DRZWI PLOCKIE.doc

DRZWI  PŁOCKIE

              Romańskie Drzwi Płockie, zostały odlane w brązie w latach 1152-1154 ( połowa XII w.) w Magdeburgu i przeznaczone dla katedry płockiej. Powstały dzięki inicjatywie biskupa płockiego Aleksandra z Malonne oraz biskupa magdeburskiego Wachmana. Obecnie znajdują się w fasadzie zachodniej soboru św. Zofii (mądrości Bożej) w Nowogrodzie Wielkim na Rusi, gdzie trafiły przed połową XV w.

              Przy Drzwiach Płockich pracowało dwóch mistrzów, którzy wśród innych postaci umieścili swe podobizny podpisane imionami: Riquinus i Waismuth.. Drzwi są wysokie na 3,60 m, a szerokie na 2,40m.. Nie są jednolitym odlewem. Na całość monumentalnych podwoi składa się obecnie 49 płyt okrytych rzeźbą figuralną, rozmieszczonych na dwóch prostokątach i 12 niemal kwadratowych polach, odlanych oddzielnie i zamocowanych na drewnianych dębowych ramach. Poszczególne kwatery lub ich fragmenty, odlewane były osobno i przybijane do drewnianych drzwi.

Każde skrzydło, które podzielone jest wałkowatymi listwami z dekoracją roślinną na 12 kwadratów, w obrębie których obok scen z Życia Jezusa i alegorycznych wizerunków umieszczono pojedyncze, wysmukłe postacie. Przy postaciach znajdują się napisy łacińskie i cyrylicą. Napisy łacińskie dzielą się na dwie grupy. Do pierwszej należy 18 napisów odlanych w brązie razem ze scenami, które objaśniają, a pozostałe 6 zostało wyrytych już po odlaniu i cechuje je nieco mniejsza staranność. Oba rodzaje pisma przedstawiają dobrze rozwiniętą majuskułę romańską.

Każde skrzydło Drzwi Płockich wieńczy duża prostokątna kwatera z przedstawieniem Chrystusa, jako prawodawcy (Traditio Legis) wśród Apostołów na lewym i Chrystusa w chwale (Maiestas Domini) w otoczeniu symboli ewangelistów na prawym skrzydle. Scena Traditio Legis składa się z trzech płyt. Na centralnej płycie Chrystus siedzi na tronie w otoczeniu Piotra i Pawła,na płycie lewej stoi sześciu Apostołów z Marią, a na prawej również sześciu apostołów na czele z Piotrem.

Scena Maiestas Domini z prawego skrzydła Drzwi Płockich ukazuje Chrystusa zasiadającego na tronie (tronującego), w którego bliskości znajdują się cztery nadprzyrodzone istoty – cztery zwierzęta symbolizujące Ewangelistów. Chrystus prawą ręką wykonuje gest błogosławieństwa. Układ palców jaki występuje w Drzwiach Płockich, bywa nazywany „greckim” i wywodzi się ze sztuki bizantyjskiej. W lewej ręce Chrystus trzyma zamknięta księgę wspartą na kolanie, której okładkę  zdobi podwójna czterolistna rozeta.

              W porównaniu z innymi zabytkami tego typu Drzwi Płockie jawią się jako wyjątkowe ze względu na bogaty program ideologiczny. Stanowi go rozbudowany wykład treści teologicznych. Reguły wiary zostały zilustrowane scenami odpowiadającymi 12 artykułom Credo Apostolorum. Zostały w nich zawarte podstawowe dogmaty wiary chrześcijańskiej.

              Sceny uporządkowane według dwunastu artykułów Składu Apostolskiego

PROLOG:

§         Kolegium 12 Apostołów (lewe skrzydło, Traditio Legis), św. Piotr pojawia się dwukrotnie, Apostołowie ukazani są z rozwiniętymi banderolami w rękach. Kwatera ta ma wskazywać na szczególną rolę jaką odegrali Apostołowie, szerząc wiarę chrześcijańską.

§         Wniebowstąpienie – Zesłanie Ducha Św.

I. Odwołanie do Księgi Rodzaju

§         Stworzenie Ewy – scena przedstawia Stworzenia Ewy z żebra Adama, ukazany został Chrystus jako Stwórca i uosobienie Trójcy Świętej, z nimbem krzyżowym wokół głowy, w towarzystwie dwóch aniołów, spadających głową w dół.

§         Grzech pierworodny – w środku kompozycji znajduje się schematycznie zarysowane drzewo, wokół pnia wije się wąż, z obu stron Adam i Ewa(do której zwraca się kusiciel) sięgają po owoc zakazanego drzewa i zawstydzeni, liśćmi zakrywają łono. Rośliny widoczne pod stopami Adama to chwasty, które zaczęły wyrastać z rajskiego gruntu i symbolizują walkę człowieka z grzechem. Ukazany jest tu sam moment grzechu.

II.

§         Chrzest Chrystusa – Ilustracja przedstawiona jest zwięźle i oszczędnie w wąskiej płytce, gdzie widnieją postacie św. Jana Chrzciciela i Jezusa nad którym znajduje się gołębica Ducha Świętego.

III. Nawiązanie do dogmatu o Wcieleniu, przedstawienie Historii Dzieciństwa Jezusa

§         Zwiastowanie Marii – W Drzwiach Płockich scena Zwiastowania treściowo odpowiada opisom apokryficznym. Maryja siedzi na tronie i zajęta jest przygotowywaniem przędzy do utkania zasłony do świątyni. Z góry widać gołębicę Ducha świętego, która jakby przebijała się przez nimb Marii. Maryi towarzyszy anioł Gabriel który przybył aby obwieścić, iż została ona wybrana by porodzić zapowiedzianego przez proroków mesjasza. Płocka kwatera ukazuje kulminacyjny moment Zwiastowania. Królewskie szaty, jakie mają na sobie boski Posłaniec i Maryja, tron z podnóżkiem, ozdoby i dekorowane nimby noszą na sobie wpływy sztuki Bizancjum.

§         Nawiedzenie św. Elżbiety – Scena z kwatery przedstawia moment Nawiedzenia św. Elżbiety, matki Jana Chrzciciela przez Marię. Ma być ona świadectwem dziewiczego poczęcia Maryi przez cudowne działanie Ducha Świętego.

§         Narodziny Jezusa – Scena zredukowana jest do trzech najważniejszych postaci. Na pierwszy plan wysunięta została postać Maryi. Jako położnica spoczywa w ozdobnym łożu. Takie ukazanie Matki Boskiej akcentowało jej macierzyńską rolę i zwracało uwagę na ludzką naturę Chrystusa. Jezus leży w kamiennym żłobie owinięty w pieluszki, krzyżowy nimb wokół głowy określa Jego bóstwo i zapowiada przyszłą ofiarę na krzyżu. Obok łoża siedzi Józef.

§         Ofiarowanie w świątyni – Maryja, stojąc przed ołtarzem, ofiarowuje gołąbki, a za ołtarzem Józef podaje Dzieciątko prorokini Annie.

§         Pokłon Mędrców –  Trzej Mędrcy bez koron na głowie, na ich symboliczne znaczenie wskazują umieszczone pod ich stopami atrybuty: pies, roślina przypominająca palmę lub akant, oraz stwor smokopodobny. Magowie z darami znajdują się po lewej stronie, obok nich stoi bogato ubrany młodzieniec z księgą. Król stojący po środku płockiej kwatery wskazuje palcem lewej dłoni w kierunku młodzieńca z księgą. Księga ta jest listem od Boga, przekazanym wypędzonemu z raju Adamowi, a zawierającym obietnicę zesłania Odkupiciela. Kwatera z postaciami 3 Króli stanowi część kompozycji, do której należy sąsiednia płyta z wizerunkiem tronującej Bogurodzicy z aniołem. Obok na wąskiej płycie przedstawiono Rachelę – nie związaną ikonograficznie z Adoracją Magów. Tronująca Bogurodzica jest widoczna na tle murów miejskich z blankami i krenelażem. W obrębie murów zaznaczono bramę i wieżę. Ma to przedstawiać Betlejem.

§         Herod – Dalszym uzupełnieniem Pokłonu Trzech króli są trzy płytki małego formatu z wizerunkiem Heroda na tronie, Rzezi Niewiniątek i Racheli opłakującej swoich synów.

§         Rzeź Niewiniątek- ukazana w sposób syntetyczny. Nad stosem trupów dziecięcych widać tylko jednego siepacza w rycerskiej zbroi, który zamierzył się mieczem, aby zabić kolejnego chłopca.

§         Rachela – trzymająca dziecko, w sensie symbolicznym przedstawienie oznacza ofiarę matek, które z narażeniem własnego życia rodzą dzieci, a ich ból staje się ogromny, gdy muszą patrzeć na śmierć swoich synów.

§         Ucieczka do Egiptu – W tej kwaterze w sposób wyjątkowy zaznaczona została osoba Jezusa Chrystusa. Siedząca na oślęciu Najświętsza Matka (Sedes Sapientiae) stanowi tron dla Dzieciątka. W tej kwaterze został ukazany moment, w którym po zakończeniu postoju Józef osiodłał oślicę, wsadził na nią Dziewicę i Dzieciątko Jezus i ruszył w drogę.

IV. Cztery elementy  z ewangelicznego opisu Męki Pańskiej.

§         Wjazd do Jerozolimy – Jezus wjeżdża do Jerozolimy, dosiadając oślicy. W lewej ręce trzyma gałąź palmy, a prawą udziela błogosławieństwa jako Pan i władca. Towarzyszy mu grono uczniów na wzór świty dworskiej, a naprzeciw wychodzą reprezentanci ludu. Jezus jest do nich zwrócony profilem. Czterej mężczyźni w bramie są zgrupowani, a na murach miasta ukazani zostali dwaj strażnicy. U dołu kompozycji widać trzy kuliste zgrubienia z roślinnymi rysowaniami, oznaczającymi zapewne Górę Oliwną, do której postacie się zbliżają. W szeroko otwartej bramie miasta stoi rozłożysta palma daktylowa.

§         Zdrada Judasza i Pojmanie Jezusa – Scena przedstawia moment kiedy to Judasz dopełnił już zdrady pocałunkiem, żołdacy krępują dłonie Jezusa i wyprowadzają Go przez bramę. Uchwycona została tu fałszywa przymilność w pozie Judasza i dostojeństwo świadomego swego przeznaczenia Chrystusa.

§         Biczowanie Chrystusa – Scena biczowania Chrystusa, który przywiązany jest do kolumny, gdzie w miejscu bazy widnieje otwarta paszcza lwa, natomiast w miejscu kapitelu znajduje się  przedstawienie dużego ptaka z rozłożonymi skrzydłami. Nad Chrystusem unosi się anioł z tablicą – księgą. Kolumna w scenie biczowania wskazuje iż odbywa się ono na dziedzińcu pałacu Piłata.

§         Misterium Crucis – Kwatera z przedstawieniem Chrystus a na tle Krzyża z Maryją i św. Janem oraz dwoma aniołami. Przedstawiona tu została scena rozmowy – Chrystus pochyla się, podając Matce rękę. Św. Jan ewangelista asystuje Marii pod krzyżem, jego poza i gest wyrażają zafascynowanie i współczucie. Dwaj aniołowie szybują z nieba dotykając krzyża.

V. W V artykule wiary wyznajemy prawdę o zstąpieniu Chrystusa do piekieł i Jego Zmartwychwstaniu.

§         Józef z Arymatei oraz Nikodem – Józef z Arymatei śledził bieg wydarzeń związanych z Męką i Śmiercią Chrystusa. Udał się on do Piłata z prośbą o wydanie ciała Chrystusa i pozwolenie na pogrzeb, zanim nastąpi szabat. Nikodem obronił Chrystusa przed wcześniejszym aresztowaniem, oraz razem z Józefem z Arymatei zajął się pogrzebem Jezusa.

§         Zstąpienie do otchłani – kwatera ta stanowi ilustrację obowiązującej w Kościele Zachodnim nauki o czyśćcu: Chrystus uwalania oczekujących na Mesjasza w otchłani sprawiedliwych ze Starego Testamentu i dusze chrześcijańskie przebywające w czyśćcu. Kompozycje budują diagonalnie ustawiony i dynamicznie ukazany Chrystus oraz wyłaniający się znad bordiury Hades, który wyrzuca z wnętrzności swoje ofiary.

§         Pusty grób – kwatera płocka ukazuje scenę wewnątrz grobu, który widoczny jest jakby w przekroju. Jest to kopułowa budowla wzniesiona ponad grobem. Sam grobowiec ma formę prostokątnego sarkofagu, którego pokrywa została podniesiona. Przed grobem siedzi anioł, pokazując stojącym za grobem niewiastom, że nie ma w nim Jezusa. Niewiasty zamarły w bezruchu, ogarnięte zdziwieniem i bojaźnią.

VI. artykuł Składu Apostolskiego mówi o Chwale Chrystusa.

§         Wniebowzięcie Eliasza – kwatera przedstawia wóz zaprzężony w konie, który szybuje po niebie w kierunku świetlistego obłoku, z którego wyłania się wśród wichru ręka Boga Ojca. Jest to obłok przychodzący znad morza, który staje się deszczową chmurą i tak kończy się długotrwały okres suszy, co nastąpiło po modlitwie Eliasza.

§         Wniebowstąpienie Jezusa – Ustawieni w dwóch grupach Apostołowie wpatrują się w Jezusa wstępującego do nieba. Jezus ukazany jest w nieco większej postaci niż pozostali. Przewyższa on aniołów, którzy pojawili się aby zapewnić uczniów o wstąpieniu Jezusa do nieba i o  Jego powtórnym przyjściu. Przedmowę o takiej treści wygłosił jeden z nich, a dowodem na to ma być trzymana przezeń otwarta księga. Bóstwo i uwielbienie Syna Bożego podkreśla z lewej strony anioł z kadzielnicą, który wskazuje palcem w kierunku Jezusa. Na Jezusa skierowana jest również uwaga Apostołów.

§         Maiestas Domini – Mandorla z tronującym Chrystusem w majestacie podtrzymywana jest przez dwóch aniołów. Kwatera przedstawia aniołów otaczających świetlisty tron Chrystusa w niebie. Są to Cherubini albo Serafini. Głównym atrybutem wskazującym na ich wysoka rangę jest fakt, że dotykają tronu i podtrzymują go. W to przedstawienie wkomponowano symetrycznie w pola pomiędzy aniołami i symbolami Ewangelistów ciała niebieskie. Z lewej strony znajduje się słońce i trzy gwiazdy, z prawej zaś księżyc i tyleż gwiazd. Po stronie przeciwnej niż słońce umieszczony został księżyc wśród trzech gwiazd.

VII. Treść VII artykułu wiary zawiera dwa elementy

§         Adventus Domini – przebywanie Chrystusa w chwale, skąd ma przyjść ponownie na ziemię. Ostateczne przyjście Jezusa na ziemię będzie objawieniem Jego pełnej chwały, która ukazała się już podczas Zmartwychwstania, Wniebowstąpienia i w czasie Zesłania Ducha Świętego.

§         Iudicare vivo et mortus -  zawarta jest tu idea Sądu Ostatecznego. Ostateczne przyjście na Sąd będzie poprzedzone powszechnym zmartwychwstaniem ciał.

§         Kołatki - W samym centrum drzwi znajdujące się na obu skrzydłach antaby o funkcji kołatek. Nie służą one właściwie do zamykania podwoi, lecz zgodnie z legislaturą średniowieczną symbolizują prawo azylu użyczanego przez Kościół. Kołatki informowały wszystkich, że każdy ścigany może zakołatać do drzwi kościoła i znaleźć schronienie przed ścigającymi. Kołatki w kształcie lwiej paszczy zamkniętej w kole na prostokątnej płycie potraktowane są indywidualnie. Na lewym skrzydle z paszczy wychodzi pięć głów, a na prawym tylko jedna głowa przedstawiająca uratowanych prawem azylu. Dla wyjaśnienia kto jest źródłem i gwarantem tego prawa, obok kołatek jako uzupełnienie kwatery znajduje się na prawym skrzydle stojąca na straży z mieczem obnażonym w ręku postać męska w cesarskiej koronie. Postać ta na pierwszy rzut oka kojarzy się z wizerunkiem Karola Wielkiego. Natomiast na lewym skrzydle analogicznie jest umieszczona postać diakona z kadzielnicą i zwojem pisma w rekach. Obie kołatki zapowiadają językiem romańskiej sztuki prawdę o Sądzie Ostatecznym.

W r. 1962 prof. Aleksander Gieysztor na jednej z sesji naukowej zgłosił postulat wykonania z brązu kopii Drzwi Płockich. Początkowo kopia została wykonana z kompozycji żywicy epoksydowej, a dopiero w drugiej połowie lat siedemdziesiątych, władze Płocka postanowiły, że wykonana zostanie kopia z brązu, która na stałe zostanie zawieszona w katedrze płockiej. Prace nad odlewem trwały trzy lata, a ważąca ponad 2 tony brązowa kopia Drzwi Płockich, po ponad pięciu wiekach została zawieszona w portalu katedry dnia 23 11 1981, natomiast dnia 28 02 1982 - nastąpiło uroczyste przekazanie i poświęcenie jej przez Prymasa Polski, Józefa Glempa.

„Drzwi brązowe katedry płockiej należą do czołowych dzieł sztuki romańskiej w naszym kraju. Niewiele zachowało się u nas obiektów z tamtej epoki, a w żadnym znanym nie zawarto programu treściowego w tak licznych i różnorodnych przedstawieniach figuralnych. Monumentalna skala, kosztowność materiału, doskonałość formy podniosły ich wartość do tego stopnia, że stały się przedmiotem grabieży, a później admiracji w nowym środowisku.”

Alicja Karłowska-Kamzowa

Ryszard Knapiński