Nie zakładaj się nigdy z diabłem o swą głowę.pdf

Nie zakładaj się nigdy z diabłem o swą

głowę

on tal que las costumbres de un autor - powiada Don Thomas de

las Torres w przedmowie do swych Poezji miłosnych - sean puras y

castas, importo muy poco que no sean igualmente severas sus

obras - to znaczy, iż jeżeli obyczaje jakiegoś autora są skromne i

czyste, to można mu wybaczyć morał jego dzieł. Przypuszczam, iż

Don Thomas za to twierdzenie pokutuje teraz w czyśćcu. I godziłoby się ze

względu na sprawiedliwość poetycką, by przebywał tam tak długo, aż jego

Poezje miłosne przestaną pojawiać się w druku lub dla braku czytelników

ostatecznie popadną w zapomnienie. Wszelki twór wyobraźni winien zawierać

jakiś morał i, co jeszcze snadniej zmierza do celu, krytycy wykazali, iż istotnie

go zawiera. Filip Melanchton napisał przed laty komentarz do

Batrachomyomachii i dowiódł, iż zamierzeniem poety było wywołać odrazę do

rokoszów. Pierre la Seine poszedł o krok dalej, wykazując, iż chciał on zalecić

młodzieży wstrzemięźliwość w jedzeniu i piciu. Podobnie Jacobus Hugo ku

swemu zadowoleniu odkrył, iż Homer, mówiąc o Evenusie, miał na myśli

Kalwina; że przez Antinousa rozumiał Marcina Lutra, że w Lotofagach należy

dopatrywać się protestantów w ogóle, a w Harpiach Holendrów. Nie mniej

przenikliwi są nasi nowocześni scholastycy. Wykryli oni głębsze znaczenie w

Przedpotopowcach , znaleźli parabolę w Powhatanie , dostrzegli nowe

widnokręgi w Cock Robinie i transcendentalizm w Skocz no przez mój palec .

Słowem, wykazano, iż nikt nie może zasiąść do pisania bez nadzwyczaj

głębokich zamierzeń. Na ogół oszczędzono pisarzom w ten sposób wielu

kłopotów. Nowelista, na przykład, nie potrzebuje się wcale troszczyć o podkład

moralny. On jest, gdzieś, a morał i krytycy niech łamią sobie głowę. Z czasem

wszystko, co ten dżentelmen zamierzał i czego nie zamierzał, wyjdzie na jaśnię

w jakimś ,,Dial” lub „Down-Easter” 1 wraz z tym, co powinien by był zamierzać,

i z dodatkiem tego, co zamierzał zamierzać - tak że w końcu wszystko będzie

leżało jak na dłoni.

Nie ma zatem dostatecznego powodu do zarzutu, jaki mi czynią niektórzy

ignoranci, że nie napisałem nigdy opowieści moralnej lub raczej - wyrażając się

ściśle - opowieści z morałem. Nie są oni krytykami, którym dano mnie pouczać

1 „Dial”, „Down-Easter” - czasopisma transcendentalistów; redaktorem „Dial” był słynny myśliciel

amerykański, R.W. Emerson (przyp. tłum.).

i wpływać na rozwój mej moralności - w tym cała tajemnica. Nawiasem mówiąc

„North American Quarterly Humdrum” okryje wkrótce hańbą ich głupotę.

Zanim to nastąpi, by zapobiec potępieniu i złagodzić podnoszone przeciw mnie

oskarżenia, ofiaruję im przytoczoną poniżej smętną powiastkę, której oczywisty

morał nie może podlegać żadnej wątpliwości, ile że najprzelotniejszy rzut oka

wyczyta go w wielkich literach składających tytuł tej opowieści. Należy mi się

uznanie za ten pomysł, nierównie mądrzejszy od pomysłów La Fontaine'a i

innych, którzy ociągają się z sensem do ostatniej chwili i przemycają go dopiero

pod koniec swych bajek.

Defuncti iniuria ne afficiantur 2 , brzmiało prawo dwunastu tablic, zaś De

mortuis nil nisi bene 3 jest przewyborną zasadą - nawet w takim razie, gdy

nieboszczyk był zwykłym sobie, ciepłym piwkiem. Nie mam tedy zamiaru

uwłaczać mojemu zmarłemu przyjacielowi, Toby Dammitowi. Nieciekawa zeń

była psia krew i psią też zginął śmiercią; ale nie można go winić za jego

łajdactwa, które były następstwem pewnej ułomności jego matki. Czyniła, co

tylko mogła, łojąc mu skórę, gdy był dzieckiem - bowiem dla jej

systematycznego umysłu obowiązki zawsze bywały rozkoszą, a dzieci, podobnie

jak twarde kotlety lub nowoczesne, greckie oliwki, są bez porównania lepsze,

gdy są bite - cóż, kiedy biedna babina miała nieszczęście być mańkutką, zaś

dzieci, którym łoi się skórę lewą ręką byłoby lepiej w ogóle nie łoić. Świat

obraca się od strony lewej ku prawej. O ile każde uderzenie we właściwym

kierunku wypędza jakiś zły narów, o tyle cięgi, zadawane odwrotnie,

zaszczepiają zarodki zdrożnych popędów. Bywałem nieraz przy karceniu

Toby'ego i nawet ze sposobu, w jaki fikał nogami, mogłem zauważyć, iż z dnia

na dzień staje się coraz gorszy. W końcu przekonałem się ze łzami w oczach, że

z tego nicponia nic nie będzie, i pewnego dnia, kiedy dostał takie lanie, że

poczerniał na twarzy jak mały Afrykanin - a nie było w nim żadnej innej zmiany

prócz tej, iż dostał konwulsji - nie mogłem znieść tego dłużej i rzuciwszy się na

kolana, podniesionym głosem przepowiedziałem mu zgubę.

Zatrważało mnie przede wszystkim to, iż tak wcześnie dojrzewał do

występku, W piątym miesiącu życia podlegał nieraz takim przystępom gniewu,

iż nie mógł wybełkotać ani słowa. Kiedy miał sześć miesięcy, zastałem go raz

ogryzającego talię kart. W siódmym miesiącu zwykł był obejmować i całować

małe dziewczątka. W ósmym miesiącu kategorycznie nie chciał położyć swego

podpisu na akcie przystąpienia do ligi wstrzemięźliwości. Tak z miesiąca na

miesiąc wzmagała się jego zbrodniczość i doszło do tego, iż już pod koniec

pierwszego roku życia nie tylko zapragnął zapuścić sobie wąsy, lecz, co gorsza,

jął nałogowo wymyślać, kląć i zakładać się o byle co.

Skutkiem tej ostatniej, nader nieprzyzwoitej nawyczki dosięgła w końcu

Toby Dammita zguba, którą mu przepowiedziałem. Przywara ta „rosła jego

wzrostem i wzmacniała się jego mocą”, toteż kiedy doszedł do lat męskich, po

2 Defuncti iniuria ne afficiantur (łac.) - Krzywda nie powinna dotykać zmarłych.

3 De mortuis nil nisi bene (łac.) - O umarłych mów tylko dobrze (przyp. red.).

prostu nie mógł wypowiedzieć zdania, by do niego nie wtrącić propozycji

jakiegoś zakładu. Nie żeby naprawdę był gotów zakładać się - wcale nie. Muszę

oddać sprawiedliwość mojemu przyjacielowi i wyznać, iż przyszłoby mu to z

równą trudnością, jak nieść jaja. Była to dla niego tylko czcza formułka - nic

więcej. Do powiedzeń tego rodzaju nie przywiązywał on najmniejszej wagi.

Były to ot, takie sobie, acz niezupełnie niewinne wstawki - fantazyjne zwroty,

którymi zaokrąglał swe zdania. Kiedy oświadczał: „założę się z panem o to lub

owo”, nikomu nie przychodziło na myśl brać go za słowo. Mimo to uważałem

za swój obowiązek nie szczędzić mu upomnień. Nawyczka ta była niemoralna -

i tak też ją określałem. Była gminna - i na to mu dawałem moje słowo. Była źle

widziana w towarzystwie - mówiłem zatem tylko prawdę. Była zabroniona

rozporządzeniem Kongresu - bynajmniej nie zamierzałem kłamać.

Napominałem - uśmiechał się. Błagałem - śmiał się. Przybierałem ton

kaznodziejski - szydził. Groziłem - klął. Poszturchiwałem go - wzywał policję.

Ciągnąłem go za nos – parskał i oświadczał, iż gotów jest założyć się z diabłem

o swą głowę, że po raz drugi nie ujdzie mi to płazem.

Ubóstwo było drugim występkiem, którym osobliwsza ułomność matki

obarczyła Dammita. Był ohydnie biedny i stąd to zapewne pochodziło, iż jego

napomknienia o zakładach nieczęsto miewały następstwa pieniężne. Poczuwam

się do obowiązku wyznać, iż nigdy nie słyszałem, żeby się wyraził: ,,założę się z

panem o dolara”. Zazwyczaj brzmiało to: „założę się, o co pan chce” lub „założę

się o wszystko na świecie”, albo „założę się o drobnostkę” lub jeszcze

znamienniej: „założę się z diabłem o własną głowę”.

Ta ostatnia forma podobała się mu widocznie najwięcej, zapewne dlatego,

iż była najmniej ryzykowna, albowiem Dammit stał się nadzwyczaj oszczędny.

Miał głowę małą: więc gdyby ktoś wziął był go za słowo, to jego szkoda byłaby

również mała. Są to jednakże tylko me własne refleksje i bynajmniej nie jestem

pewien, czy z całą słusznością mogę mu je przypisać. Bądź co bądź to

powiedzenie z dnia na dzień stawało się mu coraz milsze, jakkolwiek było

rzeczą wysoce nieprzyzwoitą zakładać się o swą głowę jak o paczkę banknotów,

ale tego zdrożne skłonności mojego przyjaciela nie pozwalały mu zrozumieć. W

końcu zaprzestał zupełnie używać innych formułek zakładu i jął „zakładać się z

diabłem o własną głowę” z taką uporczywością i zapalczywością, iż począłem

nie mniej dziwić się jak oburzać. A trzeba wiedzieć, iż zawsze się oburzam, gdy

czegoś nie rozumiem.

Tajemnice zmuszają do myślenia i dlatego szkodzą zdrowiu. To pewna, iż

sposób, w jaki Mr Dammit zwykł był dawać wyraz swym gorszącym zaklęciom,

że akcent, z jakim je wygłaszał - zawierały coś, co zrazu mnie zaciekawiło, a

później wielce zaniepokoiło - coś; co dla braku ściślejszego określenia niechaj

będzie mi wolno nazwać narwanym, lecz co Mr Coleridge nazwałby zapewne -

mistycznym, Mr Kant- panteitycznym, Mr Carlyle - twistycznym, a Mr Emerson

- hyperquizzitystycznym 4 . Jęło mi to bardzo się nie podobać. Dusza Mr

Dammita znajdowała się w poważnym niebezpieczeństwie. Postanowiłem

wytężyć wszystek mój dar słowa, by ją ocalić. Ślubowałem służyć mu, podobnie

jak święty Patryk wedle kroniki irlandzkiej miał służyć ropusze, to znaczy

„obudzić w nim świadomość jego stanu”. Zabrałem się niezwłocznie do dzieła.

Jeszcze raz uciekłem się do upomnień. Zebrałem wszystkie siły, by rozmówić

się z nim ostatecznie w cztery oczy.

Gdym skończył moje kazanie, Mr Dammit raczył zachować się nader

dwuznacznie. Przez jakiś czas milczał, spoglądając mi badawczo w oczy. Lecz

wnet przechylił głowę na bok i podniósł brwi w górę. Po czym rozczapierzył

palce u obu dłoni i ruszył ramionami. Następnie mrugnął prawym okiem.

Uczynił to samo z kolei lewym. Po czym zamknął oboje oczu bardzo mocno,

lecz wnet otworzył je tak szeroko, iż przeląkłem się, myśląc o następstwach. Po

czym przyłożył wielki palec do nosa i uznał za właściwe wykonać jakiś dziwny

ruch innymi palcami. W końcu wziął się pod boki i zniżył się do odpowiedzi.

Przypominam sobie jednakże tylko piąte przez dziesiąte jego mowę.

Byłby mi wielce obowiązany, gdybym zechciał stulić gębę. Nie życzy sobie

moich morałów. Gardzi moją gadaniną. Dość jest już dojrzały, iżby wiedział, co

ma robić. Czy mi wciąż jeszcze się zdaje, że jest niemowlęciem? Czy mogę

zarzucić cokolwiek jego charakterowi? Czy chcę mu ubliżać? Czym upadł na

głowę? A przy tym, czy moja matka wie, że mnie nie ma w domu? Stawia mi to

pytanie jako człowiekowi prawdomównemu i będzie polegał na mej

odpowiedzi. Otóż raz jeszcze wyraźnie mnie zapytuje, czy moja matka wie, że

wałęsam się poza domem. Atoli moje zakłopotanie wydało mnie, a on gotów

jest założyć się z diabłem o własną głowę, iż wyszedłem bez wiedzy mej matki.

Mr Dammit nie pozwolił mi dojść do słowa. Wykręciwszy się na pięcie,

opuścił mą osobę z niegodziwym pośpiechem. I dobrze się stało dla niego, że

tak postąpił. Uraził me uczucia. Co więcej, wywołał mój gniew. Byłbym go

wreszcie raz wyciągnął na jego obelżywy zakład. Byłbym wygrał dla Belzebuba

małą główkę Mr Dammita - gdyż moja mama istotnie wiedziała, że na krótko

wyszedłem z domu.

Ale Khoda shefa midêhed - niebiosa przynoszą ulgę - jak powiadają

muzułmanie, jeśli ktoś im nastąpi na palec. Zelżono mnie, gdy spełniałem swój

obowiązek, i po męsku zniosłem tę obelgę. Jednakowoż nabrałem

przeświadczenia, iż uczyniłem wszystko, co tylko było można, dla tego marnego

indywiduum, i postanowiłem nie naprzykrzać się mu więcej moimi radami, lecz

pozostawić go jego własnemu sumieniu. Aczkolwiek powściągnąłem moje

upomnienia, to jednak nie zdołałem wyrzec się zupełnie jego towarzystwa. Co

więcej, jąłem nawet pobłażać niektórym jego mniej nagannym przywarom i

bywało, żem pochwalał niekiedy jego zdrożne wybryki, jak smakosze chwalą

musztardę, ze łzami w oczach, tak bardzo bolało mnie serce, gdym słuchał jego

4 Parodia słownictwa filozoficznego Carlyle'a i Emersona, których Poe nie cierpiał jako transcendentalistów

(przyp. tłum.).

niegodziwej gadaniny.

Pewnego pięknego dnia, wziąwszy się wzajem pod ramiona, wałęsaliśmy

ślę razem, a droga nasza wiodła ku rzece. Był na niej most i postanowiliśmy

przejść po nim na drugą stronę. By uchronić go przed niepogodą, most ten

przykryto dachem, wszelako arkady jego miały bardzo niewiele okien i było tam

nieprzyjemnie i ciemno. Gdyśmy weszli w głąb, przeciwieństwo między jaśnią,

co została za nami, a mrokiem, który zalegał wnętrze, dało się mocno we znaki

mojemu usposobieniu. Nie doznał tego przygnębiającego uczucia, nieszczęsny

Dammit, który oświadczył, iż gotów jest założyć się z diabłem o własną głowę,

że pokręciłem nogi. Okazywał niezwykle dobry humor. Był nadzwyczaj

ożywiony - do tego stopnia, iż sam nie wiem dlaczego, doznałem jakiegoś

złowieszczego przeczucia. Nie jest rzeczą niemożliwą, iż zaraził się

transcendentalizmem. Nie znam się jednak dostatecznie na objawach tej

choroby, by mówić o niej z całą pewnością, a na nieszczęście żaden z moich

przyjaciół wchodzących w skład redakcji ,,Dial” nie był przy tym obecny.

Wspominam jednakże o tym, gdyż jakieś posępne sowizdrzalstwo opętało

mojego biednego przyjaciela i było powodem, iż zachowywał się po prostu jak

głupi Maciuś. Największą jego przyjemnością było skakanie i śmiganie

koziołków ponad lub pod przedmiotami spotykanymi na drodze, przy czym z

najpoważniejszą pod słońcem miną pokrzykiwał, to znów poszeptywał

wszelakie głupstwa i głupstewka. Doprawdy, sam nie wiedziałem, czy mam go

za to karcić, czy też żałować. W końcu minąwszy już niemal cały most

zbliżyliśmy się do końca chodnika, gdzie zagradzał drogę dość wysoki

kołowrót. Przeszedłem przez niego spokojnie, obracając go jak zwykle. Ale od

tego kręcenia zakręciło się w główce Mr Dammita. Uparł się, że przeskoczy

przez kołowrót i jeszcze fiknie w powietrzu koziołka. Otóż biorąc rzecz

poważnie, nie chciałem wierzyć, żeby mu to się udało. Najznakomitszym

mistrzem od wszelkich koziołków był mój przyjaciel Mr Carlyle, a przecież nie

mógłby był tego dokazać; jakże miałem wierzyć, że dokaże tego Toby Dammit?

Nagadałem mu zatem, iż jest samochwałem i że to mu się nie uda. Później

przyszło mi słów moich żałować - gdyż bez namysłu odparł, iż założy się z

diabłem o własną głowę, że tego dokaże.

Zapomniawszy o swych postanowieniach, zamierzałem właśnie skarcić

go za bezbożność, gdy wtem tuż obok siebie usłyszałem lekkie chrząknięcie,

które brzmiało jak gdyby: ehem! Drgnąłem i obejrzałem się ze zdziwieniem.

Wzrok mój padł w końcu na wnękę w wiązaniach mostu i na postać małego,

kuternogiego staruszka o czcigodnym wyglądzie. Niepodobna po prostu

wyobrazić sobie szanowniejszej powierzchowności; nie dość, że był ubrany

całkiem czarno, lecz „miał także zupełnie czystą koszulę z kołnierzem

wywiniętym przyzwoicie na biały krawat. Włosy miał przedzielone na czole jak

dziewczyna. Założywszy w zadumie ręce na brzuchu, stał zapatrzony w górę.

Przyjrzawszy mu się dokładniej, zauważyłem, iż na odzieży miał czarny,

jedwabny fartuch. Wydało mi się to wielce dziwaczne. Zanim jednak zdążyłem

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: