MINISTERSTWO OBRONY NARODOWEJ

DEPARTAMENT WYCHOWANIA I PROMOCJI OBRONNOŚCI

ZATWIERDZAM

MINISTER OBRONY NARODOWEJ

Bogdan KLICH

STRATEGIA

umacniania dyscypliny,

przeciwdziałania uzależnieniom

oraz zapobiegania patologiom społecznym

w Siłach Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej

w latach 2010-2015

Czesław PIĄTAS

Warszawa 2009 r.

WSTĘP …………………………………………….…….……………………….………… 3

I. Diagnoza naruszeń prawa, uzależnień oraz patologii społecznych w wojsku …….…..4

1. Charakterystyka naruszeń prawa przez żołnierzy. Prawne uwarunkowania kształtowania dyscypliny wojskowej ………….…………….……………….…....... 4

2. Problem uzależnień w wojsku …………….…………………………………………. 5

3. Problemy społeczne i zjawiska patologii w służbie wojskowej ……………………. 5

4. Ocena działań prewencyjnych i profilaktycznych …………………………………. 6

5. Uwarunkowania działań profilaktycznych - analiza SWOT …………………........ 8

II. Priorytety strategii ……………………………………………………………….......…. 9

Priorytet 1: Kształtowanie etycznych postaw w służbie i pracy oraz właściwego
stylu dowodzenia i kierowania w wojsku ………………………….…… 9

Priorytet 2: Kształtowanie karnych i zdyscyplinowanych postaw ………….…….  10

Priorytet 3. Ograniczenie rozmiarów nadużywania alkoholu oraz używania
innych środków psychoaktywnych, głównie narkotyków i nikotyny .. 11

Priorytet 4. Kształtowanie społecznych warunków służby oraz właściwych relacji międzyludzkich …………………………...……………………………   11

Priorytet 5. Rozwijanie psychologicznego wsparcia żołnierzy, kombatantów, weteranów i pracowników wojska oraz ich rodzin ……………...…...  13

III. Podmioty odpowiedzialne za realizację Strategii …………………………...……....  13

IV.  Wdrożenie i monitorowanie realizacji Strategii ………………………….…....….... 14

V. Wydatki przeznaczone na realizację Strategii …………………………...……..........  14

Załącznik: Program umacniania dyscypliny, przeciwdziałania uzależnieniom oraz zapobiegania patologiom społecznym w latach 2010-2011.

WSTĘP

Podjęcie prac nad Strategią umacniania dyscypliny, przeciwdziałania uzależnieniom oraz zapobiegania patologiom społecznym w Siłach Zbrojnych RP wynikało zarówno ze zmian w funkcjonowaniu Sił Zbrojnych RP, jak i dynamiki czynników zewnętrznych oddziałujących na środowiska wojskowe. Koniecznością stało się zredefiniowanie działalności profilaktycznej, określenie jej nowych priorytetów, udoskonalenie form i metod.

Profesjonalizacja Sił Zbrojnych RP pociąga za sobą zasadnicze zmiany w wielu obszarach ich funkcjonowania. W wymiarze personalnym oznacza pełne uzawodowienie
i przejście na ochotniczy rodzaj służby wojskowej, wprowadzenie nowoczesnych form edukacji, w tym szkolenia wojsk, usprawnienie struktur dowodzenia. Żołnierze sił zbrojnych pozostają jednym z kluczowych elementów stanowiących o ich potencjale. Ich kwalifikacje, kompetencje, postawy i zachowania oraz kondycja psychofizyczna w istotnym stopniu decydują o poziomie realizacji zadań i wartości bojowej wojska. 

Profesjonalne siły zbrojne potrzebują żołnierzy posiadających specjalistyczną wiedzę, praktyczne umiejętności oraz predyspozycje psychofizyczne, potrafiących łączyć dyscyplinę
i odpowiedzialność z samodzielnością i inicjatywą, odznaczających się wysokimi walorami moralnymi oraz przestrzegających międzynarodowego prawa humanitarnego konfliktów zbrojnych.

Opracowanie strategii determinują również zmiany w porządku prawnym, w tym nowe wojskowe przepisy dyscyplinarne, modyfikujące zasady ponoszenia odpowiedzialności karnej przez żołnierzy i pracowników wojska. Szczególnej uwagi wymaga także osłona
i wsparcie psychologiczne żołnierzy uczestniczących w sytuacjach kryzysowych
i misjach poza granicami państwa oraz ich rodzin.

Aktualne pozostaje zagrożenie środowisk wojskowych zjawiskami patologii społecznych, w szczególności związanych z nadużywaniem alkoholu i używaniem narkotyków, naruszaniem zasad współżycia społecznego, korupcją, itp. Zjawiska patologii społecznych stanowią problem o zasięgu krajowym (globalnym). Strategia uwzględnia zadania resortu obrony narodowej, sformułowane w krajowych programach profilaktycznych.

Nadrzędnym celem Strategii jest zbudowanie zintegrowanego systemu przeciwdziałania i ograniczania zjawisk oraz zachowań niekorzystnych dla funkcjonowania wojska.

Kształtowanie postaw żołnierzy i warunków sprzyjających przestrzeganiu dyscypliny, jak również ograniczanie skali patologii społecznych jest procesem, którego powodzenie zależy w dużym stopniu od spójnych, długofalowych i konsekwentnych oddziaływań. Przeciwdziałanie niekorzystnym zjawiskom stanowi inwestycję, która winna przynieść korzyści we wszystkich sferach funkcjonowania wojska – w obszarze kierowania
i dowodzenia, dyscypliny, spójności pododdziałów, integracji korpusów osobowych, zdrowia i kondycji psychofizycznej żołnierzy.

Strategia określa priorytety oraz główne kierunki działań, natomiast szczegółowe zadania, zawarte w opracowanym na jej podstawie programie profilaktycznym,
będą uwzględnione w programach tworzonych w jednostkach wojskowych.

I. Diagnoza naruszeń prawa, uzależnień oraz patologii społecznych w wojsku.

1. Charakterystyka naruszeń prawa przez żołnierzy. Prawne uwarunkowania kształtowania dyscypliny wojskowej.

Utrzymanie dyscypliny wojskowej jest ważnym elementem procesu kierowania i dowodzenia oraz czynnikiem wpływającym na morale i jakość realizowanych zadań, jak również na zdolność bojową wojska. Siły Zbrojne, jako instytucja wymagająca ładu wewnętrznego, przestrzegania porządku, ścisłego respektowania zasad i norm oraz sprawnego wykonywania rozkazów i decyzji, posiada system kształtowania karnych
i zdyscyplinowanych postaw żołnierzy. System oparty jest na pracy profilaktycznej oraz prewencyjnej, przepisach prawa określających zasady i sposoby wyróżniania żołnierzy
oraz wybranych struktur wojskowych, a także ponoszenia przez żołnierzy odpowiedzialności za naruszanie prawa.

Tendencje i przejawy karności żołnierzy w dużym stopniu odzwierciedlają tendencje ogólnopolskie, jednakże natężenie przestępczości wśród żołnierzy jest mniejsze, niż
w ogólnej populacji mężczyzn w wieku produkcyjnym. W 2008 roku na 1 000 żołnierzy przypadało około 12 osób skazanych prawomocnymi wyrokami sądów za popełnienie przestępstwa, podczas gdy w Polsce na 1 000 mężczyzn wskaźnik ten wyniósł około
32 skazanych.

Na uwagę zasługuje znaczące ograniczenie w ostatnich latach liczby sprawców przestępstw narkotykowych i samowolnych oddaleń oraz to, że wśród dominujących kategorii przestępstw i wykroczeń przeważały czyny o charakterze pospolitym, niezwiązane bezpośrednio ze służbą wojskową. Żołnierze zawodowi dopuszczali się głównie takich czynów zabronionych jak: naruszenia zasad bezpieczeństwa w komunikacji, przestępstwa przeciwko mieniu, przestępstwa przeciwko działalności instytucji państwowych oraz samorządu terytorialnego, oraz wykroczenia z ustawy o wychowaniu w trzeźwości
i przeciwdziałaniu alkoholizmowi, czy też przewinień związanych z nienależytym wykonywaniem obowiązków służbowych.

Wnioski z doświadczeń w stosowaniu dotychczasowej ustawy o dyscyplinie wojskowej, zagrożenia dla porządku prawnego oraz zawodowy charakter służby wojskowej  spowodowały, że koniecznością stała się kompleksowa reforma wojskowego prawa dyscyplinarnego.

Nowa ustawa o dyscyplinie wojskowej, uchwalona 9 października 2009 roku, została dostosowana do kształtu i zadań realizowanych w profesjonalnych Siłach Zbrojnych, opartych na zasobach osobowych pozyskiwanych wyłącznie na zasadach ochotniczych, i ma obowiązywać nie tylko na czas pokoju, lecz również na czas wojny, stanów nadzwyczajnych
i użycia sił zbrojnych poza granicami państwa. Nowe przepisy wprowadzają odrębność
i niezależność ponoszenia odpowiedzialności dyscyplinarnej, służą podniesieniu skuteczności i sprawności reagowania dyscyplinarnego, przy zachowaniu podmiotowości żołnierza. Ustawa ta wprowadza również zmiany w przepisach karnych, w tym zwłaszcza dotyczące trybu ścigania żołnierzy za wykroczenia związane ze służbą wojskową.

W wojsku wymiar sprawiedliwości sprawują sądy wojskowe. Zapewnienie przestrzegania dyscypliny wojskowej oraz ochrona porządku prawnego to zasadnicze zadanie prokuratury wojskowej oraz Żandarmerii Wojskowej. Jurysdykcja wojskowa w stosunku do żołnierzy, od 2009 roku, została zawężona do spraw związanych ze służbą wojskową, interesem wojska lub żołnierza, czy też z obiektami wojskowymi. Wojskowi sprawcy tzw. przestępstw pospolitych podlegają właściwości Policji, powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury oraz sądów powszechnych.

2. Problem uzależnień w wojsku.

Skala rzeczywistego zagrożenia używaniem alkoholu, narkotyków i innych środków psychoaktywnych (np. nikotyny) przez żołnierzy jest trudna do precyzyjnego określenia. Głównymi źródłami pozyskiwania danych do diagnozy tych zjawisk są badania opinii żołnierzy na ten temat, prowadzone przez Wojskowe Biuro Badań Społecznych, informacje Żandarmerii Wojskowej i Naczelnej Prokuratury Wojskowej, dane Centralnej Wojskowej Komisji Lekarskiej oraz oceny stanu dyscypliny wojskowej przeprowadzane każdego roku
w resorcie obrony narodowej.

Wojskowe Biuro Badań Społecznych każdego roku podejmuje próbę oszacowania rozmiarów zjawiska narkomanii i problemów alkoholowych wśród żołnierzy. Badania te wskazują na wyraźny trend spadkowy dotyczący dostępności alkoholu na terenie jednostek oraz w ich otoczeniu, wynikający m.in. z wprowadzanych zmian organizacyjnych
i legislacyjnych, które utrudniły dostęp żołnierzy do alkoholu i wnoszenie go na teren obiektów wojskowych.

Głównym problemem prawnym, związanym z nadużywaniem alkoholu przez żołnierzy, było nieprzestrzeganie wymogu trzeźwości podczas prowadzenia pojazdów i przypadki wprowadzania się w stan nietrzeźwości bezpośrednio przed lub podczas pełnienia służby.
W 2008 roku wojskowe komisje lekarskie orzekły niezdolność do służby wojskowej
z powodu uzależnienia alkoholowego u dwóch żołnierzy zawodowych.

Narkotyki w wojsku stanowiły problem ujawniany głównie wśród żołnierzy służby zasadniczej. Z danych Centralnej Wojskowej Komisji Lekarskiej wynika, że w 2008 roku,
z powodu uzależnienia od narkotyków jeden żołnierz zawodowy został uznany za niezdolnego do służby wojskowej.

Podobnie jak inne resorty, Ministerstwo Obrony Narodowej jest zobowiązane, na mocy ustawy o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyrobów tytoniowych,
do podejmowania działań profilaktycznych na rzecz ograniczania w wojsku zdrowotnych następstw nikotynizmu.

3. Problemy społeczne i zjawiska patologii w służbie wojskowej.

W zawodowej armii szczególnego znaczenia nabiera kształtowanie świadomości moralnej i etycznych postaw żołnierzy. Uznawane wartości, normy i zasady moralne przekładają się na zachowania i funkcjonowanie żołnierzy w codziennej służbie
i w sytuacjach bojowych. Żołnierze zdecydowanie opowiadają się za elitarnością moralną zawodu wojskowego, a czołowe miejsce w hierarchii cech żołnierza zajmują: odpowiedzialność, dbałość o podwładnych i zdyscyplinowanie.

Środowisko żołnierskie w ostatnich latach uległo istotnym przeobrażeniom.
Likwidacji uległ korpus chorążych, służbę wojskową pełni więcej kobiet oraz coraz liczniejszy jest korpus szeregowych zawodowych. Wkrótce służbę zaczną pełnić żołnierze sił rezerwowych. Zmiany te wpływają na kształt relacji międzyludzkich, ujawniają się nowe dla wojska zjawiska i zagrożenia.

Procesy adaptacji dotyczą w różnym zakresie wszystkich żołnierzy i pracowników. Niemożność przystosowania się do nowych warunków może pociągać za sobą wiele ujemnych następstw: konflikty społeczne, mierne wyniki w szkoleniu i służbie, problemy dyscyplinarne i zaburzenia zdrowia psychicznego. Nieprzystosowanie prowadzi również do dezintegracji osobowości lub zachowań problemowych (nadużywania alkoholu, zażywania narkotyków). Ekstremalnym przejawem nieprzystosowania są samobójstwa.

O atmosferze służby i pracy decyduje jakość relacji międzyludzkich. Konsekwencją nieprawidłowości w tej sferze jest rozpad więzi środowiskowych, pogorszenie efektywności pracy i dyscypliny. Jednocześnie relacje międzyludzkie w środowisku żołnierzy zawodowych stanowią jeden z najtrudniejszych obszarów oddziaływania profilaktycznego. Deformacje dotyczą nie tylko relacji między żołnierzami, ale również stylu i kultury dowodzenia, egzekwowania dyscypliny, przyjętych w środowisku zwyczajów. Niektóre zachowania doświadczane przez żołnierzy i pracowników, nawet jeśli nie są sprzeczne z prawem, łamią normy współżycia społecznego.

Do zjawisk dysfunkcjonalnych w relacjach międzyludzkich należą: „fala”, mobbing,  molestowanie seksualne i wszelkie zachowania związane ze stosowaniem przemocy. Występujące w środowiskach wojskowych nieprawidłowości polegają głównie na świadomym wywoływaniu dolegliwości psychicznych lub fizycznych. Drastyczne przejawy tego typu zachowań kwalifikowane są jako przestępstwa przeciwko zasadom postępowania
z podwładnymi, młodszymi stopniem lub o krótszym stażu służby wojskowej. Liczba tego typu przestępstw, popełnionych przez żołnierzy zawodowych, jest statystycznie niewielka.

Warunki służby wojskowej, charakter realizowanych zadań, intensywność szkolenia, uczestnictwo w działaniach bojowych, ryzyko utraty zdrowia lub życia oraz wielomiesięczna rozłąka z bliskimi są źródłem stresu i napięć, które generują poważne następstwa dla stanu psychofizycznego żołnierzy. Pociąga to za sobą konieczność osłony psychologicznej żołnierzy biorących udział w misjach i operacjach wojskowych oraz diagnostyki i terapii zaburzeń wywołanych przeżyciami w działaniach bojowych, jak również potrzebę edukacji psychologicznej wszystkich żołnierzy i ich rodzin.

Działania profilaktyczne i wychowawcze obejmują także zjawiska występujące
w środowisku wojska marginalnie lub stanowiące potencjalne zagrożenie. Wynika to zarówno z konieczności zachowania standardów określonych w prawie polskim oraz w prawie międzynarodowym, jak i potrzeby kształtowania przyjaznego środowiska służby i pracy.
Do tej kategorii zagrożeń należy dyskryminacja, której przesłankami mogą być: płeć, rasa, pochodzenie etniczne, religia, przekonania, wiek i orientacja seksualna.

W 2004 r. siły zbrojne zostały włączone w realizację Krajowego Programu Przeciwdziałania Dyskryminacji Rasowej, Ksenofobii i Związanej z Nimi Nietolerancji. Krajowy Program nakłada na Ministerstwo Obrony Narodowej, obowiązek włączenia do programów kształcenia żołnierzy tematyki dotyczącej zwalczania i przeciwdziałania dyskryminacji rasowej, ksenofobii i nietolerancji, a także opracowanie i upowszechnianie
w środowisku wojskowym materiałów dydaktycznych.

Istotny problem, z medycznego, społecznego, moralnego, ekonomicznego i prawnego punktu widzenia, stanowią zakażenia wirusem HIV. Kwestie akceptacji dla osób zakażonych HIV i chorych na AIDS łączą się z poszanowaniem ich godności oraz respektowaniem ich praw, m.in. prawa do pracy. Politykę rządu RP w zakresie HIV/AIDS określa rozporządzenie Rady Ministrów z 13 września 2005 r. ustanawiające Krajowy Program Zwalczania AIDS
i Zapobiegania Zakażeniom HIV. Wśród podmiotów realizujących Program jest resort obrony narodowej.

4. Ocena działań prewencyjnych i profilaktycznych.

...