Sytuacja języka polskiego w zaborach.doc

SYTUACJA JĘZYKA POLSKIEGO W POSZCZEGÓLNYCH ZABORACH

Okres 1815-1831

Postanowienia Kongresu Wiedeńskiego pogorszyły w znacznym stopniu położenie narodu polskiego. Terytorium Rzeczypospolitej zostało na nowo i na całe stulecie pokawałkowane i oddane zaborcom. Rodzi się imperializm lingwistyczny.

ZABÓR AUSTRIACKI

·         Utrwalały się najmarniejsze warunki oświaty i szkolnictwa – niemczenie szkoły wszystkich stopni.

·         Na najniższym stopniu nauczano krótko gramatykę polską, ale główne przedmioty to gramatyka niemiecka.

·         Gimnazjum: nacisk na języki: niemiecki, łaciński, grecki.

·         Znajomość niemieckiego zbliżała do literatury niemieckiej, tym samym do kultury obcej. Sprzyjało to procesowi wynarodowienia.

·         Ogromna była rola domu i rodziny w umacnianiu i podtrzymywaniu polskości. Również nauczyciele sposobem konspiracyjnym roztaczali opiekę nad mową ojczystą.

·         W otwartym na nowo w 1917 r. uniwersytecie lwowskim profesorami byli albo Niemcy albo inni cudzoziemcy. Wykładali na początku po łacinie, potem po niemiecku. Kilka godzin tygodniowo przeznaczano na gramatykę i literaturę polską – był to nadobowiązkowy przedmiot.

·         W 1817 r. Franciszek I podpisał dekret ustanowieniu biblioteki Ossolińskich we Lwowie – wokół niej zaczął organizować się ośrodek kulturalny i warsztaty pracy naukowej.

RZECZPOSPOLITA KRAKOWSKA – miasto Kraków z okręgiem (1815-1846)

·         Nieźle rozwijało się tam szkolnictwo, na wszystkich szczeblach szerzyło oświatę wyłącznie w języku języka polskiego.

·         Szkoła Główna Krakowska – uzyskała w 1818 r. autonomię wraz z nazwą Uniwersytetu Jagiellońskiego.

·         Przy uniwersytecie zawiązało się Towarzystwo Naukowe, zalążek przyszłej Akademii Umiejętności.

ZABÓR PRUSKI

·         Królewski patent okupacyjny zapewniał, że w wielkim Księstwie Poznańskim będzie się używało języka polskiego obok niemieckiego we wszystkich czynnościach publicznych. Jednak praktyka wyglądała inaczej. W szkołach zatrudniano Niemców, nie umiejących języka polskiego. W 1824 r. wprowadzono w Poznaniu szkoły dwujęzyczne.

·         Możliwe były studia w Berlinie i Wrocławiu.

·         Na Śląsku po r. 1815 nasiliła się polityka niemczenia ludności. Język polski utrzymano tylko w szkołach elementarnych jako pomocniczy. W urzędach obowiązywał język niemiecki.

KRÓLESTWO KONGRESOWE

·         Ministrem oświaty został Stanisław Kostka Potocki.

·         Włożono wielki wysiłek w rozbudowę szkolnictwa elementarnego.

·         W 1816 r. został otwarty w Warszawie uniwersytet. W 1825 powstała Szkoła Przygotowawcza do Instytutu Politechnicznego, w r. 1830 przekształcona na politechnikę. We wszystkich tych uczelniach rozwijał się język narodowy.

·         W 1825 r. powstał w warszawie Instytut Rządowy Wychowania Płci Żeńskiej, w którym wprowadzono naukę języka polskiego.

·         Wzrost warstwy inteligenckiej.

Okres 1831-1918

Po upadku powstania listopadowego nasilił się antypolski kurs w dziedzinie oświatowej.

ZABÓR ROSYJSKI

·         Rząd postanowił przekształcić Królestwo Kongresowe w rosyjską prowincję.

·         Rozpoczęło się prześladowanie języka ojczystego.

·         W szkołach elementarnych nauka języka rosyjskiego, w szkołach ewangelickich języka niemieckiego, a w żydowskich hebrajskiego.

·         W szkołach średnich: 26 godzin j.rosyjskiego, 16 j.polskiego.

·         Zamknięto Uniwersytet Warszawski, rozwiązano Towarzystwo Przyjaciół Nauk.

·         Rezultatem terroru Paskiewicza była ruina szkolnictwa i zastój w życiu umysłowym społeczeństwa.

·         Wprowadzono j.rosyjski jako urzędowy.

·         Jeszcze bezwzględniej tępiono polszczyznę na Rusi i Litwie. Zlikwidowano tamtejsze polskie szkoły, zamknięto uniwersytet wileński.

·         Rok 1862 – Ustawa o wychowaniu publicznym w Królestwie polskim (wzrost szkół elementarnych, przywrócenie pełnych praw j.polskiemu jako wykładowemu, powołano Szkołę Główna).

·         Upadek powstania styczniowego (1864 r.) wyzwolił nowy zamach rusyfikacyjny na polszczyznę i polskość.

·         Język rosyjski jako wykładowy obowiązywał od 1869 w szkole średniej, a od 1885 w szkole ludowej.

·         W latach 1872-1905 rozmowa po polsku w gimnazjum była zakazana.

·         Szkołę Główną przekształcono w 1869 r. w uniwersytet rosyjski.

·         1905 r. – strajk szkolny, który przyniósł niewielkie ustępstwa.

·         Wycofanie się w 1915 r. zaborcy pozwoliło pod rządami okupacji niemieckiej i austriackiej zacząć odbudowę szkolnictwa polskiego. W 1915 zostały utworzone w Warszawie uczelnie: uniwersytet i politechnika.

·         Samoobrona ludności przez rusyfikacją: szkolnictwo prywatne, różne formy samokształcenia i oświaty pozaszkolnej, kształcenie i wychowanie domowe, tajne nauczanie (obejmowało 33% ludności kraju).

ZABÓR PRUSKI

·         Zaostrzenie kursu germanizacyjnego.

·         W 1832 r. wprowadzono jako wyłączny j.niemiecki do urzędów Poznańskiego. Od 1842 nauczanie niemieckiego stało się obowiązkowe w szkołach elementarnych. Zagęszczono też sieć szkół elementarnych.

·         Ulga nastała po rewolucji 1848-1849: germanizacją objęto głównie wyższe klasy szkoły średniej,  w jej niższych klasach i szkołach wiejskich uczono po polsku.

·         Po klęsce powstania styczniowego znów wzmogły się działania germanizacyjne.

·         POLITYKA BISMARCKA: niemczenie ludności polskiej w dziedzinie oświaty życia kulturalnego.

·         1876 r. – ustawa uznająca język niemiecki za urzędowy

·         Znamiennym objawem akcji germanizacyjnej stało się masowe niemczenie polskich nazw miejscowych.

·         Do 1894 r. usunięto naukę j.polskiego ze wszystkich szkół

·         1902 – strajk szkolny we Wrześni.

·         Doniosłe znaczenie dla podtrzymania polskości miały rozliczne towarzystwa (np. Towarzystwo im. Marcinkowskiego).

ZABÓR AUSTRIACKI

·         W Galicji nadal trwało i pogłębiało się zaniedbanie rozwoju mowy ojczystej wzrastających pokoleń.

·         Narzucano gwałtem niemczyznę jako język wykładu i podręczników.

·         Wobec prześladowań j.polskiego w szkole, młodzież potajemnie organizowała samoobronę językową.

·         Po r. 1848 uzyskiwali Polacy drobne ustępstwa na rzecz j.polskiego kosztem ograniczeń niemieckiego, ale w praktyce niewiele to dawało.

·         W 1861 r. usunięto j.niemiecki ze szkół wiejskich, a miejskich przesunięto na późniejsze klasy.

·         W 1866 Sejm uchwalił statut Rady Szkolnej Krajowej, a w 1867 ustawę o jezyku wykładowym w szkołach ludowych i średnich – miał nim być j.polski albo rosyjski w zależności kto utrzymywał szkołę. Dzięki tej ustawie odzyskiwał język polski przodujące stanowisko w szkole ludowej i średniej. Jednak ilość szkół nadal była niedostateczna.

·         W 1870 r. doczekał się spolszczenia Uniwersytet Jagielloński, a w latach 1871-1874 Uniwersytet we Lwowie. Były to ważne ogniska polskiej myśli naukowej i produkcji narodowej inteligencji.

·         W 1873 powstała politechnika we Lwowie.

·         W 1876 powstała w Krakowie Akademia Umiejętności.

·         Na mocy postanowienia carskiego z 1869 r. wprowadzono j.polski (we wschodniej części Galicji ruski) jako urzędowy.

·         Pozycja języka ojczystego od schyłku XIX w. wyraźnie się wzmocniła.

1