Praca pochodzi z serwisu www.e-sciagi.pl
Znaczenie dzieciństwa w procesie socjalizacji i wychowania
Śledząc rozwój dziecka od jego urodzenia do dojrzałości widzimy, jak z niedołężnego stworzenia, zdanego całkowicie na opiekę i pielęgnację dorosłych, wyrasta ono stopniowo na istotę coraz mądrzejszą, bardziej świadomą i samodzielną, coraz lepiej orientującą się w otaczającej je rzeczywistości i umiejącą działać w niej i oddziaływać na nią w sposób bardziej celowy i rozumny.
Dostrzec można przy tym, że rozwój ten – zarówno pod względem fizycznym, jak i psychicznym – mimo dużych różnic indywidualnych między poszczególnymi dziećmi, przebiega w sposób podobny u dzieci w tym samym wieku, że występują cechy typowe i charakterystyczne dla poszczególnych okresów życia dziecka, zwane właściwościami wieku (M. Żebrowska 1972).
Owe charakterystyczne właściwości zmieniają się w różny sposób i w różnym tempie zależnie od wieku dzieci – u młodszych szybciej, u starszych wolniej – oraz że wcześniejsze okresy rozwojowe trwają krócej, późniejsze dłużej. W tym samym okresie czasu, np. w ciągu 6 miesięcy nastąpią w rozwoju niemowlęcia bardzo duże, rzucające się w oczy zmiany; będą one mniejsze, chociaż również znaczne, u dzieci
2 – 4 letnich, podczas gdy u dzieci w wieku szkolnym ten sam okres czasu przynosi coraz mniejsze przemiany, tak że np. u 15 czy 17-letnich – pół roku nie stanowi już dużej różnicy. Inaczej mówiąc, im wyższy i bardziej skomplikowany jest okres rozwojowy, tym dłużej trwa i tym bardziej zmienne i nieokreślone stają się jego granice. Prowadziło to, rzecz jasna, do bardzo różnego ujmowania i określania okresów rozwojowych i ich granic chronologicznych do różnej charakterystyki wymienionych etapów, do przyjmowania różnych kryteriów podziału na okresy i fazy oraz różnych metod badawczych dla stwierdzenia w jakim okresie rozwojowym znajduje się dane dziecko. w dodatku różnice pod tymi względami zaznaczały się nie tylko pomiędzy różnymi autorami, ale często ten sam autor przyjmował różne kryteria dla poszczególnych wyróżnionych przez siebie okresów (np. w Polsce S.Baley).
I tak S.Baley (M.Żebrowska 1972) wyróżnia 3 okresy:
NIEMOWLĘCTWO – pierwszy rok życia
DZIECIŃSTWO – od 1 do ok. 13 lat
WIEK DOJRZEWANIA – od ok. 13 do 20 lat
Dzieciństwo dzieli S.Baley z kolei na 3 fazy:
PIERWSZE DZIECIŃSTWO – od 1 do 3 lat
DRUGIE (średnie, przedszkolne dzieciństwo) – od 3 do 7 lat
TRZECIE (szkolne dzieciństwo) – od 7 do ok. 13 lat
Wiek dojrzewania składa się również z 3 faz:
PRZEDPOKWITANIE – ok. 13-14 roku życia
POKWITANIE (faza pubertalna) – od 14-17 lat
WIEK MŁODZIEŃCZY (adolescencja) – od 17-20 lat
Z kolei S.Szuman (M.Żebrowska 1972) wyróżnia również 3, chociaż inaczej wydzielone okresy:
PIERWSZE DZIECIŃSTWO (wiek przedszkolny) – od urodzenia do 7 lat
DRUGIE DZIECIŃSTWO (wiek chłopięcy, wiek szkoły powszechnej) – od 7 do 14 lat
WIEK DOJRZEWANIA I WIEK MŁODZIEŃCZY – od 14 do 21 lat
Pierwsze dzieciństwo autor dzieli na 3 fazy:
niemowlęctwo, drugi rok życia oraz wiek przedszkolny (od 3 do 7 lat)
Podsumowując ten stan wiedzy można stwierdzić, że rozwój psychiczny – to proces, narastające stopniowo zmiany ilościowe doprowadzają do przemian jakościowych. Najważniejsze z tych przemian określają przechodzenie na wyższe etapy (stadia) rozwojowe. Wśród tych etapów rozróżniamy okresy, tj. etapy znaczone bardziej zasadniczymi zmianami jakościowymi, oraz fazy, które w obrębie okresów możemy wyróżniać ze względu na przemiany drobniejsze.
Przechodzenie z jednego okresu rozwojowego do drugiego nie odbywa się więc w sposób nagły ani „kryzysowy”, nie istnieją też ostre granice między poszczególnymi etapami rozwojowymi. Każdy następny etap przygotowany jest już w okresie poprzednim przez dokonujące się w nim zmiany, zarówno przez stałe komplikowanie się procesów psychicznych, wzbogacenie ich treści i kształtowanie nowych form, jak i przez rozwój treści i rodzajów działania – i to oczywiście nie samorzutnie, tylko pod wpływem warunków życia i odpowiedniego oddziaływania wychowawczego. Dlatego jest niezmiernie ważne, by w tym oddziaływaniu brać pod uwagę nie tylko istniejące możliwości dziecka, lecz również możliwości dalszego rozwoju, by kształcić i rozwijać w dziecku te cechy, które przygotowują przejście do następnego, wyższego etapu rozwojowego i w tym następnym okresie będą miały znaczenie decydujące. Tak np. w drugim i trzecim roku życia rozwijają się zaczątkowe formy działalności dziecka w postaci manipulowania przedmiotami, zapoznawania się z ich funkcją społeczno-użytkową, posługiwania się nimi na wzór ludzi dorosłych, co łączy się ściśle z rozwojem mowy i myślenia dziecka. Toteż rozwijanie działalności dziecka i jego mowy musi stać się specjalnym celem wychowania w tym okresie, podobnie jak przygotowanie dziecka do nauki w szkole – przez wyrabianie nawyków zachowania się, odpowiedzialnego stosunku do wykonywanych zadań, umiejętności, współżycia i współdziałania z rówieśnikami i osobami dorosłymi – jest ważnym zadaniem wychowania przedszkolnego.
Jako kryteria rozróżniania okresów rozwojowych przyjmujemy:
1) sposób i poziom poznawania i uświadamiania sobie przez dziecko otaczającej rzeczywistości
2) dominujący rodzaj działalności dziecka
3) specyficzne formy i metody oddziaływania wychowawczego
W oparciu o te kryteria przyjmujemy następujący podział na okresy:
NIEMOWLĘCTWO pierwszy rok życia
WIEK PONIEMOWLĘCY od 1 do 3 lat
WIEK PRZEDSZKOLNY od 3 do 7 lat
MŁODSZY WIEK SZKOLNY od 7 do 11-12 lat
WIEK DORASTANIA od 11-12 do 17-18 lat
W miarę jak rozszerzała się i pogłębiała wiedza o rozwoju psychicznym dziecka, stawało się jasne, że proces ten jest dużo bardziej skomplikowany i zawiły, niż przedstawiali go psychologowie w początkach XX w., twórcy pierwszych koncepcji rozwoju, jego istoty, czynników, które go warunkują.
Liczne i różnorodne badania eksperymentalne wykazały, że przyczyn rozwoju nie można szukać, w tradycyjnie ujmowanych pojedynczych czynnikach, jak np. dziedziczność czy środowisko, że czynników tych jest więcej i że nie działają one w sposób od siebie niezależny, nakładając się tylko na siebie czy sumując w sposób mechaniczny, że ważne jest ich wzajemne warunkowanie się i współdziałanie, które jest istotnym motorem rozwoju.
Czynnikami, które w warunkach ludzkiego życia wpływają na rozwój struktury i funkcji układu nerwowego dziecka, a wtórnie na rozwój zarówno jego właściwości jak i procesów psychicznych to: (M. Żebrowska 1972)
1) wrodzone zadatki autonomiczno-fizjologiczne organizmu (szczególnie mózgu)
2) własna działalność dziecka
3) środowisko
4) wychowanie
Ad.1 Do zadatków organicznych zaliczamy przede wszystkim:
a) budowę i właściwości funkcjonalne analizatorów człowieka, a więc: stan jego receptorów; stopień pobudliwości zakończeń nerwowych, znajdujących się w receptorach, oraz komórek nerwowych, odbierających te pobudzenia; gotowe do urodzenia połączenia komórek nerwowych wewnątrz analizatorów;
b) typy układu nerwowego człowieka, tj. siłę, wzajemny stosunek i ruchliwość procesów nerwowych.
Te odziedziczone i wrodzone zadatki organiczne ani same nie są niezmienne, ani też nie wyznaczają w sposób fatalistyczny przebiegu i granic rozwoju psychicznego. Sam układ nerwowy jest w dużym stopniu plastyczny i podatny na wpływ otoczenia, a jego funkcjonowanie kształtuje się i rozwija w toku życia osobnika. Zadatki organiczne – to również nie to samo, co wrodzone dyspozycje i zdolności psychiczne; stanowią one jedynie materialne podłoże uzdolnień, które same nie są widoczne, ani niezmienne. Taka sama zdolność może się rozwinąć na podstawie bardzo różnych zadatków, a takie same zadatki mogą prowadzić do powstawania różnych zdolności. Ani poszczególne zadatki, ani ich zespoły nie przesądzają z góry tego, jaka zdolność ukształtuje się na ich podstawie. Zależy to od warunków, w jakich odbywa się rozwój zdolności, od własnej działalności podmiotu i jego świadomych wysiłków, od oddziaływania wychowawczego ze strony osób starszych. Od tych wszystkich warunków zależy również rola, jaką w dalszym rozwoju dziecka odegrają jakieś określone zdolności z chwilą, gdy już się ukształtują. Kształtowanie się zdolności nie jest też nigdy procesem zakończonym, jakkolwiek mogą w nim przerwy i zahamowania.
Zdolności zmieniają się i przekształcają w toku całego życia, podobnie jak zmieniają się i przekształcają zainteresowania, zamiłowania, skłonności i potrzeby człowieka.
Ad.2 Istota rozwoju psychicznego upatrująca się w coraz lepszym orientowaniu się dziecka w rzeczywistości i coraz sensowniejszym działaniu w niej. Istotą bowiem procesów psychicznych jest odzwierciedlenie rzeczywistości, które powstaje i rozwija się w toku działania jako jego nieodzowny składnik a zarazem skutek; z działalności zewnętrznej powstaje swoista nowa forma – działalność psychiczna; stanowi ona interioryzację zewnętrznej działalności materialnej, która w trakcie społecznego rozwoju i obcowania dziecka z dorosłym przeobraża się w działalność wewnętrzną, działalność świadomości (M.Żebrowska 1972 s. 79).
Już malutkie dziecko, chwytając przedmioty i manipulując nimi poznaje je coraz lepiej, a dzięki temu uczy się posługiwać nimi w swoim działaniu w sposób coraz bardziej celowy, coraz bardziej zgodny z ich budową i przeznaczeniem. W miarę tego jak malutkie dziecko coraz więcej się porusza, rozgląda, dotyka, mówi – coraz to więcej bodźców oddziałuje na nie(np. nowy widok – w wyniku odwrócenia głowy, zachowanie się dorosłego – wywołane działaniem dziecka itp.). Reakcje te, jak również reakcje dziecka, stanowią warunek powstawania nowych połączeń nerwowych, czyli rozwoju struktury, a w związku z tym i rozwoju funkcji układu nerwowego. Wraz z rozwojem i coraz większym komplikowaniem się działalności rozwija się i kształtuje nieodzowna w działaniu świadomość celów działania oraz sposobów i środków osiągania tychże.
Ad.3 Środowiskiem człowieka jest przede wszystkim środowisko społeczne, w którym są nawiązywane kontakty interpersonalne. Stwarzają one możliwości oddziaływania na środowiska, a równocześnie za ich pośrednictwem środowisko oddziałuje na zachowanie się jednostki. Można wyodrębnić zasadnicze składniki środowiska społecznego wpływające na przebieg procesu socjalizacji. Najważniejsze z nich to: środowisko rodzinne, przedszkolne i szkolne, koleżeńskie, zaś po ukończeniu nauki – zawodowe lub towarzyskie (Z. Zaborowski 1976).
Socjalizację można najogólniej określić jako proces oddziaływania grupy na jednostkę. Można więc stwierdzić, że jednostka zostaje poddana socjalizującemu oddziaływaniu grupy. Mielibyśmy z nią doczynienia zarówno w przypadku oddziaływania na jednostkę grup konstruktywnych, reprezentujących określoną kulturę i odpowiadające jej pozytywne wartości społeczne, jak też grup destruktywnych, wytwarzających podkulturę, których normy postępowania regulujące zachowanie się ich członków są sprzeczne z wartościowaniami reprezentowanymi przez kulturę.
Zgodnie z powyższym punktem widzenia, wpływ socjalizacji na jednostkę może być pozytywny lub negatywny, zależnie od treści norm, wzorów osobowych, zasad postępowania oraz hierarchii wartości aprobowanych przez daną grupę.
Ad.4 Wychowanie, jako zjawisko społeczne, zależne jest od rozwoju sił wytwórczych i układu stosunków produkcyjnych, od konkretnych warunków i zadań społecznych i politycznych w danym miejscu i czasie. Znajomość dziecka i prawidłowości rządzących jego rozwojem niezbędna jest dla właściwego ujęcia procesów pedagogicznych. Wychowanie bowiem nie polega na biernym dostosowaniu poczynań pedagogicznych do rzekomo od nas niezależnego przebiegu procesu rozwojowego, ale na czynnym kierowaniu tym procesem dla osiągnięcia ważnych społecznie celów wychowania.
Chodzi w szczególności o taki dobór treści, metod i środków oddziaływania na dzieci i młodzież, aby pobudzić ich rozwój i doprowadzić je do takich osiągnięć, jakich bez tych poczynań nie dałoby się w tym wieku uzyskać. Chodzi o coraz lepsze wykorzystywanie możliwości oddziaływania wychowawczego dla coraz pełniejszego rozwoju osobowości człowieka, przed którym nowoczesne społeczeństwo stawiają coraz większe i trudniejsze zadania.
Na proces socjalizacji dzieci i młodzieży szczególnie oddziałują modele zachowania się rodziców i nauczycieli oraz wzorce pojawiające się w trakcie nawiązywania kontaktów społecznych w grupach rówieśniczych (Z.Skorny 1987).
Następstwem szeroko rozumianej socjalizacji jest bądź ukształtowanie się pod wpływem prawidłowo funkcjonującej grupy rówieśniczej, koleżeństwa, umiejętności współżycia społecznego, gotowości udzielania pomocy, bądź wystąpienie u danego osobnika objawów chuligaństwa, alkoholizmu, narkomanii w wyniku kontaktowania się z grupą przejawiających podobne skłonności. Z tych krańcowych przykładów nie należy wysuwać wniosku, że środowisko społeczne jest czynnikiem decydującym o rozwoju psychicznym dziecka. W normalnych warunkach bowiem wpływ środowiska – podobnie jak innych czynników rozwojowych – nie jest czymś stałym i niezmiennym.
Samo środowisko społeczne jest historycznie zmienne, kształtuje się, rozwija, przechodzi różne przeobrażenia w toku historycznego rozwoju ludzkości, zmienia się w zależności od rozwoju sił wytwórczych i stosunków produkcyjnych, panujących w poszczególnych formacjach społecznych. Poza tym żadne środowisko społeczne nie jest jednolite, istnieją w nim zawsze siły sprzeczne, trwa walka między nowymi, twórczymi, postępowymi treściami, a tym, co stare, co już się przeżyło i co przeszkadza dalszemu rozwojowi społecznemu. To wszystko, oczywiście, nie odbywa się poza ludźmi, niezależnie od nich – przeciwnie, głównymi uczestnikami tego procesu rozwojowego są właśnie ludzie, którzy nie tylko podlegają wpływom swego środowiska, ale biorąc udział w procesie przemian społecznych, sami wpływają na jego kształtowanie się.
Wpływ środowiska na dziecko nie jest stały ani niezmienny, nie tylko dlatego, że samo środowisko zmienia się i przekształca ale także dlatego, że dziecko zmienia się i rozwija i że od jego aktywności i świadomego działania zależy kształtowanie się tego wpływu. Ponieważ z kolei poszczególne reakcje dziecka i całe jego zachowanie oddziałują na jego otoczenie i wpływają na taki lub inny stosunek do dziecka, więc tak samo rzekomo środowisko rodzinne, szkolne itd. Będzie w rzeczywistości zupełnie inne dla różnych dzieci.
Należy jednak zwrócić uwagę na to, że w społeczeństwie ludzkim dzieci nie są bynajmniej pozostawione samym sobie czy oddane na pastwę żywiołowo działających wpływów środowiska. Dzieci są wychowywane przez starszych (rodziców). Ich kierownicza rola wychowania wynika z istoty rozwoju psychicznego i jego przebiegu. Rozwój polega na coraz lepszym i dokładniejszym odzwierciedlaniu rzeczywistości oraz coraz rozumniejszym w niej działaniu; te procesy są ściśle ze sobą powiązane i warunkują się nawzajem, a jednocześnie oba są, treściowo powiązane z obiektywną rzeczywistością. Organizując więc w odpowiedni sposób działalności dziecka i stwarzając odpowiednie warunki jego kontaktów z tą rzeczywistością (czyli dobierając odpowiednie bodźce działające na dziecko oraz wywołujące oraz modyfikujące jego aktywność) - będziemy mogli decydować o jakości zmian rozwojowych, powstających w układzie nerwowym dziecka, a zatem w sposób świadomy i celowy wpływać na rozwój jego psy...
gotowce.prace