Prawo rzymskie- Zagadnienia wstępne
1.Przedmiot wykładu prawa rzymskiego
prawo obowiązujące w starożytnym Rzymie od 753r. p.n.e., do śmierci cesarza Justyniana (565r. n.e.)
Za Justyniana Digesta, Institutiones i Codex . Te 3 dzieła oraz Novellae tworzą Corpus Iuris Civilis, podstawowe źródło wiedzy o prawie rzymskim
2.Pojęcie prawa
w Rzymie odróżnianie norm prawnych o innych norm postępowania. Pojmowanie w sposób abstrakcyjny.
Casus- konkretny przypadek
Ius est ars boni et aequi –prawo jest sztuką stosowania tego co dobre i słuszne
Prawo (przedmiotowe) –zgodny z zasadami słuszności i sprawiedliwości zespół reguł postępowania w społeczności zorganizowanej, uchwalony lub usankcjonowany przez tę społeczność, albo przez organ wyposażony w władzę legislacyjną, a których przestrzegania gwarantowane było w zasadzie w drodze przymusu.
3.Charakterystyka prawa epoki niewolnictwa
prawa despotii wschodnich- gospodarka związana z eksploatacją ziemi i handlem lądowym, prawo ze względu na podejście do despotycznego władcy przepojone elementami sakralnymi. Duża surowość prawa karnego. Brak zwartego systemu prawa prywatnego. Przepisy ujmowane w sposób kazuistyczny
prawa greckie- wysoko w pozycji prawa jednostki, związane z gospodarką morską, partykularyzm. Najbardziej rozwinięte prawo attyckie, pewna doza ogólniejszych unormowań, ale brak jednolitych konstrukcji teoretycznych, w dalszym ciągu kazuistyczny charakter
5.Systematyka prawa rzymskiego
Systematyka Gaiusa (II w. n.e.) z Institutiones ® 1. personae –osób
2. res – rzeczy
3.actiones – powództwa
Systematyka niemieckiej szkoły pandektystów (XIX w.) ® 1. Część ogólna traktująca o podmiotach (prawo osobowe) i przedmiotach stosunków prawnych oraz czynnościach prawnych
2. Prawo zobowiązań
3. Prawo rzeczowe
4. Prawo familijne
5. Prawo spadkowe
6.Okresy historycznego rozwoju prawa
Państwo rzymskie ® 1.Monarchia 753r. p.n.e. – 509r. p.n.e.
2.Republika 509r. p.n.e. – 27r. p.n.e.
3.Pryncypat 27r. p.n.e. – 284r. n.e.
4.Dominat 284r. n.e. – 565r. n.e.
Prawo rzymskie® 1.Okres prawa archaicznego 753r. p.n.e. – poł. III w. p.n.e. Prawo obywateli (Quirites) zwane prawem kwirytarnym, przede wszystkim prawem zwyczajowym
2.Okres rozwoju i prawa klasycznego poł. III w. p.n.e. – 235r. n.e. pojawienie się ze względu na wymianę międzynarodową nowego działu prawa ius gentium. Podział wewnątrz na okres prawa przedklasycznego (ostatnie wieki republiki) i okres prawa klasycznego (pierwsze wieki pryncypatu)
3.Okres schyłkowy (okres poklasyczny) 235r. n.e. – 565r. n.e.
7.Rzymskie podziały prawa
1.Ius civile, ius peregrinorum i ius gentium
obowiązywanie zasady personalności (osobowości) prawa
ius civile - prawo rzymskie dostępne tylko dla obywatela rzymskiego (względy osobowości prawa). Składa się z wąsko rozumianego ius civile tj. uchwał senatu, konstytucji cesarskich i opinii jurysprudencji oraz ius honorarium (stworzonych na podstawie edyktów urzędów jurysprudencji)
ius peregrinorum – prawo przebywających na terenie Rzymu cudzoziemców (w myśl zasady personalności prawa)
ius gentium – po przekształceniu Rzymu w imperium stosunki z obcokrajowcami, nie wystarcza dawne sformalizowane ius civile, powstaje nowy dział prawa któremu patronuje pretor dla peregrynów. Jego zasady opierają się na wzajemnym zaufaniu stron (fides) i oraz zasadzie słuszności i sprawiedliwości (aequitas). Z ius gentium przenoszono niektóre postępowe instytucje do ius civile . Ius gentium eliminuje konieczność stosowania norm kolizyjnych (częste przy różnych systemach prawnych). Zbliżone do koncpecji prawa naturalnego
2.Ius publicum – ius privatum
ius publicum – prawo publiczne. Normy dotyczące organizacji ludu rzymskiego w postaci państwa
ius privatum – prawo prywatne. Normy ustanowione w interesie pojedynczych obywateli.
Linia podziału pomiędzy korzyścią na rzecz państwa jako całości z jednej strony, oraz na rzecz jednostek wchodzących w jego skład z drugiej strony. Prymat państwa nad jednostką w prawie, jednak kojarzenie dobra jednostki z dobrem społeczeństwa.
3.Ius commune – ius singulare
ius commune – prawo powszechne. Obejmuje normy mające ogólne zastosowanie
ius singulare – prawo wyjątkowe. Ma zastosowanie wyjątkowe, wprowadzone wbrew zasadzie, rodzaj wyjątku od reguły.
8.Prawo względne i bezwzględne
Podział w łonie prawa podmiotowego. W zależności czy podmiot uprawniony może domagać się jakiegoś zachowania tylko od określonej osoby (względne) ,czy też od kogokolwiek (bezwzględne)
9.Prawo bezwzględnie i względnie obowiązujące
ius cogens – prawo bezwzględnie obowiązujące, obejmuje przepisy prawne, które każdy podmiot musi w konkretnym przypadku bezwzględnie respektować, nie mając żadnej możliwości uchylenia ich zastosowania przez własne oświadczenie woli. Przede wszystkim przepisy prawa publicznego
ius dispositivum – względnie obowiązujące. Przepisy których stosowanie może być w konkretnym przypadku wyłączone przez oświadczenie woli zainteresowanego podmiotu, mają znaczenie subsydiarne, pomocnicze
10.Prawo w znaczeniu przedmiotowym i podmiotowym
Prawo w znaczeniu przedmiotowym- składa się nań całokształt norm regulujących ,za pomocą przymusu państwowego, pewien zakres zewnętrznych zachowań ludzkich
Prawo podmiotowe – to przyznana komuś przez prawo przedmiotowe możliwość pewnego zachowania się oraz domagania się określonego zachowania od innej osoby
Podział prawa podmiotowego ® prawa majątkowe - mające wartość ekonomiczną ,oraz prawa niemajątkowe
11.Obowiązywanie normy w miejscu i czasie
lex retro non agit – prawo nie działa wstecz
wsteczne działanie prawa tylko z względów natury moralnej, politycznej ,czy ekonomicznej
Pomimo personalności prawa wyjątki pozwalające posługiwać się nim nieobywatelom
89r. p.n.e. po wojnie z sprzymierzeńcami obywatelami Rzymu wszyscy mieszkańcy pół. Italskiego
212r. n.e. constitutio Antoniniana cesarza Karakalli
po roku 395r. po podziale konstytucje wydane w jednej części imperium miały moc w drugiej jeśli były podpisane imionami obu władców
prawa ustalane przez cesarzy także dla poszczególnych prowincji
12.Interpretacja prawa
Interpretacja prawa – to faza wstępna poprzedzająca zastosowanie normy prawnej, a polega na ustaleniu znaczenia określonej normy albo przepisu prawa w toku ich stosowania
Podział na ® 1.autentyczną
2.legalną
3.sądową
4.doktrynalną (min. ius publice respondendi)
Różne rodzaje wykładni, podział ® 1.jęzkowa
2.logiczna
3.systemowa
4.celościowa (teleologiczna)
5.historyczna
Jeśli w wyniku porównania różnych rodzajów wykładni zakres znaczenia prawa taki sam jak w znaczeniu bezpośrednim ® interpretacja dosłowna. Gdy zakres stosowania szerszy ®charakter rozszerzający, a jeśli węższy ®charakter zwężający.
13.Prawo materialne i prawo formalne
prawo materialne - w prawie cywilnym są to normy które regulują stosunki majątkowe między poszczególnymi podmiotami
prawo formalne (inaczej procesowe) – są to normy które regulują postępowanie podmiotów prawnych i organów państwowych w toku dochodzenia przez zainteresowany podmiot zrealizowania norm prawa materialnego lub świadczenia odszkodowania z tytułu wyrządzonej szkody
Ogólnie ® prawo materialne reguluje obowiązki określonych podmiotów, których spełnienie ma podstawową doniosłość społeczną, a prawo formalne reguluje postępowanie organów państwowych powołanych do wymiaru sprawiedliwości
14.Źródła poznania i powstania prawa
źródła prawa®źródła poznania prawa fontes iuris cognescendi (źródła jurydyczne, epigraficzne i nieprawnicze)
źródła powstania prawa fontes iuris oriundi (prawo zwyczajowe, ustawy, działalność magistratur rzymskich, senat, cesarz, jurysprudencja
15.Prawo zwyczajowe
Pierwotnym źródłem prawa zwyczaj, ukształtowane na jego podstawie prawo to prawo zwyczajowe- mos maiorum .
Zwyczaj staje się normą prawną gdy jest uznany w społeczności zorganizowanej przez większość jako konieczny i stosowany przez dłuższy czas w sposób niezmieniony
450r. p.n.e. powstaje ustawa XII tablic, lex duodecim tabularum określona jako źródło wszelkiego prawa, tak publicznego jak i prywatnego, spis prawa zwyczajowego
Prawo zwyczajowe ma moc równą ustawie, a także moc uchylania ustaw
16.Ustawa
Ustawa ® (lex) jest to, co lud nakazuje i ustanawia. Ciałem ustawodawczym były zgromadzenia ludowe, comitia. Z inicjatywą ustawodawczą występował magistratus ( konsul, pretor) zapytując zgromadzonych (rogatio) czy przyjmują projekt ustawy, głosowanie początkowo jawnie, według centurii (comitia centuriata) lub tribus (comitia tributa) .Przyjęta ustawa wymagała zatwierdzenia przez senat. Ustawa składa się z 3 części: praescriptio- zawierające nazwisko wnioskodawcy, określenie czasu i miejsca głosowania, rogatio- sam tekst sanctio- dyspozycje gwarantujące jej przestrzeganie.
Podział za względu na sankcje® 1.lex perfecta – sankcja nieważności dotyka rzeczy dokonanej wbrew jej postanowieniu
2.lex minus quam perfecta – uznaje czynność za ważną, ale za jej wykonanie przewiduje sankcje karne
3.lex imperfecta – pozbawiona jest jakichkolwiek sankcji
Plebejusze mieli własne zgromadzenia, concilia plebis , pod przewodnictwem trybuna plebejskiego. Od 286r. p.n.e. lex Hortensia uchwały mają moc wiążącą dla wszystkich obywateli
451r. p.n.e. zaczęto spisywać ustawę XII tablic, 10 osób, w 450r. p.n.e. dodano 2 tablice (łącznie 12) . Niewielka ilość przepisów sakralnych, reguluje postępowanie sądowe i egzekucyjne, normuje spadkobranie ,ochronę własności, zobowiązania. Traktuje też o czynnościach prawnych i prawie karnym.
Teoretyczne istnienie legendarnych ustaw królewskich (leges regiae)
17.Edykt pretorski
wymiar sprawiedliwości (iurisidictio) znajdował się w okresie republiki do 367r. p.n.e. w ręku konsula, później pretora, od 242r. p.n.e. drugi pretor dla peregrynów (pierwszy miano pretora miejskiego)
władza przez rok, nie mógł wydawać ustaw ,ale jako jedna z magistratur wydawał:
edykt ® (edictum) zawarte w nim zasady jakich zamierzał się trzymać wydający w czasie swego (1 rocznego) urzędowania
od 67r. p.n.e. lex Cornelia zmusza pretorów do ścisłego przestrzegania swoich edyktów
edictum tralaticium – część stała edyktu przechodząca do kolejnych
prawo tworzone przez pretorów –ius praetorium (przez operowanie środkami procesowymi i sankcjami)
edykt ...
thomaspass