Muzykoterapia i terapia przez sztuki plastyczne w piśmiennictwie polskojęzycznym
Stachyra K., Grudziewska, E. (2007)
SŁOWO WSTĘPNE
· Obecne czasy – nazywane przez socjologów Epoką Lęku/Stresu
· Z. Bauman – „Wiele aspektów współczesnego życia przyczynia się do poczucia niepewności: do przekonania, że przyszłość zarówno ‘świata jako takiego’, jak i ‘świata w zasięgu dłoni’, świata wprost przeżywanego, należy do zjawisk ‘niezdecydowanych’ i wymyka się kontroli; impulsu, by się takiej przyszłości […] obawiać”
· M. Doel i D. Clark – „Żyjemy dziś w stanie ‘wszechprzenikliwego lęku’”
· J. Baudrillard mówi o stanie nerwowości, która obecnie jest niezogniskowana, rozproszona, o wędrujących punktach zaczepienia, której wyrazami są ‘niespecyficzne’ – jak ona sama – dolegliwości, jak alergia czy anoreksja
· Wszystko to wymusza konieczność szybkiej adaptacji do środowiska
· R. Vaneigem – „Przystosowanie do świata jest grą wg zasady: orzeł – ty wygrywasz; reszka – ja przegrywam, decydujemy a priori, że to co negatywne, jest pozytywne oraz że niemożliwość życia stanowi tego życia warunek wstępny. Alienacja nigdy nie zapuszcza korzeni głębiej niż wtedy, gdy podaje się za niezbywalne prawo. Świadomość osamotnienia, jeśli prowadzi do afirmacji, nie jest niczym innym jak świadomością prywatną, cząstką indywidualizmu, którą porządni obywatele targają ze sobą wszędzie niczym największy skarb, skarb pozbawiony wprawdzie obiektywnej wartości, ale szczególnie drogi ich sercu. Ten rodzaj przyjemności związanej z lękiem chroni nas zarówno przed osiedleniem się na stałe we wspólnocie złudzeń, jak i przed uwięzieniem w lochach izolacji. Ziemia niczyja, neutralnych, obojętnych i bezosobowych relacji międzyludzkich rozciąga się między błogą akceptacją fałszywych wspólnot, a totalnym odrzuceniem społeczeństwa”
· Powoduje to wyobcowanie jednostki z grupy, społeczeństwa, a tym samym jego osamotnienie
· 30% osób wszystkich chorych zgłaszających się do lekarzy podstawowej opieki zdrowotnej to osoby cierpiące z powodu zaburzeń psychicznych
· Różnego rodzaju problemy związane ze zdrowiem psychicznym ma ponad 60% ludzi
· Skutkuje to burzliwym rozwojem różnych nurtów terapii, coraz częściej krótkoterminowych oferujących natychmiastową likwidację wszelkiego typu niepożądanych objawów nieprzystosowania/kryzysu
· Kiedy ww okazują się być nieskuteczne, klient jest hospitalizowany, a co za tym idzie, może spotkać się z bardziej tradycyjnymi oddziaływaniami terapeutycznymi, wśród których bardzo popularna jest terapia poprzez sztukę
· Pindar z Teb – „Sztuka jest trudna” – zarówno jeśli chodzi o jej uprawianie, jak i zgłębianie jej tajników
· Hipokrates konstatuje, iż życie ludzkie jest zbyt krótkie, aby wyczerpać sztukę twórczo i ogarnąć ją poznawczo
· Sprawa komplikuje się jeszcze bardziej, kiedy połączymy sztukę z terapią
· Trudno jednoznacznie stwierdzić, że udało się stworzyć podstawy naukowe pojmowania sztuki jako środka terapeutycznego oddziaływania
· Literatura budzi wątpliwości związane z faktem, czy wiedzę nt wpływu sztuki na życie wewnętrzne człowieka należy uznać za wystarczającą – ma ona głównie charakter introspekcyjny i tylko częściowo opiera się na szerszych, metodycznie prowadzonych badaniach
· W kontekście terapii poprzez sztukę można mówić raczej o przyroście ilościowym niż jakościowym
· R. Vaneigem – „Współczesna terapia staje się czymś w rodzaju nowoczesnej demonologii. Czary, zaklinanie, egzorcyzmy, sabatowa orgia, metamorfoza czy talizman miały dwojakie, tzn. zarówno lecznicze, jak i destrukcyjne właściwości”
· Wykorzystanie sztuki w terapii jest bardzo trudne, gdyż mamy tu do czynienia z dwiema niewiadomymi:
o sztuką jako środkiem oddziaływania
o człowiekiem jako podmiotem i przedmiotem oddziaływania
· Dramatyczna sytuacja arteterapii nie będącej nauką kumulatywną, choć tylko takie jej uprawianie jest zasadne
· Konieczność poważnego namysłu i dyskusji dotyczącej przyszłości arteterapii w celu niedopuszczenia do zdewaluowania wartości terapii poprzez sztukę w nauce, aby nie stała się problemem traktowanym w kategoriach raczej paranaukowych niż naukowych
· Szereg doniesień naukowych wskazuje na istnienie ogromnych możliwości tkwiących w arteterapii. Różnorodność sztuki można spożytkować w pracy z cierpiącym człowiekiem
· „Wielu dzisiejszych artystów i teoretyków podziela pogląd, iż nieuchwytne pochodzenie sztuki, jej zdumiewająca różnorodność i niejasne przeznaczenie niezmiennie sprawiają, że na jej patrona nadaje się syn Okeanosa i Tetyty, mitologiczny Prometeusz wyposażony w dar wieszczenia oraz w zdolność przybierania różnych postaci”
WPROWADZENIE
· Sztuka jest najbliższa naszemu człowieczeństwu – jest tak różna, jak różni są ludzie i ich spojrzenie na nią, bo sztuka to człowiek – nie istnieje bez człowieka, on jest jej twórcą i zarazem najdoskonalszym odbiorcą
· Sztuka zawsze była i jest częścią życia człowieka, rozwijała się wraz z nim i ewaluowała, z biegiem lat zmianom ulegały także funkcje, które pełniła – w dziejach plemion pierwotnych była częścią życia powszedniego, lecz nade wszystko odgrywała priorytetową rolę w obrzędach i czynnościach kultowych – stanowiła centralny punkt każdej uroczystości plemiennej – nie istniał wówczas podział na wykonawców i słuchaczy – każdy członek plemienia brał czynny udział w tworzeniu mistycznego widowiska; na szczególne wyróżnienie zasługuje jej funkcja lecznicza
· Pierwsze wzmianki o stosowaniu terapii muzyką pochodzą już ze Starego Testamentu – historia króla Saula uleczonego ze stanów depresyjnych przez dźwięki Dawidowej harfy
· Sztukę powszechnie stosowano w celach wychowawczych i leczniczych już w starożytnej Grecji
· W średniowieczu opisywane są przypadki terapii muzyką osób z uszkodzonym słuchem, zaburzeniami psychicznymi czy dolegliwościami bólowymi
· Rozważania nt związku sztuki z terapią przycichły w okresie renesansu, aby pojawić się ponownie w romantyzmie
· Powtórnie ten aspekt sztuki poruszyli estetycy XIX i XX w.; wymienić tu można:
o F. W. J. Schellinga, który twierdził, że sztuka pozwala na uzewnętrznienie tego, co jest w działaniu i wytwarzaniu nieświadome oraz jego pierwotnej tożsamości o tym, co świadome
o J. Deweya określił sztukę jako zdolność oddania nieokreślonej idei i wzruszenia za pomocą pewnego określonego medium
· Wiek XX stał się czasem ponownego rozkwitu zainteresowania terapii sztuką, przyniósł też wyraźny podział na arteterapię (terapię przez sztuki plastyczne) oraz muzykoterapię
· Pierwsze próby naukowego uzasadnienia arteterapii sięgają końca XIX w., kiedy to A. Tardieu i M. Simon – francuscy psychiatrzy – opublikowali swoje badania wskazujące na diagnostyczne znaczenie prac osób chorych psychicznie
· W tym samym czasie powstała również utworzona przez C. Lombroso – włoskiego psychiatrę i neurologa – psychopatologiczna teoria twórczości – zakładająca graniczny związek geniuszu z obłąkaniem
· Rozwój arteterapii postępował dość szybko – do 1939 r. zostało opublikowanych ok. 150 prac naukowych, a w roku 1965 było ich już ok. 7 tysięcy
· W Polsce wzmianki o stosowaniu muzyki w celach leczniczych odnaleźć można już w Pamiętnikach J. C. Paska; w 1865 r. wydana została książka autorstwa lekarza medycyny, dr J. Stupnickiego pt. Muzyka pod względem estetycznym i lekarskim
· W XX w. muzykoterapia zyskała status naukowy; równocześnie zaczęła ukazywać się znaczna ilość publikacji na ten temat, bazujących na psychologii, psychiatrii, fizjologii, filozofii czy estetyce
· J. Dewey i T. Munro dowodzą, iż doświadczanie muzyki, jej percepcja, tworzenie i odtwarzanie sprzyja rozwojowi osobowości człowieka
· Pojawiają się pierwsze ośrodki prowadzące badania nad zastosowaniem muzykoterapii, m.in. w USA, Szwecji, Wielkiej Brytanii, Niemczech, a następnie w Polsce – gdzie w 1972 r. z inicjatywy T. Natansona i A. Janickiego rozpoczyna swoją działalność Zakład Muzykoterapii przy Państwowej Wyższej Szkole Muzycznej we Wrocławiu (1 z pierwszych w Europie ośrodków kształcenia muzykoterapeutów, w którym prowadzono także badania nad wykorzystaniem muzyki w celach leczniczych)
· Od 1996 r. istnieje Stowarzyszenie Muzykoterapeutów Polskich będące członkiem Światowej Federacji Muzykoterapii
· Od 2002 r. ukazuje się kwartalnik „Muzykoterapia Polska” prezentujący publikacje z zakresu terapii muzyką
· Terapia sztuką jako odrębna dyscyplina ma swój początek w psychoanalizie, podobnie jak niemal wszystkie formy psychoterapii
· W tradycyjnym podejściu terapia sztuką stanowiła dodatek do psychoanalizy pozwalający wzmocnić komunikację werbalną i wykorzystać interpretację symbolicznych treści wywodzących się z obrazów tworzonych przez pacjentów
· Sztuka jako technika terapeutyczna po raz pierwszy została zastosowana przez Margarete Naumburg
· Termin „arteterapia” składa się z dwóch członów:
o arte – wykonanie czegoś „doskonale, po mistrzowsku” – pochodzi od słowa ars – „sztuka”
o therapeuéin – „opiekować się, oddawać cześć”, w szerszym kontekście oznacza leczenie
· Określenie „arteterapia” (art therapy) zostało wprowadzone w latach 40. XX w. i odnosi się do zastosowania szeroko rozumianej sztuki w celach diagnostycznych i terapeutycznych, biorąc pod uwagę zarówno tworzenie, jak i korzystanie z już istniejących wytworów sztuki
· Wciąż funkcjonuje wiele sposobów rozumienia ww pojęcia
· Wg G. Kwiatkowskiej mianem arteterapii określa się wszelką działalność twórczą wykorzystywaną w procesie oddziaływań leczniczych
· Wg I. Boreckiej w piśmiennictwie polskim można spotkać dwie równoznaczne nazwy dla tego rodzaju terapii – arteterapia i kulturoterapia
· Można również zetknąć się z takimi określeniami, jak: ar terapia, artterapia, autoterapia, terapia rysunkiem, plastyko terapia, terapia przez plastykę, wychowanie estetyczne, pedagogika poprzez sztukę oraz terapia poprzez twórczość
· L. Mościcka zaliczyła do arteterapii takie formy, jak: muzykoterapia, choreoterapia, biblioterapia, a nawet sztukę układania kwiatów w bukiety
· Zdaniem A. Araszkiewicz i W. Podgórskiej w skład arteterapii wchodzą: psychorysunek, zajęcia ruchowe, psychogimnastyka, techniki relaksacyjne oraz muzykoterapia indywidualna i grupowa
· A. Janicki – „wąskie” rozumienie arteterapii – arteterapia obejmuje terapię z wykorzystaniem sztuk plastycznych, tj.: rysunek, malarstwo, grafika, rzeźba, ceramika etc.
· Zdefiniowanie pojęcia „muzykoterapia” nastręczyło więcej trudności niż w przypadku arteterapii przez wzgląd na znaczne zróżnicowanie ujęć teoretycznych wyjaśniających drogi i możliwości oddziaływania muzyki na człowieka; w ramach każdej z koncepcji wypracowano nieco odrębny warsztat praktyczny, sformułowano także odmienne definicje muzykoterapii
· Amerykańskie Stowarzyszenie Muzykoterapeutów (AMTA) przyjęło, że muzykoterapia jest wskazanym przez wykwalifikowaną osobę użyciem muzyki w celu wywołania pozytywnych zmian w psychologicznym, fizycznym, poznawczym albo socjalnym funkcjonowaniu jednostki z problemami zdrowotnymi/edukacyjnymi
· Definicja zawarta w publikacji D. Paula zawiera wyraźne elementy koncepcji behawioralnej i estetycznej – jego zdaniem muzykoterapia jest behawioralną nauką i estetycznym doświadczeniem, która używa muzyki jako narzędzia do wywoływania pozytywnych zmian w zachowaniu człowieka obejmujących sferę edukacyjną, rehabilitacyjną, socjalną i emocjonalną
· Interesującą definicję prezentuje R. Benenzon – przedstawiciel psychofizjologicznego kierunku w muzykoterapii – twierdząc, iż z naukowego punktu widzenia muzykoterapia jest gałęzią nauki, która zajmuje się badaniami złożoności relacji dźwięk – człowiek, odkrywaniem elementów diagnostycznych oraz metod terapeutycznych w niej tkwiących
· Z terapeutycznego punktu widzenia muzykoterapia jest dyscypliną paramedyczną, posługującą się dźwiękiem, muzyką i ruchem w celu osiągnięcia regresji i otwarcia kanałów komunikacyjnych, które umożliwią rozpoczęcie procesu treningowego i przywrócenie pacjenta do społeczności
· Zupełnie inny styl prowadzenia muzykoterapii usankcjonował się w Wielkiej Brytanii, gdzie muzykoterapia postrzegana jest jako forma terapii, która za pomocą wzajemnych relacji zachodzących pomiędzy pacjentem i terapeutą umożliwia zmiany ujawniające się w warunkach interakcji pacjent – terapia
· W Polsce, w większości krajów Europy Zachodniej oraz w USA za dominujący należy uznać nurt kwalifikujący muzykoterapię do jednej z metod psychoterapii, jak i fizjoterapii
· E. Galińska twierdzi, iż muzykoterapia jest jedną z form psychoterapii i fizjoterapii, wykorzystującą metodycznie muzykę w celach diagnostycznych, leczniczych, rehabilitacyjnych, terapeutycznych i wychowawczych
· T. Natanson – jeden z prekursorów muzykoterapii w Polsce – prezentuje zbliżoną definicję, twierdząc, że: muzykoterapia jest metodą postępowania, wielostronnie wykorzystującą wieloraki wpływ muzyki na psychosomatyczny ustrój człowieka
· Muzykoterapia zawsze pozostaje w ścisłym związku z tradycjami i kulturą danego kraju czy regionu kulturowego – fakt ów jest widoczny w prezentowanych podejściach teoretycznych i praktycznych
· K. Brascia wyszczególnia 4 czynniki decydujące o rozróżnieniu terapii muzyką od zajęć stricte muzycznych:
o priorytetowa rola terapii
o akceptacja produkcji muzycznych pacjenta
o multisensoryczne zastosowanie muzyki
o łączenie muzyki z innymi dziedzinami sztuki
· Muzykoterapia, podobnie jak arteterapia, w procesie leczenia najczęściej stosowana jest jako ...
psychologia-UJ