Ligeja.pdf

Ligeja

I jest w tym wola, co nie umiera. Któż zbadał tajemnice woli oraz jej

moce? Albowiem Bóg jest tylko możną wolą, dzięki swemu natężeniu

przenikającą wszechrzeczy. Człowiek nie ustępowałby aniołom i nie

podlegałby wcale śmierci, gdyby nie słabość wątlej jego woli.

(Joseph Glanvill)

lnę się na mą duszę, iż nie mogę sobie przypomnieć, jak, kiedy, a

nawet gdzie poznałem po raz pierwszy Lady Ligeję. To już tyle

lat temu i nadmiar cierpień zwątlił moją pamięć! A może i dlatego

nie umiem uprzytomnić sobie teraz tych szczegółów, że charakter

mej umiłowanej, niezwykłe jej wykształcenie, dziwny, choć

spokojny typ jej urody jako, też przenikliwa i ujarzmiająca wymowa jej

niskiego, melodyjnego głosu tak z wolna, tajemnie i stopniowo torowały sobie

drogę do mojego serca, iż szczegóły te przeszły nieznane i niepostrzeżone.

Wszelako sądzę, iż poznałem i spotykałem ją najczęściej w jakimś wielkim,

starożytnym, opustoszałym mieście, gdzieś nad Renem. To pewna, iż

opowiadała mi o swej rodzinie, która wywodziła się niewątpliwie z czasów

niezmiernie odległych. Ligeja! Ligeja! Pogrążyłem się w badaniach, które są

tego rodzaju, iż bardziej od wszystkiego znieczulają na wrażenia świata

zewnętrznego, a jednak dość mi jest tego jedynego, słodkiego słowa: Ligeja! -

by przed oczyma mej wyobraźni przesunął się obraz tej, co już odeszła... Kiedy

to piszę, przychodzi mi na myśl, iż nie znałem nigdy rodowego miana istoty, co

była mą przyjaciółką i mą narzeczoną, co brała udział w mych dociekaniach i

została w końcu mą ślubną oblubienicą. Byłoż to następstwem żartobliwego

nakazu mej Ligei czy też świadectwem siły mych uczuć, iż nigdy nie

zasięgnąłem o tym wiadomości? Lub czy nie wyniknęło to z własnej mej

zachcianki i nie stanowiło rozkiełznania romantycznej ofiary na ołtarzu

bezgranicznego umiłowania? Szczegół ten niewyraźnie majaczy w mych

wspomnieniach; cóż więc dziwnego, iż zapomniałem zupełnie okoliczności, co

go wywołały i z nim się skojarzyły? I zaiste, jeżeli kiedykolwiek Wid Baśni,

jeżeli kiedykolwiek blada, uskrzydlona mrokami Asztofet bałwochwalczego

Egiptu dziewosłębiła - jak powiadają - złowróżbnym zaślubinom, to na pewno

dziewosłębiła moim.

Pozostało wszakże pewne drogie wspomnienie, co do którego pamięć

mnie nie zawodzi. Odnosi się ono do osoby Ligei. Z postawy była smukła, nieco

szczupła, zaś pod koniec życia nawet wychudła. Daremnie siliłbym się na opis

dostojeństwa i spokojnej swobody jej zachowania się jako też niezrównanej

lekkości i sprężystości jej chodu. Jawiła się i znikała na kształt cienia. Nie

wiedziałem nigdy, kiedy wchodziła do mojej pracowni, i o jej obecności dawała

mi znać dopiero miła muzyka jej słodkiego, głębokiego głosu oraz, marmurowa

jej dłoń, którą kładła na moim ramieniu. Pięknością twarzy nie dorównywała jej

żadna kobieta. Był to niby rozblask snów, wykołysanych przez opium, niby

napowietrzna, wyszczytniająca ducha zjawa, cudniej boska niż zwidzenia, co

snuły się nad uśpionymi duszami dziew delijskich. Wszelako jej rysy nie

okazywały bynajmniej owej prawidłowości, którą mylnie nauczono nas wielbić

w klasycznych dziełach świata pogańskiego. „Nie masz doskonałego piękna -

powiada Bacon, lord z Verulamu, zastanawiając się szczegółowo nad

wszelakimi kształtami i rodzajami piękna - bez pewnej niezwykłości w

umiarach”. Jakkolwiek więc widziałem, iż rysy Ligei nie posiadają klasycznej

prawidłowości, jakkolwiek zdawałem sobie sprawę, iż uroda jej była istotnie

„doskonała”, i czułem, że jest w niej coś „niezwykłego”, mimo to na próżno

starałem się odkryć tę nieprawidłowość i określić ściśle własne me poczucie jej

„niezwykłości”. Przyglądałem się liniom wyniosłego, bladego czoła: było

nieskazitelne; lecz jak zimne jest to słowo w zastosowaniu do tak nadludzkiego

dostojeństwa! Skronie władcze, szerokie, spokojne, o łagodnych wyniosłościach

i lśniące, szczodre, sfalowane warkocze, godne najzupełniej homeryckiego

określenia: hiacyntowe! Patrzyłem na misterną rzeźbę nosa - i krom

przedziwnych medalionów hebrajskich nie znajdowałem nigdzie podobnej

doskonałości. Okazywał on te samą bujną płynność linii, miał tę samą, zaledwie

dostrzegalną, orlą krzywiznę i te same harmonijne wysklepione nozdrza,

świadczące o niezależności ducha. Brałem pod rozwagę słodkie usta. Tchnęły

one tryumfem rzeczy nieziemskich: wyniosły zakrój krótkiej wargi górnej;

senna, rozkoszna miękkość dolnej; rozigrane dołeczki; wyraziste barwy; zęby o

połysku niemal olśniewającym, rozwidniane wniebowziętym jaśnieniem jej

spokojnych, łagodnych, lecz radośnie promiennych uśmiechów. Zastanawiałem

się nad kształtami brody i znajdowałem wdzięk umiaru, słodycz i majestat,

pełnię i przeduchowienie helleńskie; były to kształty, które bóg Apollo ukazał,

lecz tylko we śnie, Kleomenesowi, synowi niewiasty ateńskiej. A potem

zatapiałem spojrzenie w wielkich źrenicach Ligei.

Dla oczu nie znajdujemy wzorów w odległej starożytności. Być może, iż

to właśnie w oczach mej miłej kryła się tajemnica, o której wspomina lord

Verulamu. Moim zdaniem były one znacznie większe, niż zazwyczaj bywają

oczy ludzkie, i ognistsze, niźli oczy gazel z doliny Nurżahad. Wszelako ta

właściwość zaznaczała się u Ligei tylko niekiedy, w chwilach wzmożonego

podniecenia. Wówczas jej piękność bywała, a może tylko wydawała się mej

rozpłomienionej wyobraźni, pięknością istot zabłąkanych z zaświata, pięknością

hurys, sławionych przez mity tureckie. Skrzącą czerń źrenic ocieniały rzęsy

krucze i nadzwyczaj długie. Nie mniej czarne były brwi, nieco chwiejnie

zarysowane. „Niezwykłość”, którą zauważyłem w tych oczach, nie wynikała

wszakże ani z ich kształtu, ani z ich barwy, ani z ich blasku i polegała

najprawdopodobniej na ich wyrazie. Ach, jakież beztreściwe słowo! Za szumną

rozlewnością tego pustego dźwięku skrywa się nasza nieznajomość wielu

zjawisk duchowych. Wyraz oczu Ligei! Ileż to razy rozmyślałem o nim! Na

próżno trawiłem całe noce letnie, by go przeniknąć. Co to było w oczach mojej

miłej - to coś, głębsze niż studnia Demokryta? Co to było? Uwziąłem się, chcąc

odgadnąć. Te oczy! Te wielkie, świetliste, nieziemskie źrenice! Stały się dla

mnie bliźniaczymi gwiazdami Ledy - ja zaś byłem najzbożniejszym ich

astrologiem.

Śród wielu niepojętych dziwów psychicznych najbardziej

zaciekawiającym i niepokojącym, acz pomijanym - jak mi się zdaje - dotychczas

przez naukę, jest zjawisko, iż chcąc sobie coś dawno zapomnianego

przypomnieć, stajemy niejednokrotnie tuż u rubieży przypomnienia, a jednak

przypomnieć sobie nie możemy. Ileż to razy zatapiając się w rozmyślaniach nad

oczyma Ligei czułem, iż jestem bliski pełnego poznania ich wyrazu, czułem

bliskość tego poznania, lecz zarazem stwierdzałem, że nie jest ono jeszcze moje,

i w końcu doszczętnie gubiłem jego wątek! (o tajnio nieogarniona!) w

najpospolitszych przedmiotach wszechistnienia dopatrywałem się całych

kręgów podobieństw do tego wyrazu. Chcę przez to powiedzieć, iż z chwilą,

kiedy piękność Ligei wtargnęła do mej duszy i zajęła w niej miejsce gdyby w

relikwiarzu, z wielu jestestw świata widomego wyczuwałem to samo uczucie,

jakiego doznawałem w sobie i dokoła siebie pod wpływem jej wielkich,

promienistych źrenic. Mimo to nie mogłem określić tego uczucia ani go zbadać,

a chwilami nawet traciłem je z oczu. Powtarzam, iż rozpoznawałem je niekiedy,

patrząc na szybki wzrost winogradu lub zastanawiając się nad ćmą, nad

motylem, nad przeobrażeniem się poczwarki, nad biegiem wartkiej wody.

Wyczuwałem je w oceanie i w spadaniu meteorów. Wyczuwałem je w

spojrzeniach, zgrzybiałych starców. Znam na sklepieniu niebieskim jedną czy

dwie gwiazdy (zwłaszcza jedną, gwiazdę szóstej wielkości, zmienną i dwoistą,

znajdującą się w pobliżu wielkiej gwiazdy Liry), które, oglądane przez teleskop,

przywodziły mi na myśl to uczucie. Odnajdowałem je w pewnych brzmieniach

ostrunionych instrumentów muzycznych, a czasem w ustępach niektórych

książek. Śród nieprzebranego mnóstwa innych przykładów przypominani sobie

ustęp z jakiegoś dzieła Josepha Glanvilla, który (kto wie? - może dla swej

cudaczności) zawsze rozbudzał we mnie to uczucie:

I jest w tym wola, co nie umiera. Któż zbadał tajemnicę woli oraz jej

moce? Albowiem Bóg jest tylko możną wolą, dzięki swemu natężeniu

przenikającą wszechświaty. Człowiek nie ustępowałby aniołom i nie podlegałby

wcale śmierci, gdyby nie słabość wątłej jego woli.

W przebiegu lat i na podstawie poniższych spostrzeżeń udało mi się

istotnie wykryć pewną daleką łączność między tym ustępem angielskiego

moralisty a jedną połacią charakteru Ligei. Nasilenie myśli, czynu i słowa było

w niej prawdopodobnie wynikiem lub przynajmniej oznaką tego przepotężnego

chcenia, co podczas długiego naszego obcowania w inny i więcej bezpośredni

sposób zdołało dowieść swej obecności. Śród wszystkich znanych mi kobiet

jedynie ona, ta zewnętrznie spokojna i zawsze panująca nad sobą Ligeja, bywała

najbezwzględniej ofiarą sępich zawichrzeń okrutnej namiętności. Ale z

namiętności tej zdawałem sobie sprawę tylko na podstawie cudownej

rozprężności tych rozpajających i przerażających zarazem źrenic, na podstawie

czarodziejskiej niemal wdzięczności, gibkości, wyrazistości i słodyczy jej

niezmiernie głębokiego głosu jako też na podstawie nieokiełznanej mocy

(zdwajanej jeszcze przez przeciwieństwo z właściwościami jej wysłowienia)

szczególniejszych poglądów, które zdarzało się jej wygłaszać.

Wspomniałem o wykształceniu Ligei: było niezmierzone - nie spotykałem

podobnego u innych kobiet. Posiadała głęboką znajomość języków klasycznych

i - o ile mogłem sprawdzić - władała biegle nowoczesnymi językami

europejskimi. I czy zdarzyło się kiedy; by Ligeja pomyliła się w jakiejkolwiek

dziedzinie nauki, tak bardzo podziwianej i uwielbianej, a jednak tak mętnej?

Przede wszystkim ten rys w naturze mojej żony tak dziwnie, tak przejmująco

narzucał się mej baczności w ostatnim zwłaszcza okresie. Powiedziałem, iż

żadna kobieta nie dorównywała jej wykształceniem, lecz czyż istnieje

mężczyzna, któremu powiodło się zbadać nieprzejrzane przestwory wiedzy

filozoficznej, przyrodniczej i matematycznej? Nie rozumiałem wówczas tego, co

teraz jasno pojmuję, iż wiadomości Ligei były bezgraniczne, osłupiające; ale

zdawałem sobie sprawę z jej ogromnej przewagi i z dziecięcą ufnością

powodowałem się wskazówkami śród chaosu dociekań metafizycznych, które w

pierwszych latach naszego małżeństwa pochłaniały mnie całkowicie. Kiedy

zagłębiałem się w tych zagadnieniach, tak mało zbadanych a jeszcze mniej

znanych, i kiedy ona pochylała się nade mną, z jakimż światowładnym

tryumfem, z jakimż radosnym zachwytem, z jakąż wniebowstępną nadzieją

doznawałem wrażenia, iż oto z wolna rozstępują się przede mną te przedziwne

widnokręgi i ukazuje się w głębi przejasna, długa i nie udeptana stopą ludzką

ścieżka, mająca mnie zaprowadzić hen, wzwyż, ku celom Wiedzy, co zbyt jest

cenna i zanadto boska, by nie miała być zabroniona!

Lecz z jakimż krwawym bólem spostrzegłem po kilku latach, iż moje

najniezawodniejsze oczekiwania rozwijają skrzydła i gotują się do odlotu!

Bowiem bez Ligei byłem tylko dzieckiem zbłąkanym śród ciemności. Już sama

jej obecność i sposób czytania rozwidniały niejedną tajemnicę

transcendentalizmu, co nas pochłaniał. Bez promiennego blasku jej oczu

umiejętność ta, złota i skrzydlata, mierzła gdyby saturnowe ołowie. Otóż te oczy

coraz rzadziej i rzadziej jęły spoglądać na karty, co były przedmiotem mych

zadum. Ligeja zaniemogła. Zbyt - ach, zbyt świetnymi ogniami pałały dziwne

jej źrenice; białe palce nabrały woskowej przejrzystości grobu, a błękitne żyłki

na wyniosłym czole wznosiły się i opadały szybko za najlżejszym wzruszeniem.

Widziałem, że musi umrzeć, i rozpaczliwie pasowałem się w duchu z okrutnym

Azraelem. Lecz walka, którą podjęła ta namiętna istota, ku mojemu zdumieniu

była jeszcze zapamiętalsza. Na podstawie pewnych właściwości jej głębokiej

natury przypuszczałem, iż śmierć oszczędzi jej swych przerażeń, ale tak się nie

stało. Nie ma słów na określenie nieugiętości oporu, jaki stawiała Widowi

Cieniów. Skowytałem z żałości, patrząc na to bolesne widowisko. Chciałem

pocieszać, chciałem koić rozumowaniem; lecz jej nieokiełznana żądza życia,

życia i tylko życia była tak przepotężna, iż pociechy i rozumowania wydawały

się istnym szaleństwem. Mimo to do ostatniej chwili, śród mąk, co targały hardą

jej duszą, nie postradała swej zewnętrznej pogody. Słodszym stał się jej głos, co

jeszcze się pogłębił - wolałem jednak nie rozmyślać nad tajnym znaczeniem

słów, spokojnie wypowiadanych. Mózg mój nurzał się w obłędzie, gdym słuchał

tej nieziemskiej melodii, tych zachceń i uroszczeń, o jakich przedtem nie śniła

ludzkość.

Że mnie kochała, to nie ulegało wątpliwości; i łatwo przyszło mi zdać

sobie sprawę, że miłość, co włada w duszy tej miary, nie może być zwyczajną

namiętnością. Lecz dopiero w obliczu śmierci pojąłem w całej pełni siłę jej

uczuć. Trzymając mnie za rękę, całymi godzinami darzyła mnie szczodrze

nadmiarem swego serca, którego przenamiętna czułość graniczyła z

ubóstwieniem. Czymże zasłużyłem na szczęście takich wyznań? Czymże

zasłużyłem na przekleństwo utraty mej miłej w chwili, kiedy do nich przyszło?

Lecz mówić o tym dłużej jest nad moje siły. Pragnąłbym tylko nadmienić, iż to

niekobiece już zapamiętanie się Ligei w miłości, co, niestety, była darem

niezasłużonym i niegodnej ofiarowanym duszy, naprowadziło mnie w końcu na

źródło jej tęsknoty oraz nieskiełznanie dzikiej żądzy życia, które tak szybko

gasło. Dać wyobrażenie o tej nieukojonej tęsknicy, o tym rozpętanym do

szaleństwa pragnieniu życia, i tylko życia - nie jest w mej mocy i słów mi już

nie staje.

O północnej godzinie, kiedy duch jej gotował się już do odlotu, przyzwała

mnie skinieniem jeszcze raz ku sobie i prosiła, bym odczytał jej wiersze, które

ułożyła na kilka dni przedtem. Uczyniłem zadość jej życzeniu. Brzmiały one

następująco:

Oto godowa noc

Śród lat, co w smętnych zgasły snach!

Skrzydlatych, jasnych duchów moc,

W zasłonach i we łzach,

Patrzy na dramat, który gra

Nadzieja, to znów strach,

A gędźbą sfer rozbrzmiewa donośną

Wszystek teatru gmach.

Aktorzy - z kształtów ni to Bóg,

Jak pszczelny szemrzą ul,

Błędnie szukając dróg.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: