EDUKACJA KULTURALNA, CZYLI JAKA – ROZWAŻANIA NAD ZAKRESEM I TREŚCIĄ WSPÓŁCZESNEJ EDUKACJI KULTURALNEJ.docx

EDUKACJA KULTURALNA, CZYLI JAKA? – ROZWAŻANIA NAD ZAKRESEM I TREŚCIĄ WSPÓŁCZESNEJ EDUKACJI KULTURALNEJ.

Rozumienie pojęcia edukacji kulturalnej zależne jest od tego, jak dany autor rozumie pojęcie edukacji a jak pojęcie kultury: szeroko, czy wąsko. Podobnie zakres edukacji kulturalnej zależy od tego, czy rozumiemy kulturę wartościująco, czy też niewartościująco.

Według Organizacji Narodów Zjednoczonych do Spraw Oświaty, Nauki i Kultury kultura to zespół cech wyróżniających o charakterze duchowym i materialnym, intelektualnym i afektywnym, które właściwe są społeczeństwu i grupie społecznej.  Takie ujęcie obejmuje przede wszystkim sposoby życia i wytwarzania dóbr materialnych i symbolicznych, systemy wartości, wierzenia i poglądy. Z uwagi na estetyczną  rolę sztuk pięknych i literatury kultura stanowi podstawę żywotnych sił każdego społeczeństwa i narzędzie jego trwałości i odnowy. Definicja UNESCO jest definicją niewartościującą i uznaje się ją za podstawową w rozumieniu edukacji kulturalnej. Natomiast edukację UNESCO definiuje jako proces obejmujący nie tylko przekazywanie wiedzy i umiejętności, szeroko pojętych wartości kultury, lecz także inspirowanie postawy twórczej, otwartej, samodzielności myślenia, zdolności do samokształcenia. To także sprzyjanie integracji jednostki z życiem kulturalnym, społecznym i ekonomicznym określonej wspólnoty a tym samym przygotowywanie rezerw ludzkich dla jej wzbogacenia. Interakcja między edukacją a kulturą realizuje się dzięki swobodzie ekspresji, uczestnictwa i wymiany w różnych dziedzinach. Współcześnie kulturę i edukację rozumie się szeroko.

Edukacja kulturalna ma swój udział w pogłębianiu integracji i tożsamości narodu, kontynentu, czy świata. Pełni też określoną rolę zarówno w przygotowywaniu jednostki do uczestnictwa w kulturze jak i do osiągania przez nią umiejętności życia, pogłębiania jego sensu i wartości. Edukacja kulturalna ma wprowadzać człowieka w wartościowe życie, kształtować uczestnictwo w kulturze, pogłębiać zasoby wiedzy o kulturze, rozbudzać a następnie rozwijać indywidualną i grupową aktywność twórczą. Ma także podnosić jakość życia człowieka i kształtować społeczeństwo obywatelskie. 

Edukacja kulturalna ma interdyscyplinarny charakter. Zagłębiając się w nią możemy odkryć wiele powiązań między innymi z pedagogiką społeczną, humanistyczną, czy pedagogiką kultury; z psychologią twórczości, psychologią wychowawczą; z socjologią kultury; z filozofią kultury, sztuki, estetyki oraz z antropologią kulturową. Świadczy to o tym, jak bardzo rozwinięta jest edukacja kulturalna, jak różnorodnie można ją rozumieć i w jak wielu dziedzinach szukać z nią związków.

Wyróżniamy trzy koncepcje edukacji kulturalnej. Pierwsza z nich to edukacja kulturalna jako edukacja humanistyczna, autorstwa Bogdana Suchodolskiego.  Suchodolski rozumie kulturę jako całokształt zjawisk cywilizacyjnych łącznie z nauką, techniką, pracą, stosunkami międzyludzkimi. Nie ogranicza jej jedynie do zjawisk artystycznych. Nazywa kulturę królestwem człowieka regnum homini, światem człowieka i rzeczywistością, w której, i przez którą staje się ludzki. Za edukację kulturalną uznaje edukację wprowadzającą jednostkę w świat wartości, drogę do realizacji najszczytniejszych ideałów humanistycznych. Swoją koncepcję Suchodolski opiera na pedagogice kultury (kształcenie w oparciu o wartości) oraz na humanizmie i pedagogice humanistycznej, której głównymi założeniami są:  wychowanie jako proces, w którym prawda i dobro moralne są wartościami najważniejszymi; samowychowanie i samokształcenie, odgrywające nie mniejszą rolę niż placówki oświatowe i wychowawcze; pozostawanie w harmonii celów wychowawczych i celów życiowych wychowanka oraz dobra jednostki z dobrem ogółu; wychowanie jako proces samourzeczywistniania się człowieka, przy zachowaniu respektu dla innych i poczuciu odpowiedzialności dla siebie. Suchodolski do świata humanistycznego zalicza filozofię, naukę i sztukę oraz odpowiednio rozumianą pracę, technikę i stosunki międzyludzkie. Pracę jako aktywność ludzką, w której realizuje się, wyraża i spełnia  człowiek. Technikę jako służącą ludziom, ułatwiająca zaspokajanie potrzeb. Stosunki międzyludzkie bezpośrednie, indywidualne, autentyczne, w których człowiek realizuje się jako człowiek, kategoriami są: sympatia, empatia, przyjaźń, miłość i wspólnota. Koncepcja ta ma trzy zakresy: jednostkowy, czyli kształtowanie osobowości jednostki w oparciu o dobra kultury wartości; narodowy, czyli kształtowanie tożsamości narodowej, wzmacnianie poczucia tej tożsamości oraz globalny, czyli ogólnoludzki dialog, ponad podziałami. U podłoża edukacji kulturalnej leży akceptacja ludzkiej wspólnoty (postawa empatii, tolerancji i otwartości), prymat „bycia jakimś” nad „mieć coś”, prymat wartości nieinstrumentalnych nad wartościami instrumentalnymi, wartości nad korzyściami, poszukiwanie w dialogu różnych kultur wartości powszechnych i trwałych. Zadaniem edukacji kulturalnej rozumianej jako edukacji humanistycznej jest pomoc w rozumieniu problemów współczesnej cywilizacji i jej wewnętrznych konfliktów; nauka wspólnego działania prowadzącego do pokoju, dialogu i tolerancji; pomoc w rozstrzyganiu konfliktów zachodzących pomiędzy orientacją ku karierze a orientacją ku wartościom; kształtowanie poczucia patriotyzmu i tożsamości narodowej; ukazywanie bogactwa człowieka, które osiąga się w kontakcie z wartościami uniwersalnymi.

Drugą koncepcją jest edukacja kulturalna jako wychowanie do uczestnictwa w kulturze autorstwa Dzierżymira Jankowskiego.  Uczestnictwo w kulturze według A. Tyszki to indywidualny udział w zjawiskach kultury, przyswajanie jej treści, używanie jej dóbr, podleganie obowiązującym w niej normom i wzorom, ale też tworzenie nowych wartości oraz odtwarzanie i przekształcanie już istniejących. Jankowski opiera swoją koncepcję na kulturze symbolicznej, oddzielając tym samym cywilizację od kultury, jest to więc węższe ujęcie. Edukacja kulturalna według Jankowskiego jest splotem różnorodnych, długotrwałych i bardziej lub mniej intencjonalnych czynności, których efektem jest nabycie przez jednostkę określonych kompetencji kulturowych  składających się łącznie na osobowością podstawą jej aktywności kulturalnej. Koncepcja Jankowskiego opiera się na podmiotowej perspektywie, permanencji procesów edukacyjnych, uznaje wagę starań autoedukacyjnych jednostki w edukacji kulturalnej. Współcześnie można zaobserwować wiele wzorów uczestnictwa w kulturze, oprócz tradycyjnych, czyli edukacyjnego, konformistyczno- snobistycznego, ludyczno- spontanicznego i kontemplacyjno- eskapistycznego pojawiają się bardziej współczesne: snobistyczno- ludyczny i ekspresyjno- destrukcyjny. Wzory te są bardzo zróżnicowane,  od edukacyjnego, rozumianego jako kształcenie i edukację, przez kontemplacyjno- eskapistyczny, czyli pewnego rodzaju izolację towarzyską, do snobistyczno- ludycznego, czyli clubbingu, pewnego stylu życia młodych ludzi oraz ekspresyjno- destrukcyjnego , na którego czele stoją kibole, graficiarze, zwolennicy sportów ekstremalnych manifestujący lekceważenie norm społecznych. Istnieje też wiele typów ludzi uczestniczących we współczesnej kulturze, zaliczamy do nich m.in. osoby, które uczestniczą w kulturze dla samego uczestnictwa; osoby bardzo przywiązane do jednej instytucji i tylko z nią się identyfikujący; są tacy, którzy poszukują nowości, inni związani z instytucjami kultury np. przez kluby seniorów; turyści uczestniczący w kulturze przez przypadek tudzież przy okazji; osoby, które uczestniczą w nocnym życiu i nocnych imprezach i inni.

Trzecią i ostatnią koncepcją jest edukacja kulturalna jako wychowanie estetyczne, koncepcja najpopularniejsza w Polsce i najlepiej rozwinięta w literaturze, której autorką jest Irena Wojnar. Wychowanie estetyczne utożsamiane jest z wychowaniem w sztuce. Na wychowanie estetyczne składa się wychowanie do sztuki i przez sztukę. Człowiek obcuje ze sztuką rozumiejąc ją jako możliwość wypełnienia czasu wolnego i oderwania się od realiów życia codziennego; jako dążenie do silnych przeżyć jakich poskąpiło mu życie;  może także traktować sztukę jako źródło poznania świata i życia; może rozumieć ją jako źródło ukojenia, radości, fikcyjnego zaspokajania potrzeb psychicznych lub jako zwierciadło, w którym może zobaczyć samego siebie. Na kulturę estetyczną składa się wrażliwość estetyczna, doświadczenie, wiedza, umiejętności oraz intuicja estetyczna. Człowiek obcując ze sztuką doznaje przeżyć estetycznych, mogą to być przeżycia irracjonalne i ekspresyjne, profesjonalne, rozumiejące lub nawykowe, ale może tez doznać szoku estetycznego, który jest zablokowaniem wrażliwości estetycznej.  Wychowanie przez sztukę ma utrzymać naturalną intensywność wszystkich rodzajów percepcji i wrażeń, koordynować różne ich rodzaje między sobą, spowodować wyrażanie uczuć w formie komunikatywnej, wyzwalać konstruktywne siły wyobraźni oraz nauczyć właściwego wyrażania własnych myśli. Jest to najwęższe rozumienie edukacji kulturalnej.

Edukacja kulturalna odbywa się nie tylko w szkole i instytucjach kultury, ale także w rodzinie, która ma za zadanie przekazanie elementarnych zasad życia kulturowego w obrębie wzorów w niej funkcjonujących, poszukiwanie wzorów kultury na płaszczyźnie kontaktów z grupami poza rodziną, przygotowanie do korzystania z dóbr instytucji kultury oraz kształtowanie indywidualnego wyboru uczestnictwa w kulturze. Szkoła natomiast ma wyrównywać szanse edukacyjne, organizować różnorodne „wycieczki” do instytucji kultury, zajęcia pozalekcyjne, edukacja kulturalna jest też wpisana w przedmioty programowe m.in. plastykę, muzykę, ma również kształtować kulturę osobistą uczniów. Edukacja kulturalna w instytucjach kultury odbywa się na wielu płaszczyznach. Jedna z koncepcji odnosi się do kształtowania osobowości w działaniu artystycznym (podejście edukacyjne), kolejna do kształtowania osobowości z akcentem na rozwój artystyczny (wychowanie przez i do sztuki), następna to sublimacja uczestnictwa w kulturze (uszlachetnianie), przygotowanie do uprawiania sztuki (wychowanie do sztuki), wstęp do kształcenia artystycznego (profesjonalne przygotowanie), wprowadzenie dziecka w kulturę (dom kultury wychowujący sobie uczestnika) i ostatnia, czyli działalność kulturowa „na sprzedaż” (edukacja jako produkt).

Podsumowując, edukacja kulturalna może być rozumiana na różne sposoby. Wszystkie wymienione koncepcje w pewnym sensie dopełniają się, każda z nich kładzie nacisk na inny aspekt edukacji i odnosi ją do czegoś innego, od szerokiego rozumienia podstawowych pojęć do wąskiego.  Koncepcja Suchodolskiego jest najbardziej ogólna, najszerzej rozumie pojęcie edukacji i kultury.  Jankowski w swojej koncepcji oddziela cywilizację od kultury, dlatego jest ona węższa od koncepcji edukacji kulturalnej jako wychowania humanistycznego. Koncepcja Wojnar jest zawężona do sztuki, czyli traktuje edukację kulturalną jako wychowanie przez i do sztuki. Wojnar nie odnosi edukacji kulturalnej do innych obszarów działalności człowieka, ograniczą ją do zjawisk artystycznych.

Koncepcja Jankowskiego dla mnie jest najbardziej odpowiednia. Nie zawiera w sobie całokształtu zjawisk cywilizacyjnych, ale nie jest też ograniczona jedynie do zjawisk artystycznych. Jest „złotym środkiem”.  Jednak współczesne rozumienie edukacji kulturalnej nieco różni się od wymienionych koncepcji. Współcześnie rozpowszechnione jest  rozumienie edukacji kulturalnej, której celem jest wprowadzenie do wiedzy i oceny dziedzictwa kulturowego oraz uczestnictwa w współczesnym życiu kulturowym; zaangażowanie w procesy upowszechniania kultury; uwrażliwienie na równoważną godność kultur i na podstawową więź łączącą tradycję ze współczesnością; edukacja artystyczna i  estetyczna; kształcenie do wartości moralnych i obywatelskich; przygotowanie do krytycznego korzystania z mass mediów oraz kształcenie interkulturalne i wielokulturowe. Jednak czy to jest rzeczywisty obraz współczesnej edukacji kulturalnej?