OOMistyka i herezja. Wyd2.pdf

Jan Tomkowski

Mistyka i herezja

Od autora

Jeśli wierzyć świadectwu Porfiriusza, Plotyn przez całe życie wstydził się własnego

ciała. Z tego powodu nie pozwalał nigdy na wykonanie swej podobizny. Natura obdarzyła nas

widmem, materialnym więzieniem duszy. Malarze — portreciści i twórcy posągów pracują

nad utrwaleniem owego widma, a spod ich pędzla czy dłuta wyjść może jedynie „widmo

widma”.

Pisanie o mistyce jest prawdopodobnie czymś jeszcze gorszym...

Autorzy dzieł mistycznych mieli świadomość, że powołują do istnienia dzieła

niemożliwe — Plotynowe widma, cienie zdarzeń zbudowane z wielce niedoskonałej materii

ludzkiego języka. Zamknięcie żywiołowej ekspresji w systemie reguł, definicji, klasyfikacji

wydaje się przedsięwzięciem daremnym. Brakuje nam w pierwszym rzędzie poprawnej, to

znaczy zadowalającej wszystkich badaczy, definicji słów „mistyka”, „mistyk”, „mistyczny”.

Sądzę, iż przyczyny owej wieloznaczności staną się jaśniejsze, gdy stwierdzimy, że mistyką

interesują się przedstawiciele różnych dziedzin wiedzy: historycy literatury i filozofii,

religioznawcy, teologowie, socjologowie, psychiatrzy.

W ujęciu filozoficznym z pojęciem mistyki łączy się przede wszystkim pozarozumowe

sposoby poznania. Mistyka okazuje się tu — jak zauważył Henri Delacroix — „odwetem

intuicji wobec dążeń świadomości dyskursywnej”. Klasyczna definicja Williama Jamesa

zwraca uwagę na takie aspekty doświadczenia mistycznego, jak: niewyrażalność, nietrwałość,

bierność, charakter antyintelektualny. Jednakże — co podkreślają między innymi Dom

Cuthbert Butler, Evelyn Underhill i Caroline Spurgeon – mistyka we właściwym znaczeniu

nie jest ani systemem filozoficznym, ani doktryną, choć jej twórcy podejmują zagadnienia

interesujące również filozofów.

Dla psychologa czy psychiatry doświadczenie mistyczne to szczególnego rodzaju

fenomen przeobrażający gruntownie ludzką psychikę. Znaczny wkład w rozwój badań nad

mistyką wniosła XX-wieczna psychoanaliza (Jung, Silberer, Fromm). Odmienny punkt

widzenia wybierają teologowie różnych wyznań, oceniający prawdziwość faktów mistycznych

i ich zgodność z dogmatami wiary. Dawniej prowadziło to zawsze do podziału na mistykę

„prawdziwą” i „urojoną”, „autentyczną” i „chorobliwą”. W ostatnim okresie dążenia takie

zdają się wygasać, pojmuje się bowiem lepiej specyficzny charakter twórczości mistycznej, na

podstawie której — jak powiada Werner Gruehn — „nie można zbudować żadnego systemu

dogmatycznego”. Sposób działania mistyka w społeczeństwie, indywidualistyczny charakter

religijności mistycznej i jej przekształcenia w formę protestu zbiorowego badali socjologowie

religii tacy jak Ernst Troeltsch, Max Weber czy Joachim Wach. Richard Nettleship utożsamia

prawdziwy mistycyzm z głęboką świadomością symbolicznego znaczenia rzeczywistości

materialnej. Doświadczenie mistyczne zbliża się tym sposobem do doświadczenia

poetyckiego, o ile przyjąć, że jedno i drugie stanowi — jak sądził Bremond — rodzaj

modlitwy. Zdaniem Deana Inge’a najważniejszym elementem mistyki nie jest wizja, trans ani

ekstaza, lecz akt modlitwy i poczucie, iż modlitwa nasza została wysłuchana. Wysiłki

zmierzające do wydobycia podobieństwa między poezją i mistyką wzbudzały zawsze

poważne zastrzeżenia (niedocenianie religijnych wartości mistyki, przesadna sakralizacja

poezji). Przypisywano ponadto samym mistykom intencje najzupełniej fałszywe, jako że

posługując się literacką formą wyrazu nie pragnęli oni w żadnym razie tworzyć dzieł sztuki.

W centrum uwagi badacza mistyki znaleźć się mogą zatem różne obiekty: przeżycie

bądź jego materialna ekspresja, biografia albo dzieło czy też sposób jego istnienia w świecie

myśli i zdarzeń. Warto z kolei postawić pytanie, czy istnieje ,jedna” mistyka, mistyka w

ogóle, wspólna dla wszystkich religii. Cenne prace badaczy takich jak Otto, Jung, Zaehner i

Stace nie oddzielają na ogół mistyki europejskiej od tradycji mistycznych Wschodu,

zakładając, że w grę wchodzą zjawiska zasadniczo podobne. Bergson upatrywał w

poszukiwaniach tego typu wielką szansę empirycznego udowodnienia prawd religijnych.

Jeśli chodzi o mnie, przychylałbym się raczej do opinii Gershoma Scholema, iż „nie

istnieje mistycyzm w ogóle, spotykamy jedynie mistycyzm poszczególnych systemów

religijnych: chrześcijański, arabski, żydowski itd.”. Chociaż doświadczenie mistyczne jest

aktem jednostkowym, to przecież nawet wówczas człowiek nie odrywa się całkowicie od

swojej kultury, religii, sposobu myślenia. Sufizm, kabała, mistyka chrześcijańska tworzą

odrębne światy i różnią się między sobą w stopniu nie mniejszym niż islam, judaizm czy

katolicyzm. Języki europejskie nie posiadają często nawet odpowiedników dla terminów,

jakie wprowadza na przykład sanskryt czy język chiński. Mimo wszystko porównania nurtów

mistycznych różnych wyznań są z pewnością pożyteczne i wielce interesujące, naturalnie pod

warunkiem, że nie tracimy z oczu poważnych rozbieżności.

Ograniczam swoje rozważania w zasadzie do obszaru mistyki chrześcijańskiej, a

mówiąc dokładniej — mistyki europejskiej, przekonany, że również wyrzeczenia posiadają

niejaką wartość. Mistyka chrześcijańska wydaje się niemożliwa bez postaci Boga, który stał

się człowiekiem, czyli czerpie nadzieję z myśli obcej na przykład kabalistom. Gershom

Scholem twierdzi, że mistyka żydowska nie dopuszcza w żadnym wypadku ewentualności

ścisłej unii stworzenia i Stwórcy, uznając taki pogląd wręcz za bluźnierstwo. Inny rys

wyróżniający mistykę chrześcijańską to przyznanie centralnej roli w procesie zbawienia i

poznania miłości przenikniętej cierpieniem.

Sądzę, że każda z definicji mistyki zawiera cząstkę prawdy, choć żadna całości

problemu nie ogarnia. Być może błąd polega na tym, że staramy się odpowiedzieć na pytanie,

czym mistyka jest, zamiast skupić się na kwestii, czym mistyka nie jest. Ostatecznie jeden z

największych autorytetów europejskiej myśli mistycznej Dionizy pseudo—Areopagita nazywa

negację „rzeczą dobrą i piękną”. Otóż w dosłownym znaczeniu mistyka nie jest filozofią,

teologią ani literaturą, choć poniekąd każdą z tych dziedzin ludzkiej twórczości zastępuje.

Porównując liczne studia i przyczynki, dochodzimy do wniosku, że wraz z upływem lat

zmieniało się także rozumienie mistyki i powody, dla których pewne fenomeny i pewne

książki określano dawniej mianem mistycznych, dziś wydają się niezrozumiałe. Czy możliwa

jest zatem historia mistyki? Jeśli pisze ją naukowiec, to za cenę uproszczeń, redukcji i

uogólnień poszukuje zazwyczaj punktów wspólnych, generalnych prawidłowości, najbardziej

powszechnych wątków i tematów. Dla eseisty każde doświadczenie mistyczne — podobnie

jak ludzki los — stanowi przypadek niepowtarzalny. Takie spojrzenie, choć posiada niemało

zalet, unicestwia skutecznie możliwość napisania pełnej, w miarę wyczerpującej historii

mistyki.

Moja książka nie pragnie być niczym więcej jak tylko zbiorem esejów poświęconych

dziesięciu wielkim postaciom i kilku fundamentalnym problemom. Głównym obiektem

zainteresowania stają się tu teksty mistyczne, a nie ludzkie przeżycia. Książki są faktami

niepodważalnymi, są realne, podczas gdy nadzwyczajne fenomeny towarzyszące

doświadczeniu mistycznemu domagają się weryfikacji, która w tym wypadku kończy się

zwykle aktem wiary bądź deklaracją sceptycyzmu. Naturalnie żaden badacz nie może

lekceważyć całkowicie kontekstu biograficznego — choćby dlatego, że również zwykłego

czytelnika nie pozostawia on obojętnym. Zagadkowe okoliczności, w jakich napisano wiele

dzieł mistycznych, uznałem za dodatkowy argument, skłaniający do pobieżnej przynajmniej

prezentacji danych biograficznych, zwłaszcza tam, gdzie zajmuję się postaciami mniej

znanymi.

Mój wybór jest najzupełniej subiektywny, chociaż mam wrażenie, że wszyscy

omawiani autorzy poszerzają, a często wręcz przekraczają granice chrześcijańskiej wyobraźni

religijnej. Poszukiwania idą w różnych kierunkach: Weigel korzysta z dorobku alchemii i

astrologii, Böhme – z ustaleń kabalistow, wraz z Novalisem wkraczamy w intrygujące

obszary religijności romantycznej, Meyrink reprezentuje synkretyzm typowy dla swoich

czasów. Pozycji Jefferiesa nie podejmuję się określić, obecność poświęconego mu szkicu w

niniejszej książce wydawać się może zresztą dyskusyjna.

Drugie słowo występujące w tytule zbioru tłumaczy, dlaczego tak niewielką rolę

odgrywają w naszej kolekcji pisma mistyków ortodoksyjnych: św. Bonawentury, św. Jana od

Krzyża, św. Teresy. Określam w ten sposób ogólny kierunek penetracji, nie posiadam

natomiast żadnych ambicji tropienia przejawów herezji czy oceny zgodności tekstów

mistycznych z doktryną jakiegokolwiek wyznania. Wobec niektórych z omawianych autorów

wysunięty został przez władze kościelne zarzut herezji, w innych przypadkach problem ten

nie był nigdy rozpatrywany, a obecnie stracił w ogóle swą aktualność. Przy okazji chciałbym

jednak wskazać na wieloznaczność słowa „herezja”, a w tym celu odwołać się muszę do jego

genezy.

Tertulian dowodzi, że „herezja” pochodzi z języka greckiego (hairesis) i oznacza

„samowolny wybór”. Zdaniem autora Preskrypcji przeciwko heretykom ów akt wyboru,

sprzeczny z zasadami prawdziwej wiary, powinien być przez nas potępiony, a wynikająca z

niego nauka stanowczo odrzucona. Jednakże jak pisze współczesny filozof Walter Kaufmann,

„herezja, czyli niezgoda na ustalone albo ogólnie przyjęte przekonania, stanowi cenę

wszelkiej oryginalności i innowacji”. Niemało zawdzięcza jej także ortodoksja, która właśnie

dzięki heretykom uzyskuje świadomość własnej tożsamości.

Pozostańmy jednak przy starożytnym rodowodzie słowa. Według Leszka

Kołakowskiego mistycy chrześcijańscy (wyłączając nieliczne wyjątki) nie dostrzegają w unii z

Absolutem rezultatu ludzkich wysiłków, mówią raczej o nadzwyczajnym akcie łaski, boskim

darze,

niepojętym wyborze. Pierwszy impuls pochodzi od Boga, ale później wybiera także

człowiek. Herezja religijna — podobnie jak herezja artystyczna, filozoficzna albo naukowa —

oznacza zawsze sprzeciw wobec obowiązującej i powszechnie głoszonej prawdy. Stanowi ona

wyraz poglądów jednostki, a w każdym razie mniejszości, i dlatego udzielenie jej poparcia

graniczy na ogół z pewnym ryzykiem. Akt wyboru łączy się z odczuwanym niezwykle silnie

przymusem ekspresji, który pozwala lekceważyć istniejące przepisy, dogmaty, postanowienia

cenzury. Nie znamy dokładnie źródła, z którego czerpali swą moc mistycy wszystkich epok.

Być może jest ono również przyczyną różnorodności świata, która powoduje, że na szczęście

ludzie potrafią inaczej myśleć, działać, pisać, czuć — każdy stosownie do swego wyboru.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: