Zagadnienie 2a:
1. Związki historii języka z dziejami Polski, jej kulturą materialną i duchową.
Doba staropolska
I. Epoka przedpiśmienna:
5. Proces plemiennego, terytorialnego i politycznego scalania się i powstanie państwa polskiego
- w połowie IX wieku na terenie późniejszego języka polskiego występują organizacje terytorialno-polityczne:
Śląsk: Dziadoszanie (okolice Głogowa), Bobrzanie (nad górnym i środkowym Bobrem), Ślężanie (wokół góry Ślęży-Sobótki, nad Odrą w okolicy Wrocławia, nad Trzebnicą), Opolanie (oba brzegi górnej Odry), Golęszyce (okolice Cieszyna). Polska południowa: Wiślanie (górne dorzecze Wisły), Lędzianie-Lechowie lub Lachowie (okolice Sandomierza, Zawichostu i Żmigrodu), Polanie (północny zachód os Wiślan), Pomorzanie (na północ od nich), Mazowszanie (na wschód).
- na tym obszarze powoli organizuje się państwo polskie, 250 000 km2, 1 125 000 osób, „kraina lesista” (Gall Anonim)
- historyk języka: w niebogatej wiedzy historycznej musi wyłuskać informacje dot. porozumiewania się ludzi należących do różnych plemion, terytoriów, warstw społecznych,
- ważny wniosek: poczucie wspólnoty językowej różnych plemion mogło wytwarzać się ze wspólnych problemów i trudności związanych z warunkami fizjograficznymi (dopiero osadnictwo zaciera granice wytyczone przez bagna i puszcze).
- powstanie państwa polskiego jako organizacji jednoczącej ww. plemiona (początek w 2 poł. IX wieku, na obszarze państwa Polan. Śląsk w tym czasie prawdopodobnie w państwie wielkomorawskim, potem pod zwierzchnictwem czeskim, w PL dopiero pod koniec panowania Mieszka I.
- Wiązanie się plemion w państewka = wzrost bliskości psychicznej, obyczajowej, językowej, wzrost świadomości narodowościowej. Ważny moment – wspólna dla wszystkich plemion nazwa państwa (przeł. IX i X wieku) w żywocie św. Wojciecha w odniesieniu do Bolesława Chrobrego – dux Palaniorum – użycie po raz pierwszy.
6. Znaczenie organizacji państwowej dla rozwoju języka polskiego
-państwowość powoduje i wspiera proces integracji gwar plemiennych (zacieranie się różnic i powolny rozwój ponadplemiennego dialektu ogólnego). Ma to miejsce głównie w warstwie feudałów (stają się nosicielami „języka urzędowego”, „państwowego”, powszechnie zrozumiałego), język ten staje się językiem administracji, oddziaływania społecznego itp.
- z dialektów plemiennych zaczyna się wyodrębniać „jakaś ich odmiana nacechowana ogólnością, wyższością i autorytatywnością”.
- Państwa wspierają rozwój grodów – siedzib politycznych klasy panującej. Od X wieku rozwój min. Krakowa, Poznania, Gniezna, Wrocławia, Poznania. Panujący wraz ze swymi drużynami wędrują, przemieszczają się po obszarze całego państwa – rozpoczyna się proces integracji dialektów plemiennych, powstają zalążki dialektu ogólnego.
7. Rola chrystianizacji w dziejach języka polskiego
- 966 r. – chrzest Polski, fakt ważny dla rozwoju języka z kilku przyczyn:
- chrześcijaństwo zabezpieczyło organizację państwa, rozwija się kultura i świadomość wspólnoty narodowej (a w jej ramach język). Wzmacnia wpływ/kontrolę klasy panującej na lud. Wzmocnienie pozycji międzynarodowej Polski. Kultura protopolska i język znajdują się w zasięgu wpływów Zachodu – łączność z ożywczymi źródłami kulturalnymi (Słowianie późno weszli z opóźnieniem do kręgu kultury chrześcijańskiej.
- Praga znacznie wcześniej pod wpływem Slavia Romana, Polska w tym czasie odizolowana). Stosunki kulturalno-polityczne z Czechami: wpływy czeskie na nasz język i literaturę (nowe wzorce) trwał będzie przez wieki.
- poszerzenie płaszczyzny użytkowości zalążkowego języka ogólnego ze sfery administracyjno-urzędowej na dziedzinę kultu, liturgii, wychowania religijnego (piśmiennictwo religijno-urzędowe, słownictwo religijno-kościelne).Potrzeba propagowania religii budzi w kuriach biskupich zainteresowanie językiem ludowym.
- ujemny wpływ chrześcijaństwa/Zachodu na rozwój języka: spore wpływy łaciny (język Kościoła, warstw wykształconych w Eur.Zach i Pd.,) zahamują postęp języka polskiego (z różnym nasileniem) na kilkaset lat.
8. Polityczne tendencje odśrodkowe a rozwój języka
- statut Krzywoustego pogodzić tendencje odśrodkowe możnowładztwa z centralistycznymi
- walka o plemienną dzielnicową odrębność polityczną powstrzymuje proces kształtowania się języka ogólnego.
9. Zasady charakterystyki polszczyzny przedpiśmiennej:
- cała wiedza o polszczyźnie przedpiśmiennej (XI – pocz. XII w) opiera się na porównawczej rekonstrukcji, a nie na bezpośrednich danych. II. Epoka piśmienna:
20. Zagadnienia pochodzenia i początkowego rozwoju języka ogólnego i jego odmiany literackiej na tle ówczesnego życia w Polsce:
- czynniki kształtujące naród: wspólnota terytorialna, gospodarcza i psychiczno-kulturalna na przestrzeni długiego okresu czasu + język (jeden z czynników narodotwórczych, ale jednocześnie wynik ich oddziaływania)
- podstawa, z której rozwijał się język – odgraniczone gwary plemienne;
- jedna z najistotniejszych właściwości języka – narzucenie normy (nieraz wybór z dwóch lub więcej obiegowych sposobów mówienia). Normy języka narodowego są umyślnie podtrzymywane i przekazywane. Proces powstawania ponadgwarowej odmiany języka jest związany z życiem społecznym w Polsce (początkowo dotyczył stanów wyższych)
- 2 ośrodki akumulacyjne (stojące na straży państwa i kształtujące naród) w pierwszym okresie historycznym państwa polskiego: panująca dynastia (organizowała państwo) i Kościół (organizował prowincję kościelną), w tym okresie ich interesy były raczej zbieżne a działania równoległe.
- najprawdopodobniej w czasach rządów Mieszka I i Bolesława Chrobrego (X, XI w., umocnili państwowość, władza monarsza, scalenie ziem polskich) zaczął się rozwijać jakiś międzyregionalny język jako jedno ze znamion scalonej jedności.
- następnie – walki o władzę (Mieszko II – Bezprym…) – sytuacja sprzyjająca regionalizmowi, powstawaniu różnic językowych i zacieraniu się podobieństw. Taka sama sytuacja ma miejsce w trakcie rozbicia dzielnicowego. Ze względu na działania odśrodkowe ośrodek dynastyczny nie mógł przyczynić się do rozpowszechnienia języka ogólnego. W tych warunkach „język narodowy mógł się kształtować tylko jako mieszanina elementów różno regionalnych, nawarstwiających się na jakiejś gwarze podstawowej”.
- Kościół: potrzeba porozumiewania się z wiernymi (słowo żywe i pisane). Działalność misyjna. Powstają biskupstwa, potem parafie i klasztory. Najpierw chrześcijaństwo przyjmuje „góra feudalna”. Kler to głównie cudzoziemcy – w klasztorze obowiązuje język kraju, z którego przybyli zakonnicy. Kler mający kontakt z niższymi stanami społecznymi – słabo wykształcony. Wierni biorą bardzo ograniczony udział w obrzędach. Rodzimi duchowni porozumiewali się z wiernymi w regionalnej gwarze.
- 2 poł. XIII w. stosunki zmieniają się na korzyść języka polskiego, jednak nadal nie ma mowy o dominacji jakiejś gwary regionalnej, jej wybijaniu się na stanowisko wspólnego języka kościelnego. Synod w Łęczycy postanawia: spowiedź powszechną odmawiać po polsku, na urzędy kościelne powoływać tylko tych, którzy władają językiem kraju. W XIII wieku episkopat staje się prawie wyłącznie polski. Kaznodzieje mówiący gwarą małopolską najprawdopodobniej działają na Śląsku na pocz. XIII wieku. Inicjatywa polszczenia kazań nabożeństw (np. jako element walki z unikającymi płacenia świętopietrza Niemcami). Jednak duchowieństwo wcale nie roztaczało szczególnej opieki nad językiem polskim jako elementem i nośnikiem kultury. Językiem oficjalnym kościoła (i dysput naukowych, teologicznych itp.) nadal pozostaje łacina.
- Szkolnictwo – w tym okresie brak wpływu na rozwój języka. Zbyt ciasny zakres oddziaływania na społeczeństwo, cel – jedynie dostarczenie Kościołowi pracowników niższego szczebla. Jeden z wyjątków:1331 – bp krakowski Nanker żąda, aby na stanowiska nauczycieli nie przyjmowane osób nie znających języka polskiego. Język obowiązujący i dominujący w nauce – łacina. Poprawa tego stanu dopiero w XV w.
- Lud – bardzo mało informacji na ten temat. Mógł przenosić jedną gwarę na teren innej. Utrwalać język w grodach i podgrodziach.
- poł. XIV do schyłku XV wieku - panowanie Kazimierza Wielkiego – Polska po latach rozbicia dzielnicowego wreszcie staje się wpływowym i bogatym krajem. Rozkwit ustawodawstwa. Rodzą się potrzeby kulturalne wyższego rzędu – dążności artystyczne, sztuki piękne, architektura, powstaje Akademia Krakowska. Centralizacja i unifikacja, tendencje do upowszechniania wspólnego języka – duża rola uniwersytetu krakowskiego.
Mnożą się objawy publicznego i urzędowego użycia polszczyzny (np. Jakub z Kurdwanowa, bo płocki w 1410 roku pod Grunwaldem do żołnierzy przemawiał po polsku)
- W XIV i XV wieku kazania spisane po łacinie wygłaszano po polsku. Powstają fundacje dla polskich kaznodziei (Kraków, Poznań, Wrocław). Pogrzeb Jagiełły – polskie kazanie.
- Kazimierz Jagiellończyk – rozkwit gospodarczy. Zreorganizowana Akademia Krakowska – okres rozwoju. Z tej uczelni wychodzi pierwszy dokument świadomości języka ogólnego: traktat o ortografii Jakuba Parkoszowica.
- średniowieczny Kraków – żywioł niemiecki. Bardzo duża rola języka niemieckiego.
Doba średniopolska:
3. Społeczno-polityczne podłoże języka doby średniopolskiejSzlachta i mieszczaństwo – warstwy uczestniczące w ówczesnym żuciu społ. i Polit. Chłopstwo – nadal pozbawione wpływu.
Środowisko miejskie – miasto ośrodek gospodarczej działalności i wymiany, ciąga wielu ludzi z przyległej okolicy. Podczas jarmarków tłumy kupców i kupujących z całego kraju. = wpływ na rozwój świadomości językowo-narodowej, na upowszechnienie i rozprzestrzenienie się normy językowej. Miasto ośrodkiem życia umysłowego – szkoły, szkoły wyższe, twórczość kulturalna realizowana za pomocą środków językowych + szersze grupy odbiorców.
- 2 poł. XV i 1 poł. XVI w. – okres wielkiego rozkwitu miast polskich (Kraków, Gdańsk, Wrocław, Poznań, Warszawa, Lublin). 23% ludności polskiej mieszka w miastach.
- Ludność miejska – trzy grupy: patrycjat (najbogatsze rodziny kupieckie, pochodzenie gł. niemieckie i włoskie, potem się polszczy), rzemieślnicy i drobni kupcy (warstwa średnia, tzw. pospólstwo, na ogół poch.polskie – wielka rola w walce o język polski), biedota miejska, plebejska (głównie narodowość polska). Różny stosunek tych grup do języka polskiego. Patrycjat – wysoki poziom umysłowy, łączność z życiem kulturalnym zagranicy, zdarzają się wielbiciele języka polskiego. Pospólstwo – oddani wojownicy o j.polski. Plebs – podobnie (najbardziej zapalna cześć społeczeństwa).
- od poł. XVII wieku – trwały upadek miast. Przyczyny gospodarcze, epidemie, oblężenia, pożary, grabieże. Zamiera handel, rzemiosło. Słabnie rola miasta jako siedliska kultury językowej. W tym czasie jednak rozwija się literatura sowizdrzalska (gł. Kraków) – popularyzacja mowy potocznej, ludowej, gminnej, nawet prostackiej.
- Wzrost demokracji szlacheckiej – swoista forma rozkwitu społeczno-politycznego. Stan polityczny w państwie znajdował swoje odzwierciedlenie w pismach i broszurach, w polemikach sejmowych. Obóz reformy – hasło pełnego uprawnienia języka polskiego.
- polszczyzna jako środek propagandy „nowych myśli wśród masy szlacheckiej” – w tym czasie język polski się kształci i ogaci (gramatyka, słownictwo, stylistyczna sprawność),
- rządy Augusta II – język polski popada w lekceważenie, panoszy się francuszczyzna,
4. Kościelno-wyznaniowy współczynnik rozwoju języka doby średniopolskiej
- Reformacja – luteranizm, kalwinizm (1540-1550). Kontrreformacja. Język ojczysty popadł w lekceważenie wielu Polaków. Zwolennicy reformacji (M. Rej) – za językiem narodowym. Albrecht, książę pruski – zalecał język polski w modlitwach, śpiewach, kazaniach i w katechizmie.
Obóz katolicki – ścieranie się dwóch przeciwstawnych opinii – opinie o wyższości łaciny nad językami narodowymi, ale pojawiały się również głosy co do przydatności języka ojczystego w uświadomieniu religijnym wyznawców. Uprzedzenia co do języka polskiego potrwają jeszcze długo. W roku 1596 Jan Bogusławski publikując przekład Sprawiedliwego Józefa musi zapewniać czytelnika, że tekst pisany w języku polskim wcale nie musi nieść treści heretyckich.
W wypowiedziach wybitnych jezuitów – Skarga (pisał po polsku, aby zwalczać wpływy reformacji), Wujek.
Andrzej Frycz Modrzewski dowodzi potrzeby używania języka narodowego Piśmie świętym i tekstach literackich.
1563 – przekład Biblii na język polski pod opieką Mikołaja Radziwiłła.
1599 – jezuici wydają „poprawione” przez pięciu redaktorów wydanie Biblii w przekładzie Jakuba Wujka. Katechizm – dotarcie z prawdami wiary do mas usprawiedliwia użycie języka narodowego.
Jednocześnie zwalcza się np. pomysły opracowania mszy po polsku.
Obóz katolicki i protestancki – oba propagują polskie modlitwy. Polszczyzna panuje w kazaniach. Zygmunt Stary zarządza, że śpiewy i kazania w kościele mariackim mają być polskie.
- w XVII i 1 poł XVIII wieku sprawy religijno-wyznaniowe przestają być jednym z pobudzających i wzbogacających współczynników rozwoju języka polskiego. Jest to efekt kontrreformacji w całej Europie (cenzura, konfiskata książek niepożądanych itp.).
5. Kulturalno-oświatowe tło rozwoju języka doby średniopolskiej
- wzmagają się potrzeby i ambicje kulturalne szlachty, podobnie mieszczaństwo,
- od XV w. do Polski, za pośrednictwem Italii, przenika renesansowy humanizm (sobory biskupie, podróże do Włoch)
- na fali humanizmu dynamizuje się rozwój języka polskiego. Polszczyzna musiała nadążać za myślą renesansową, umożliwiać prace umysłu.
- tworzą poeci piszący po łacinie (język antyku), ale konkuruje z nią polszczyzna
- Jan Kochanowski – godzi antyczne i rodzime elementy w poezji,
- po upadku Akademii Krakowskiej młodzież najchętniej studiuje za granicą (Frankfurt, Lipsk, Bazylea, Paryż, Orlean itp.).
- szkoła parafialna – charakter powszechny i oświatowy, związana organizacyjnie z Kościołem. Rola polszczyzny tutaj mogła być trojaka: 1) pożądane okoliczności – środek pomocniczy w komunikacji 2) najgorsze okoliczności – tępiona zawada dydaktyczna, 3) mniej lub bardziej tolerowana część kształcenia.
- stosunek szkoły jezuickiej do języka ojczystego – 1591r.: łacina jest językiem urzędowym, szkolnym i wykładowym, ale w życiu codziennym i podczas rekreacji wolno używać języka ojczystego. 1606 – w sprawach szkolnych nie wolno mówić w języku ojczystym pod groźbą kar.
- szkoły dla dziewcząt w XVII w. – dominacja języka francuskiego nad polszczyzną
- dwujęzyczność wielu mieszkańców Gdańska (zaczyna się po upadku zakonu krzyżackiego).
- podobnie na Śląsku (Wrocław) – polskiego najprawdopodobniej uczono szkołach prywatnych, istniała też miejska szkoła polska. Niemcy Śląscy zdawali sobie sprawę z pożytków mówienia po polsku (min. dla handlu).
6. Rola książki w rozwoju języka doby średniopolskiej
- druk potęguje rolę książki jako propagatora polszczyzny
- polska książka drukowana – jeden z najważniejszych czynników sprawczych rozwoju polszczyzny
- drukarnie kształtują i utrwalają normy ortograficzne, gramatyczne, stylistyczne
- początki drukarstwa w Polsce 1473 r.
- pojawia się wiele książek
- działalność drukarzy (Hieronim Wietor, Florian Ungler)
- ośrodki wydawnicze – Kraków, Brześć, Królewiec,
Doba nowopolska:
2. Społeczno-polityczne i kulturalno-oświatowe podłoże rozwoju języka doby nowopolskiej:
1) Okres stanisławowski – Pierwsze lata panowania Stanisława Augusta = wejście w dobę nowopolska rozwoju języka polskiego. Czasy przełomowe w dziejach państwa, narodu i polszczyzny. Dążenia „reformatorskie” na dworze króla – postulat rozwoju gospodarki, poprawy losu chłopstwa. Napięcie umysłowe po zastoju czasów saskich stanowiło korzystne podłoże rozwoju języka, jako środka komunikatywnego kształtowania i informacyjnego rozpowszechniania nowych myśli i żądań. Kultura – polityczny program Stanisława Augusta Poniatowskiego – wzmocnienie władzy monarszej, mecenat nad literaturą i sztuką, oświatą, szkolnictwem = sprzyjające warunki dla rozwoju mowy ojczystej (król, mimo, że pozostawał pod wpływem idei zachodnich i francuszczyzny, doceniał jej rolę). Oświecenie popularyzuje hasła racjonalizmu. Powstają czasopisma, broszury, druki, ulotki upowszechniające nowe poglądy, zachęcające do walki politycznej i światopoglądowej. Takiej działalności narzucała się wartość języka „sprawnego, i poprawnego, komunikatywnego i pobudliwego” – ogromna rola usługowa języka narodowego. Powoli słabnie pozycja króla i magnaterii, wzmacnia się burżuazja warszawska, również ona potrzebuje języka propagandy.
Ważna rola szkolnictwa – hasło unarodowienia i upowszechnienia oświaty i wykształcenia. Po likwidacji zakonu jezuitów (któremu bezpośrednio podlegało szkolnictwo polskie) – 1773 powołano Komisję Edukacji Narodowej, pod patronatem królewskim. Wytyczne KEN – pokrycie mapy Polski siecią szkół z określonym programem nauczania (historia, geografia, matematyka, biologia itp.). KEN podejmuje też uparte starania o zdobycie dla języka polskiego stanowiska nadrzędnego w procesie nauczania w szkołach. Ustawy KEN dla stanu akademickiego i na szkoły w krajach Rzeczypospolitej przepisanych – 1783, usuwają z szkół parafialnych łacinę, nauka tylko po polsku. Reforma Akademii Krakowskiej dokonana przez Kołłątaja (1778-1781), przemianowanie tej uczelni na Szkołę Główną, język polski językiem wykładowym na wydziale filozoficznym (tam kształcili się nauczycieli). Skutki reform – rozkwit nauki, ale też np. - rodzice często stronili od zreformowanego szkolnictwa i wysyłali dzieci do szkół do odległych miejscowości, gdzie uprawiano „tradycyjną naukę”. Dlatego KEN po jakimś czasie ustępuje, powrót łaciny do szkół – częściowa klęska języka narodowego.
2) Okres 1795-1815 – ostatni rozbiór (1795) – katastrofa polityczna; naród bez państwa, podzielony między trzech zaborców.
Losy szkolnictwa – staje się ono ważnym instrumentem politycznym w rękach zaborców (cel – wynarodowienie Polaków). Prześladowanie języka ojczystego w szkolnictwie, sądownictwie, administracji.
Zabór austriacki – tu proces germanizacji występuje najwcześniej i z największym nasileniem. Działalność KEN nie dotyka Galicji. Rządy Marii Teresy, a potem Józefa II – nasilająca się germanizacja. Do 15 maleje liczba szkół średnich, radykalnie spada poziom nauczania, język wykładowy: łacina, nieudolnie tłumaczona na polski. 1784 powstaje uniwersytet we Lwowie – ma kształcić zgermanizowaną ludność, wykłady po niemiecku, albo po łacinie, brak Polaków w kadrze profesorskiej. 1805 zniemczono Akademię Krakowską. Wtedy tez wchodzi w życie tzw. Polityczna ustawa szkolna – wg niej celem nauczania na poziomie podstawowym jest nauczenie języka niemieckiego.
Zabór pruski – likwidacja szkół średnich, wprowadzenie języka niemieckiego w szkolnictwie. Z 24 zostało po drugim rozbiorze tylko 8 szkół średnich, reszta zdegradowana, w pracy zostawiono tylko nauczycieli władających językiem niemieckim.
Zabór rosyjski – inaczej niż w innych zaborach. Na ternach zamieszkałych przez Polaków: ludność ukraińska, białoruska, litewska. Polszczyzna językiem mniejszości etnicznej, ale mniejszości dominującej społecznie, politycznie i gospodarczo, język państwowy i język wyższej kultury. Caryca Katarzyna – działalność rusyfikacyjna. Aleksander I - reforma oświaty wg wzorów KEN. Cały zabór ros. = jeden okręg szkolny pod kierownictwem uniwersytetu wileńskiego i ks. A.K. Czartoryskiego. 4-letnie szkoły niższe = język wykładowy polski. Stopień wyższy – szkoły parafialne miejskie, powiatowe i gimnazjum gubernialne. Program kładł nacisk na łacinę i grekę, ale uczono też języka ojczystego, zgodnie z założeniami dydaktycznymi neohumanizmu. Upadek Napoleona – rozpoczyna się doba usuwania nauczania języka polskiego z zaboru rosyjskiego. Od 1814 – żądanie nauczania ros.we wszystkich szkołach w zaborze.
1807-1815 – mała poprawa na terenie Księstwa Warszawskiego, szkołom przywrócono charakter polski.
Towarzystwo Przyjaciół Nauk (powst. 1800 Warszawa) – duże zasługi dla polszczyzny w zaborze rosyjskim.
3) Okres 1815-1831 – Kongres Wiedeński znacznie pogarsza położenie narodu polskiego, kolejne rozczłonkowanie ziem polskich między zaborców.
Galicja – bardzo niski poziom oświaty, niemczenie wszystkich stopni edukacji. W szkołach nacisk na język niemiecki, grekę i łacinę. Tylko w dwóch pierwszych klasach katechizmu nauczano po polsku. Ośrodkami edukacji narodowej i nauki języka polskiego stają się domy. Na uniwersytecie lwowskim – profesorowie Niemcy albo inni obcokrajowcy, jedynie kilka godzin w tygodniu poświęcono dla zajęć z języka polskiego (katedra prowadząca te zajęcia działała bardzo nieudolnie). 1817 – powstaje biblioteka Ossolińskich we Lwowie, która szybko staje się ważnym ośrodkiem, nieobojętnym na rozwój polszczyzny.
Wielkie Księstwo Poznańskie – 1815 królewski patent okupacyjny, zrównuje niemczyznę z polszczyzną, oba języki stają się językami urzędowymi, po polsku uczono też w szkołach.
Śląsk – Górny Śląsk i część Dolnego Śląska miały charakter polski. Po 1815 rozpoczyna się niemczenie (język niemiecki w sądach, urzędach, szkołach, zakaz wygłaszania kazań po polsku – nie respektowany). Działalność Józefa Lompy – propaganda polskości i polszczyzny.
Królestwo Kongresowe – działalność Stanisława Kostki Potockiego (Podróż do Ciemnogrodu), Stanisława Staszica, rozbudowa szkolnictwa elementarnego (po 1820 roku zaborcy uderzyli w szkolnictwo elementarne – ilość szkół drastycznie zmalała).
Kraków 1815-1846 – nieźle rozwija się życie polskie, szkolnictwo (w języku polskim), Od 1818 roku Szkoła Głowna Krakowska posiada autonomię i nową nazwę – Uniwersytet Jagielloński. Wg postanowień traktatu wiedeńskiego, młodzież ze wszystkich zaborów powinna mieć możliwość kształcenia się na UJ – zaborcy nie respektowali tych praw.
4) Okres 1831-1918 – upadek powstania listopadowego = skutek nasilenie nastrojów antypolskiej pod wszystkimi zaborami (represje zwłaszcza dotykają oświatę). Najgorsza sytuacja w Królestwie Kongresowym. Zmniejszono liczbę szkół. Szkoły elementarne – język rosyjski, ewangelickie – niemiecki, żydowskie – hebrajski. 26 godzin tygodniowo w szkole na język rosyjski, 16 na polski. Zamknięto Uniwersytet Warszawski. 1831 rozwiązano Towarzystwo Przyjaciół Nauk. Język rosyjski językiem urzędowym (kolej, poczta). Litwa i Ruś – zamknięto wszystkie polskie gimnazja. Reforma oświatowa Korzeniowskiego („Ustawa o wychowaniu publicznym w Królestwie Polskim”), ustawa ta przywracała polszczyznę do życia społecznego, ale nie zdołała w pełni wejść w życie. Stopniowa rusyfikacja szkolnictwa (zakaz rozmów po polsku w szkołach). Uniwersytet Warszawski reaktywowany jako Szkoła Główna – bardzo szybko zrusyfikowany, bardzo niski poziom nauczania.
Podole, Ukraina, Wołyń - dwa czynniki zachowujące polskość – tradycja przekazywana w domach i polska książka (naruszona lub mniej przez cenzurę).
Zabór pruski – zaostrzenie germanizacji po upadku powstania listopadowego. Język niemiecki urzędowym w Poznańskiem. Szkoły – skuteczny środek wynarodowienia. Ulga po rewolucji 1848-1849 – powrót polszczyzny do klas niższych i szkół wiejskich. Klęska powstania styczniowego – nasilają się tendencje germanistyczne. Antypolska polityka Bismarcka. Język niemiecki wyłącznym językiem urzędowym (od 1876). Masowe niemczenie polskich nazw miejscowych. Zakaz nauczania religii po polsku. 1902 – strajk we Wrześni. Towarzystwa polskie (Towarzystwo Oświaty Ludowej np.) sprzeciwiają się germanizacji promując język polski i polską kulturę.
Prusy Wschodnie i Mazury – germanizacja w szkołach. Działalność polskich towarzystw oświatowych.
Galicja – zaniedbanie polszczyzny, narzucanie języka niemieckiego jako wykładowego. Słabo wykształcona kadra nauczycielska. Potajemne nauczanie języka polskiego (brakowało nauczycieli). 1848 – Polacy w Galicji otrzymują stopniowe ustępstwa na rzecz języka polskiego, ale nadal brakowało dobrze przygotowanych nauczycieli i podręczników. Język niemiecki po 1861 stopniowo znika ze szkół. Strona metodyczna nauczania języka polskiego w szkołach ludowych i średnich pozostawiała wiele do życzenia.
1869 – język polski w służbie wewnętrznej urzędów Galicji Zachodniej (bez poczty i kolei). Poprawa statusu polszczyzny w Galicji pod koniec XIX wieku. Podnosi się poziom nauczania polskiego w szkołach. Polonistyka na obu uniwersytetach. Problematyka językowa budzi coraz większe zainteresowanie. Pojawiają się czasopisma „Język Polski” 1913 i „Poradnik językowy” 1901, powstają nowe podręczniki. Działalność i twórczość naukowa pod zaborami również rozwija język polski. Powstaje nowa terminologia i nomenklatura specjalistyczna. Powstają nowe podręczniki – historia literatury, historii, pedagogiki, matematyki,
5) Okres 1918-1939 – Rok 1918 – nowa epoka w rozwoju języka polskiego. Język polski pojawia się w szkołach. Opracowano program nauczania języka polskiego. W szkołach średnich uczą absolwenci uniwersytetu. Nowe metody nauczania, powstaje nowa literatura metodyczna („Ruch nauczycielski”, „Polonistka” i in. czasopisma). Walka z analfabetyzmem. Do upowszechniania języka polskiego przyczyna się radio i prasa. Pojawia się szereg książek z dziedziny ortografii, ortofonii, ortoepii.
1920 Kraków – powstaje Towarzystwo Miłośników Języka Polskiego
1930 Warszawa – Towarzystwo Krzewienia Poprawności i Kultury Języka Polskiego
Polska Akademia Literatury – praca nad nauczaniem języka najmłodszych, organizowanie konkursów dla uczniów itp.
2. Nauki pomocnicze historii języka polskiego.
Historia (a w jej ramach np. mediewistyka, archiwistyka) – określa czas uformowania się języka, jego przemian itp. Pozwala ustalić wpływy kultury duchowej narodu, czynników społeczno-gospodarczych i zdarzeń historycznych na język. Analiza tekstów pozwala zbadać rozwój języka - słownictwa, ortografii, fonetyki, składni, zapożyczeń itp.
...
Zulka20