Boy-Żeleński Tadeusz - Słówka - Odsiecz Wiednia.pdf - Tadeusz Boy-Żeleński - iwa-wars

Ta lektura , podobnie jak tysiące innych, jest dostępna on-line na stronie

wolnelektury.pl .

Utwór opracowany został w ramach projektu Wolne Lektury przez fun-

dację Nowoczesna Polska .

TADEUSZ BOY-ŻELEŃSKI

ł ()

Odsiecz Wiednia

   ń

        

eni ienieiczi

Dar

Scena przedstawia jedną z komnat królowej Marii Kazimiery. Jest to duża sala, ca-

ła zawalona tureckimi makatami, złotogłowiami, kindżałami, buńczukami etc., których

król Jan całe fury znosi do domu z każdej wyprawy, w przekonaniu, iż uszczęśliwia tym

swoją najukochańszą Marysieńkę. W rezultacie pokój wygląda trochę na namiot wiel-

kiego wezyra, trochę na wystawę sklepu Dra Niecia i Ski; w niczym zaś nie przypomina

buduaru ładnej kobiety. Jest duszny, ciemny i ponury. Królowa Marysieńka cierpi nad

tym, ale Jaś robi to z tak poczciwego serca, taki jest dumny i kontent z siebie po każdym

świeżym transporcie, że byłoby okrucieństwem rozwiewać jego iluzje. ǲiś pokój ten jest

jeszcze mniej wesoły, niż kiedykolwiek. Przez okna na wpół przysłonięte ciężkimi opona-

mi widać kawałek nieba szary i smutny; po szybach bębni monotonnie deszcz jesienny. I

Melancholia, Tęsknota,

Obcy

królowa Marysieńka jest ǳiś smutna — smutna, znuǳona i coś jeszcze. Jest to ten stan

duszy, który ǳisiejsza subtelna psychologia określa nazwą zdeneania . Co rok, kiedy

nadchoǳą te szare dni jesiennej słoty, ogarnia Marysieńkę ciężkie zniechęcenie na myśl,

że całe jej życie ma upłynąć w tym strasznym kraju, tak obcym i ǳikim. Jakkolwiek jej

mała główka nie jest wolna od ambicji, to jednak chwilami królowa ma uczucie, że lepiej

byłoby jej żyć w ukochanym Paryżu, choćby jako najbiedniejszej ǳiewczynie zmuszonej

własnymi ǳiesięcioma palcami — jeżeli się można tak wyrazić — zarabiać na chleb dla

siebie i swego kochanka, niż tutaj być królową Polski, żoną bohatera i mieć szanse przej-

ścia do historii ludów słowiańskich. W dodatku zdarzyło się królowej Marysieńce wczo-

raj fatalne nieszczęście. Pewien sprzęt tualetowy, drogi sercu każdej prawǳiwej kobiety

(choćby nawet kobieta ta zasiadała na starożytnym tronie królowej Rzepichy), sprzęt ten

uległ przez nieostrożność pokojówki stłuczeniu. O tym, żeby podobnie egzotyczny mebel

można było w końcu siedmnastego stulecia nabyć w granicach Rzeczypospolitej — ani

mowy. Trzeba bęǳie sprowaǳać go przez poselstwo ancuskie, co przy tych jesiennych

roztopach potrwa Bóg wie jak długo. Gdybyż to było we Francji! W jednej chwili znala-

Szlachcic

złoby się ǳiesięciu kawalerów-rycerzy, którzy nie zsiadając z konia ǳień i noc pęǳiliby

na wyścigi, aby usłużyć swojej królowej! Ale tu! w tym ǳikim kraju! Jak tu nawet wspo-

mnieć o podobnej „materii” tym podgolonym wąsaczom? Zaraz by się to zaczęło puszyć

i parskać na sejmach o zniewagę klejnotu szlacheckiego! To drobne na pozór zdarzenie

przepełniło miarę goryczy w sercu królowej Marysieńki. Nigdy nie czuła się w Polsce tak

obcą, tak osamotnioną, jak ǳisiaj. W tym niepozornym meblu tualetowym — który,

jak mówi poeta, ile trzeba cenić, ten tylko się dowie, kto go stracił — w tym mebelku

zogniskowała się w tej chwili i usymbolizowała (mówiąc znowu stylem znacznie póź-

niejszym) cała tęsknota za słoneczną Francją, za jej dworem świetnym i wykwintnym, za

rycerstwem tak pełnym męskości, a przy tym tak rozumiejącym i odczuwającym kobietę

aż do najbarǳiej coǳiennych i na pozór pospolitych drobiazgów.

Pozostała jeszcze jedna słaba naǳieja. Sprawczyni tego nieszczęścia, pokojówka kró-

lowej, Anusia, ładna i niegłupia ǳiewczyna, z własnego pomysłu postanowiła oblecieć co

najznakomitsze panie krakowskie i próbować, czy nie udałoby się gǳie pożyczyć owego

skromnego sprzętu, który obecnie zajmuje wszystkie myśli Królowej Polskiej. Marysień-

ka oczekuje z niecierpliwością jej powrotu, aby zaś skrócić wlokące się goǳiny, ǳwoni

i wzywa swej lektorki.

Biblioteka królowej Marysieńki nie jest zbyt bogata ani zbyt urozmaicona. Królowa

nie jest modernistką; przeciwnie ma wielką nieufność do współczesnej literatury. Za nic

w świecie nie wzięłaby do rąk chorobliwych elukubracji takiego Corneille'a, a nie mówiąc

już o rozczochranej poezji modnego Racine'a. Całą lekturę królowej stanowi kilkanaście

tomów starej galanterii ancuskiej, przede wszystkim zaś ukochany Brantôme, którego

ies des daes aanes ¹ są dla Marysieńki ewangelią wszelkiej luǳkiej mądrości.

Królowa Marysieńka, leniwa jak kotka, nie czytuje zwykle sama, ale każe głośno czy-

tać swoim dworkom, z których jedna właśnie z pełnym czci ukłonem wchoǳi do poko-

ju. Jest to najmłodsza córka słynnego zbarażczyka, panna Jadwiga Skrzetuska, śliczna na

polski sposób ǳiewczyna o niewinnym i niezbyt rozbuǳonym wyrazie niebieskich oczu,

i o pysznych blond włosach, spadających ciężkim warkoczem na krzyże. Ma niezwykle

piękny, słodki dźwięk głosu i jest ulubioną lektorką królowej.

Te goǳiny czytania stanowią ciężką troskę i niepokój miniaturowej duszyczki pan-

ǲiewictwo

ny Jadwigi Skrzetuskiej. Przychoǳi czytać jej rzeczy, od których, choć je tylko na wpół

rozumie, włosy powstają jej na głowie; w tych zaś, których nie rozumie zupełnie, dusza

jej i ciało przeczuwają jeszcze barǳiej niepokojące tajemnice. Chwilami nie może doczy-

tać zdania, bo głos załamuje się jej nagle ze wstydu czy wzruszenia; czasem — mówiąc

po Sienkiewiczowsku — krew napływa ǳiewczynie do twarzy tak prędką falą, iż czuje

w skroniach uderzenia własnego pulsu. Pomimo to, za nic nie odważyłaby się prosić kró-

lowej o zwolnienie od czytania; zbyt kocha ją i uwielbia, aby miała jej zrobić tę przykrość.

Przy tym — rzecz trudna do wytłumaczenia i która chyba tylko interwencją złego ducha

dałaby się objaśnić — ilekroć upłyną dwa lub trzy dni, a królowa nie wezwie swojej Jagusi

do czytania, pannie Skrzetuskiej goǳiny wydają się ǳiwnie długie i doznaje uczucia jakby

jakiejś nieokreślonej tęsknoty i żalu. Aby uspokoić swoje strapione sumienie, obmyśliła

Erotyzm, Książka,

Modlitwa

sobie panna Jadwiga taki sposób: oto stara się czytać samym tylko głosem, zaś w myśli

nieustannie odmawia w kółko da aia , iesici zaza i Wiez . Niekiedy

— nie zawsze, niestety — ǳięki temu sposobowi, udaje się jej zupełnie nie rozumieć

i prawie nie słyszeć słów czytanych. Za to wieczorem, kiedy już odmówi pacierz i spocznie

pierwszym półsnem zmorzona, wówczas biedna panna Jagusia w swoim panieńskim łó-

żeczku zupełnie jest bezbronna wobec oblegających ją ǳiwnych rozmarzeń, nie wiadomo

skąd spływających drobniutkich a delikatnych pieszczot, słodkich i drażniących szeptów,

brzmiących jej bezustannie w uszach, a będących echem czytanych mechanicznie ustami

wyrazów.

Królowa Marysieńka zbyt jest sprytna i wrażliwa, aby miała nie wiǳieć tych opresji

biednej Mademoiselle Jagusi — lecz rzecz ǳiwna, to właśnie sprawia jej jakąś oryginal-

ną, a barǳo mocną przyjemność. ǲięki pośrednictwu panny Jadwigi, odnajduje Ma-

rysieńka w swoim ukochanym, lecz nazbyt już często odczytywanym Brantômie² źródło

nieznanych przedtem wzruszeń. Zdaje się, że te grube i dosadne słowa starego pisa-

rza, którymi jednak naiwna zmysłowość umie się wypowiadać aż do najsubtelniejszych

jej odcieni, nabierają jakiegoś nowego i szczególnego wǳięku, kiedy przechoǳą przez

niewinne usta tej polskiej ǳiewczyny; te opowiadania rubaszne a wytworne, cyniczne

a tkliwe, odsłaniają królowej Marysieńce jakieś nowe i drażniące uroki, kiedy ich słu-

cha recytowanych miarowym głosikiem i barǳo niedoskonałym akcentem ancuskim

panny Jagusi. Królowa lubi śleǳić ten rumieniec, wykwitający raz po raz na licach pa-

Dekadent

nienki (w twoje ręce, Henryczku!³), lubi przyglądać się spod zmrużonych powiek, jak

¹ ies des daes aanes (.) — a sanc , książka Brantôme'a (–), stanowi najbarǳiej

znany tom jego ies (Pamiętników), dających obraz obyczajów epoki (inne tomy opisują ważne postaci

ówczesnej Francji i Europy, anegdoty dotyczące pojedynków itp.). a sanc to jedno z wielu ǳieł

literatury ., przełożonych na język polski przez T. Boya-Żeleńskiego.

² ane , własc. iee de deie (–) — pisarz ancuski, autor aini (. Mémoires),

dających obraz obyczajów epoki, opisująch ważne postaci ówczesnej Francji i Europy, anegdoty dotyczące po-

jedynków itp. Najbarǳiej znany tom aini , a sanc , to jedno z wielu ǳieł literatury .,

przełożonych na język polski przez T. Boya-Żeleńskiego.

³ e ce encz — zwrot do adresata dedykacji, Henryka Sienkiewicza.

 -ń Odsiecz Wiednia



tak zwana pierś ǳiewicza faluje przyspieszonym od tłumionej emocji oddechem. Zresz-

tą, królowa Marysieńka nie analizuje głębiej swoich uczuć; gdyby była barǳiej literacko

wykształcona, wieǳiałaby, że to, czego w tej chwili doznaje, jest znaną perwersją, właści-

wą zboczeniu umysłowemu, zwanemu dekadentyzmem lub schyłkowością. Ze względu

na zbliżający się koniec wieku siedmnastego, dałby się może ten objaw podciągnąć także

pod kategorię ndesieciz ⁴.

ǲisiaj królowa Marysieńka rozpoczyna lekturę z podwójnym zainteresowaniem.

Książka, Język, Erotyzm,

Polska

Marzeniem jej jest od dawna, aby za jej panowania nieśmiertelna książka Brantôma prze-

tłumaczona została na język polski; pragnęłaby zostawić tę pamiątkę po sobie temu bądź

co bądź oryginalnemu narodowi, z którego ǳiejami przypadek, ucieleśniony w okazałe

kształty Jasia, połączył jej losy. Zdaje się królowej Marysieńce, że łatwiej bęǳie sła-

bej kobiecie rząǳić tym ǳikim krajem, jeżeli choć cząstka galĳskiej kultury erotycznej

przeniknie do wnętrza twardych i okrągłych sarmackich czerepów. Królowa wyrażała

niejednokrotnie głośno to życzenie i oto ǳiś właśnie imć pan Górka, dworzanin Jej Kró-

lewskiej Mości, jak fama głosi, ojczystą mową tak wiązaną, jak i niewiązaną z niepo-

spolitym kunsztem władający, złożył w dani u jej stóp królewskich rękopis, zawierający

tłumaczenie kilku rozǳiałów ulubionej książki.

— Na czym stanęłyśmy ostatnim razem, a eie assia ⁵?

Panna Skrzetuska zarumieniła się jak wiśnia i odparła drobnym niewinnym głosikiem:

— Najjaśniejsza pani, zaczęłyśmy czytać dyskurs czwarty zaintytułowany Sur aulcunes

dames vieilles, qui aiment autant à faire l'amour que les jeunes⁶.

Królowa zamyśliła się chwilę wsłuchana w melodię tych naiwnych wyrazów, brzmiącą

jakby odcieniem delikatnej melancholii, westchnęła cichutko i rzekła:

— Dobrze. Przeczytaj mi teraz, Jagusiu, jak ten rozǳiał przełożył na wasz język imć

Rozczarowanie

pan Górka.

Panna Skrzetuska wzięła do rąk rękopis, z pąsowej zrobiła się karmazynowa, ale męż-

nie zaczęła czytać Rozmyślanie czwarte: O niec aniec sanic e

se ai si ade ni z dai

Marysieńka z krzykiem przyłożyła rączki do uszu: Dosyć, przez miłość Boga! ee

e ee ane ecae ais ces ne e e ce a ssez ⁷ assia , dosyć!

Królowa rzuciła się zniechęcona na turecką sofę. Czuła, że w tej chwili coś się w niej

przełamuje. Prysło ostatnie złuǳenie, aby kiedyś mogła zżyć się i zbliżyć z tym ǳikim

plemieniem, którego rządy Opatrzność złożyła w jej ręce. Na zawsze miała pozostać dla

tych luǳi obca i niezrozumiana, tak jak oni dla niej również obcy i nienawistni. Korona

wydała się jej ǳiwnie ciężka!…

Było jednak widocznie przeznaczone, aby nieszczęsna pani tego dnia wypiła do dna

swój kielich goryczy, gdyż w tejże chwili wbiegła do pokoju zdyszana Anusia i papląc

niemiłosiernie poczęła opowiadać swoje peregrynacje:

Najjaśniejsza Pani, ledwo tchu złapać mogę, obleciałam pół Krakowa i wszystko na-

próżno. Najpierw pobiegłam do Jaśnie Oświeconej Księżnej Gryzeldy Wiśniowieckiej,

Wstyd, Kobieta, Polska

matki nieboszczyka króla, alem się też wybrała! Wyłożyłam jej, o co choǳi, a ta jak

nie wypadnie nie mnie z pyskiem, to niczym ksiąǳ Skarga. Wszystko Bóg odjął temu

nieszczęsnemu narodowi (powiada), wszystkimi klęskami go doświadczył (powiada), ale

(powiada) jedno mu jeszcze zostawił, to jest wstyd (powiada) i obyczajność. Póki te ży-

wią (powiada), jest jeszcze naǳieja lepszej przyszłości. Dopiero kiedy z cuǳoziemskich

krajów (prawi) pod pozorem ochędóstwa wkradną się do Polski te wszeteczne i bezboż-

ne praktyki, to bęǳie znakiem, iż Pan w swoim gniewie postanowił zgubić do szczętu

ten obłąkany naród. Nie wierzę (powiada), iżby tak zbezczeszczone wnętrzności niewie-

ście mogły uroǳić dobrego Polaka, prawego syna Ojczyzny. W końcu kazała oznajmić

Najjaśniejszej Pani, iż przez cześć dla Majestatu bęǳie się starała puścić w niepamięć tę

⁴ ndesieciz (z . n de sice : koniec wieku) — wym. fędesjeklizm, prąd kulturalny związany z końcem

XIX w., dekanentyzm, schyłkowość.

⁵ a eie assia (z .) — moja mała Jagusiu.

⁶ acnes daes ieies i aien aan aie a e es enes (daw. .) — w tłumaczeniu T.

Boya-Żeleńskiego ten tytuł (stylizowany na starop.) brzmi: O niec iac iec szeic e ase

s na ianie nieze de .

⁷ ee e ee ane ecae ais ces ne e e ce a ssez (.) — Co za okropność!

Co za odrażający język! Ależ grubianin z tego Górki! Dość!

 -ń Odsiecz Wiednia



niebaczną prośbę, ale błaga Ją na wszystko, aby się opatrzyła i nie zapominała, co jest

winna sobie i swojemu narodowi. Księżna się popłakała, tak ją ruszyła własna elokwen-

cja, a ja pobiegłam do Jaśnie Wielmożnej Hetmanowej polnej Barbary Wołodyjowskiej

mieszkającej tuż wpodle. Luba kobiecinka, choć do rany przyłożyć. Niebożątko nie mo-

gło ani w ząb wyrozumieć, o co choǳi; jako żywo o czymś podobnym jeszcze nie słyszało.

Dopieroż to zaczęło oczka szeroko otwierać, a rączętami plaskać, a wstydać, a chichotać,

a zasłaniać, a wypytywać. Trzy razy musiałam jej powtarzać, za czym uwierzyła. Nie byłaby

mnie i do goǳiny wypuściła, ale szczęściem nadszedł pan Hetman polny, tedy posko-

czyła ku niemu i poczęła swojemu Michałkowi o onych zamorskich cudach opowiadać.

Potem byłam jeszcze u kilku innych pań, alem już nie wdawała się w długie dyskursy,

tylko dla pośpiechu kazałam oznajmiać, że Jej Wysokość Królowa Polska i Wielka Księż-

na Litewska prosi o pożyczenie tego interesu, co pani wie, bo nasz się potłukł, to mnie

za niespełna rozumu poczytali i pod kurek chcieli prowaǳić, a potem…

Królowa przerwała, zniecierpliwiona tą paplaniną:

— A u pani kanclerzyny Ketlingowej byłaś? Przecież to pierwsza elegantka w stolicy?

— Byłam, i owszem, i po długich certacjach mi wyznała, że w sekrecie przed swym

spowiednikiem używa srebrnej salaterki i raǳi Jej Królewskiej Mości zrobić to samo.

W tej chwili, kiedy Anusia kończyła swoje opowiadanie, a królowa bliska omdlenia

po raz wtóry osunęła się na sofę, weszło do pokoju dwóch hajduków, niosąc starannie

opakowany i ciężki widocznie przedmiot, a za nimi rękodajny⁸ królowej, który oznajmił:

„Od jego Świątobliwości nuncjusza papieskiego”. Królowa, zǳiwiona niepomiernie, al-

bowiem o przybyciu nuncjusza do Krakowa nic jeszcze na dworze nie było wiadomo, po-

skoczyła żywo i nie bacząc na Majestat, własnymi poświęcanymi rękami poczęła otwierać

paczkę. Któż opisze zdumienie królowej na widok, jaki się jej oczom przedstawił. Był to

ni mniej ni więcej tylko ten właśnie mebelek, który od dwóch dni stanowi przedmiot

wszystkich jej pragnień i marzeń. Ba, i jaki jeszcze do tego! Był to ciężki masywny sprzęt,

cały wykuty w srebrze, o szerokim brzegu pokrytym wokół rzeźbą roboty tak przeǳiw-

nej, iż wyszła chyba spod ręki samego przesławnego Benwenuta. Było tam po jednej

stronie wyobrażone naroǳenie z piany morskiej bogini pogańskiej zwanej Aodytą, po

drugiej zaś wywczasy starożytnej pani Ledy z ptakiem łabęǳim, obie zaś sceny tak mi-

sternie były przedstawione, iż Marysieńka swych dostojnych oczu oderwać nie mogła,

bo jak żyje, czegoś tak pięknego wiǳieć nie raczyła. Wewnętrzna powierzchnia naczynia

cała była wyzłacana, zaś na samym dnie, znowuż w srebrze wykute, błyszczały białe lilie

Burbonów. Ten widok dopełnił miary wzruszeń dnia ǳisiejszego. Łzy puściły się z oczu

nieszczęśliwej królowej. „O moja Francjo — wołała, na przemian śmiejąc się i płacząc

(zupełnie jak w powieściach) — o moja ojczyzno ukochana, czyż nigdy cię nie zobaczę,

czyż nigdy nie wrócą szczęśliwe dni mojego ǳieciństwa?”

Spłaciwszy tymi słowami dług podnioślejszym uczuciom, królowa oddała się cała po-

spolitej ciekawości. Skąd ten dar wspaniały, a tak w porę, jakby za pomocą czarów, przy-

bywający? Któż jest ów śmiertelnik — pytała znowu z patosem właściwym monarchom

— który ośmiela się w swą dozgonną dłużniczkę przemieniać królową Polski?

Rzecz wyjaśniła się częściowo przy pomocy Anusi. Mocno zmieszana ǳiewczyna

wyznała, że kiedy wracała do domu, natknęła się na jakiegoś pana pięknie i bogato przy-

branego, który na próżno usiłował porozumieć się w mieście za pomocą ancuskiego

szwargotu. Dopomogła mu w tym kłopocie, on zaś zaprosił ją do swej gospody, aby

tam jej swoją wǳięczność wyrazić. Dowieǳiawszy się, iż jest w służbie u Jej Królewskiej

Wysokości, począł ją wypytywać barǳo szczegółowo a zręcznie o różne sprawy dotyczące

królowej, tak iż ani się spostrzegła, kiedy o wszystkich tego dnia przygodach i o kłopocie

Jej Królewskiej Mości wygadała. Ten pan (barǳo grzeczny i luǳki) śmiał się do rozpuku

i wydawał się barǳo kontent i nikt inny, tylko on musiał to śliczne cacko przysłać…

— Dobrze, moje ǳiecko, ale tu oznajmiali przecież, że to od Jego Świątobliwości

nuncjusza papieskiego. Czy nie powiadał ci ów pan, kim jest, może jaki dworzanin Jego

Świątobliwości?

⁸ dan — dworzanin, którego zadaniem było podawać rękę pani czy panu przy wysiadaniu z powozu,

wstawaniu itp.

 -ń Odsiecz Wiednia



Boy-Żeleński Tadeusz - Słówka - Odsiecz Wiednia.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: