jedynie wiersz,, walka policji z bandytami” kontynuuje model poezji , w którym rola podmiotu zepchnięta jest na daleki plan.

·         Między rokiem 1925 a 1928 dokonał się w poezji Brzękowskiego zasadniczy przełom : odejście od pojmowania ,,uścisku z teraźniejszością” jako opiewania jej rekwizytów. Miasto-masa-maszyna nie były bynajmniej ,,subtelnym wytworem cywilizacji”, była nią natomiast erotyka; ściślej świadomość erotyczna.

·         Brzękowski zanegował przekonanie, które legło u podstaw wczesno awangardowych manifestacji, że wiersz może ingerować- niejako bezpośrednio- w rzeczywistość  realną, a jej opiewanie jest jednocześnie przebudową i programowaniem.

·         Postawa ,,odmowa odpowiedzialności”

·         Nie ,,on” jako część ,,masy”,  ale ,,ja” może jedynie być podmiotem wiersza.

·         zasadnicza cecha twórczości Brzękowskiego- łączenie podświadomości z wolą konstrukcji. (łącznicy: manekiny, kukły itd.)

·         sen, elementy oniryczne w wierszach. Sen-składa się z elementów zaczerpniętych z rzeczywistości konkretnej. To ich wzajemne połączenie jest nierealne.  Rzeczywistość snu jest tu zaprzeczeniem bezczasowej struktury mitu lub baśni.- twierdzi poeta.

·         Brzękowski -pierwszy w awangardzie- odkrył jedną z podstawowych prawd poezji XX-wiecznej, że terenem działania poezji jest sfera osobowości, nie rzeczy.

·         Przesunięcie od poezji, która jest odbiciem cywilizacji, do poezji, która stanowi wyraz osobowości. Miejsce ,,3M’’ zajmuje jako hasło naczelne- osobowość dynamiczna. W wierszach z ,,Tętna”  istniało tylko ,,ja”, ,,my”, ,,oni” , teraz istnieje także ,,ty”.

Po roku 1936 w poezji Brzękowskiego dojdą do głosu nowe tendencje. Ich sygnałem będzie Arkusz poetycki 4, opublikowany w 1938 r., i niektóre wiersze z wcześniejszego tomu – zaciśnięte dookoła ust. Dopiero jednak wydany w 1946 r. Razowy epos przyniesie ich krystalizację. Sen, dotąd interpretowany w myśl założeń psychoanalizy, był ujawnieniem podświadomości indywidualnej- teraz miejsce jednostki zajmie zbiorowość, a miejsce symboli freudowskich […] archetypy, symbole podświadomości kolektywnej. Te zmiany dokonały się w momencie znaczącym- w chwili dojścia do głosu tendencji katastroficznych. Pojawienie się perspektywy mitu będzie tylko jedną z możliwości realizowanych przez ówczesną poezję Brzękowskiego- na przeciwnym krańcu znajdą się wiersze będące ,,zorganizowanym poetycko wspomnieniem" doświadczeń z  czasu pierwszej wojny światowej.  Do głosu dochodzi przeszłość, jej realia nakładają się na realia teraźniejszości, na wspomnienia dzieciństwa. Sen odbija nie tylko to, co było doświadczeniem jednostkowym, ale także to, co mieści się w doświadczeniach gatunku. Jeśli dotychczas Brzękowski dążył do ujęć groteskowych, parodyjnych; tu odwrotnie: groteskę i parodię zastąpi patos i powaga. Jeśli dotychczas podmiot akcentował przede wszystkim to, co dzieli go od zbiorowości, teraz mówi o tym, co go z nią łączy. W wierszu ,,Odyseje” Brzękowski wprowadza – jak zauważył Sławiński- ,,jawną paralelę między sytuacją mitologiczną i przeżywaną wojną.”                                                                                                                   

Rzeczywistość budowana w wierszach Brzękowskiego powstaje z nakładania się na siebie realiów teraźniejszość, wspomnień z dzieciństwa, rzeczywistości mitu. I dzieciństwo, i  teraźniejszość to czas wojny, kataklizm, który rozgrywa się także w wymiarach katastrofy jednostki. Przywołując rzeczywistość mitu (jak w Wizji trzeciorzędu) poeta pokaże także zagrożenie, apokalipsę.

Brzękowski, Poezje

·         Brzękowski najdłużej zachował poczucie przynależności do Awangardy

·         jego poezja stanowi dopełnienie i rozwinięcie programu Awangardy krakowskiej

·         jego „wyobraźnia wyzwolona” wzbogaca poezję o pojedyncze ludzkie doznania, które ogarniają całość przezywania świata

·         cechy techniki awangardowej:

Ø      ostrość osiągana przez zestawianie dalekich skojarzeń

Ø      śmiałość użycia i nadużycia metafory zastępującej porównanie

Ø      humor języka uzyskiwany przez nadużycia etymologiczne

Ø      środek zaskoczenia przez eliminowanie pośrednich członów wyobrażeń i myśli

Ø      gęstość obrazowa

Ø      elipsa

·         jego domenę stanowi elipsa – ona uwalnia poemat od tego, co niepotrzebne, co niepoetyckie, czyni z poematu manifestację poezji integralnej, całościowej; elipsa odgranicza wiersz od prozy; ważną rolę odgrywała tu inspiracja sztuką filmową i skłonność do autonomicznego traktowania warstwy brzmieniowej

·         największy nacisk kładzie na wyobraźnię – miała być kontrolowana i zorganizowana

·         nie tłumi uczuć, lecz je parodiuje, dając im wyraz wyzywający, epatujący

·         w czasie nadrealistycznej rewolucji przebywał we Francji, co znalazło odbicie w jego twórczości; obraz Paryża pojawia się m.in. w wierszach „Paryż po wakacjach”, „Migdałowy wieczór”

·         do wizji poetyckich włączył doświadczenia snu, a także technikę sennych skojarzeń (oniryzm)

·         w poematach ze zbioru „Zaciśnięte dookoła ust” usennia jawę, dając jej nierealne wymiary (nazywa swoje stanowisko metarealizmem – wyobraźnia powinna łączyć w sobie elementy zaczerpnięte z rzeczywistości zewnętrznej z elementami czysto poetyckimi)

·         technika snu służy odbijaniu funkcjonalizmu świata realnego

·         poezje Brzękowskiego wyróżniają 2 dziedziny :

Ø      erotyka – erotyzm przenika wszystkie jego doznania, zarówno doznania pejzażu, jak doznania świata w najogólniejszym sensie; świat rozkłada na elementy męskie i żeńskie; nie daje karykatury doznania, lecz jego hiperbolę

Ø      fantastyka – to połączenie oniryzmu i realizmu widzenia;

·         w 1933r. wydaje książkę „Poezja integralna”- to pisany w imieniu grupy instruktywny autokomentarz (poeci nie lubili tajemniczości w sztuce, stąd cierpliwie wyjaśniali czytelnikowi, o co im chodzi), ale to też tekst programowy

·         oryginalny postulat „nasycenia poezji czasem” – chciał, by poezja nauczyła wyrażać nie tylko przestrzeń, ale i „stawanie się rzeczywistości w czasie”

·         W zbiorze „na katodze” (1928) i „w drugiej osobie” (1933) odcina się od postawy piewcy nowoczesnej cywilizacji, staje się sceptycznym obserwatorem (chodzi nie tylko o cywilizację przemysłową, ale też rozrywkową)

·         w zbiorze „Zaciśnięte dookoła ust” (1936) wprowadza w świat realności śnionej samymi zmysłami, do realności nie tyle poznawanej, co pożądanej. W tomie tym oniryczne i nabrzmiałe erotyzmem wiersze sąsiadują m.in. z publicystyczno-reportażowym poematem o strajku polskich górników we Francji(„Leforest”).

·         ...