Józef Orlicki
SZKICE
Z DZIEJÓW STOSUNKÓW
POLSKO-ŻYDOWSKICH
1918-1949
Krajowa Agencja Wydawnicza
Szczecin 1983
(Fragment)
CENTRALNY KOMITET
ŻYDÓW W POLSCE
(str. 161-182)
8 sierpnia 1944 r. przewodniczący Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego, Edward Osóbka‑Morawski, powołał Samodzielny Referat do Spraw Pomocy Ludności Żydowskiej przy Prezydium PKWN. Kierownikiem Referatu mianowano dr med. Szlomę Hirszenhorna, b. radnego w Lublinie w okresie międzywojennym, z ramienia Bundu[1]. Sprawozdania z działalności Referatu dr S. Hirszenhom składał bezpośrednio przewodniczącemu PKWN oraz kierownikowi Resortu Pracy, Opieki Społecznej i Zdrowia, dr Bolesławowi Drobnerowi[2], co podkreślało wysoki stopień zainteresowania problemem odbudowy osiedla społeczności żydowskiej w nowej, ludowo-demokratycznej Polsce ze strony najwyższych władz państwowych.
W ślad za wyzwoleńczymi jednostkami Armii Czerwonej i Ludowego Wojska Polskiego powracali na wyzwolone tereny lub wychodzili tam z ukrycia Żydzi, uratowani przed zagładą hitlerowską. Opuszczali obozy śmierci, więzienia i getta, wychodzili z różnych, wcześniej organizowanych przez Polaków, kryjówek domowych, z bunkrów i ziemianek w lasach. Niektórym udawało się przebić przez linię frontu. O jednej z takich grup pisał dr S. Hirszenhorn w sprawozdaniu Referatu za grudzień 1944: Grupa sześćdziesięciukilku Żydów, z kobietami i dziećmi, przedostała się poprzez linie niemieckie z bronią w ręku do Rzeszowa. Część zginęła w boju, 13 rannych znajduje się w szpitalu...[3]
Na dzień 10 października 1944 r. Referat kierowany przez dr S. Hirszenhorna notował w swej ewidencji około 8 tysięcy Żydów, skupionych w Lublinie i 29 miejscowościach ówczesnych województw: lubelskiego, rzeszowskiego, krakowskiego i warszawskiego. Część tych Żydów pochodziła z wymienionych a część z nie wyzwolonych jeszcze terenów. Wszyscy byli wycieńczeni wojenną martyrologią, wymagający niezwłocznej opieki materialnej i zdrowotnej. Spontanicznie i z inspiracji Referatu ocalała ludność żydowska tworzyła miejscowe, społeczne komitety żydowskie, za pośrednictwem których Referat organizował pomoc głównie w postaci żywności, odzieży, mieszkań i opału, opieki lekarskiej oraz prawnej w zakresie rewindykacji mienia i nieruchomości, z których Żydzi zostali wywłaszczeni przez okupanta niemieckiego.
Wspomniane komitety, rodzące się żywiołowo i organizowane przez żydowski aktyw społeczno-polityczny, zajmują miejsce dawnych gmin wyznaniowych, stając się w ten sposób nową, nie spotykaną w diasporze, formą organizacyjną życia Żydów. Dodajmy od razu: formą o charakterze separatystycznym i strukturze hierarchicznej. Instytucjonalnym tego wyrazem stał się Centralny Komitet Żydów w Polsce (CKŻP), utworzony 4 listopada w Lublinie, z inicjatywy Referatu do spraw Żydowskich przy Krajowej Radzie Narodowej oraz Komitetu Organizacyjnego Żydów Polskich (w Zarządzie Głównym Związku Patriotów Polskich w ZSRR[4]). Z ramienia KOŻP uzyskali mandaty do KRN: dr Emil Sommerstein[5] — syjonista i dr Michał Szuldenfraj — bundowiec. E. Sommerstein objął równocześnie szefostwo Resortu Odszkodowań Wojennych w PKWN i został pierwszym przewodniczącym Centralnego Komitetu Żydów w Polsce. We wstępie pierwszego sprawozdania CKŻP czytamy: Centralny Komitet Żydów Polskich jest reprezentacją ludności żydowskiej w Polsce. Zasiadają w nim przedstawiciele stronnictw politycznych i organizacji społecznych działających w środowisku żydowskim, a mianowicie: Polskiej Partii Robotniczej, Ogólnych Syjonistów, Bundu, Poalej Syjon-Prawicy, Poalej Syjon-Lewicy, Związku Partyzantów Żydowskich, Żydowskiej Organizacji Bojowej, Haszomer Hacair i Hechaluc (...) CK prowadzi rozgałęzioną, i różnokierunkową działalność wykonawczą przez odpowiednie wydziały i referaty[6].
Wymieniony skład partyjny CKŻP był — jak widzimy — prawie identyczny ze składem Komisji Koordynacyjnej Żydowskiego Komitetu Narodowego w getcie warszawskim. W późniejszym czasie w skład CKŻP weszły: w 1947 roku Hitachduth i na początku 1849 roku Mizrachii. W ten sposób utrzymano tradycyjne zróżnicowania ideowo-polityczne w postaci: syjonizmu, bundyzmu i marksizmu. Personalne odzwierciedlenie tego zróżnicowania ilustruje dwudziestoosobowy skład Prezydium CKŻP w 1945 roku[7]:
Dr Emil Sommerstein, przewodniczący, syjonista. Wiceprzewodniczący: dr Adolf Berman — syjonista, dr Szloma Hirszenhorn — bundowiec, ppłk Alef-Bolkowiak[8] — PPR, Marek Bitter — PPR. Członkowie Prezydium: Icchok („Antek”) Cukierman — syjonista, Szalom („Stefan”) Grajek[9] — syjonista, Mendel Kossower — syjonista, Cywia Lubetkin — syjonistka, dr Józef Sack — syjonista, dr Salo Fiszgrund — bundowiec, Michał Mirski — bundowiec, dr Michał Szuldenfraj — bundowiec, Hersz Wasser — bundowiec, Chaskiel Kameraz — PPR, Józef Szklar — PPR, dr Anatol Wertheim — PPR, Szymon Zachariasz[10] — członek KC PPR. Sekretariat: Paweł Zelicki — PPR. Skarbnik: Mordka Zonszajn — syjonista.
Cele i zadania, jakie postawił przed sobą CKŻP, rozszerzały założenia cytowanej wyżej III części „Programu Pracy Referatu Spraw Żydowskich przy KRN” z marca 1944 r. Art. 3 statutu CKŻP, zatytułowany „Cele instytucji i środki działania”, ustala, że do zakresu działania należy:
1. Opieka społeczna nad ludnością żydowską i prowadzenie w tym celu odpowiednich zakładów.
2. Odbudowa życia gospodarczego ludności żydowskiej, zniszczonego przez okupanta.
3. Produktywizacja ludności żydowskiej przez zakładanie sieci kursów i szkół zawodowych, inicjowanie i popieranie spółdzielń wytwórczych i pracy, kierowanie młodzieży do przemysłu.
4. Roztoczenie opieki nad dzieckiem, ze szczególnym uwzględnieniem sierot, przez zakładanie żłobków, przedszkoli i sierocińców.
5. Organizacja służby zdrowia dla ludności żydowskiej.
6. Pomoc prawna[11].
7. Opieka nad repatriantami.
8. Udzielanie pomocy Żydom w dziedzinie emigracji.
9. Zaspokajanie religijnych potrzeb ludności żydowskiej w Polsce.
10. Popieranie kultury żydowskiej przez prowadzenie zakładów, instytucji wychowawczych, oświatowych, naukowych i kulturalnych, wydawanie prasy żydowskiej, wydawnictw, prowadzenie teatru żydowskiego itp. We wszystkich tych sprawach CKŻP współdziała z władzami państwowymi i samorządowymi, z organizacjami pomocy w kraju i za granicą. W sprawach politycznych CKŻP reprezentuje ludność żydowską w Polsce na podstawie porozumienia z istniejącymi żydowskimi ugrupowaniami politycznymi. Budżet CKŻP pokrywany jest z dotacji państwa, samorządu, instytucji społecznych w kraju i zagranicą oraz ze składek członkowskich...[12].
Wspomniano już, że terenowe komitety żydowskie zastąpiły gminy wyznaniowe w zakresie pozareligijnym. W okólniku z 10 lutego 1947 r., skierowanym przez Ministerstwo Administracji Publicznej do wojewodów i prezydentów miast, postanowiono, że:
Nie przewiduje się w przyszłości tworzenia Izraelskich Gmin Wyznaniowych z zakresem działania, określonym w rozporządzeniu Prezydenta RP z dnia 14 października 1927 (...) Celem umożliwienia obywatelom wyznania mojżeszowego swobodnego wykonywania ich praktyk religijnych (...) zezwala się grupom, złożonym przynajmniej z dziesięciu obywateli tego wyznania, tworzenie Żydowskiego Zrzeszenia Religijnego, dla zorganizowania, utrzymania i wykonywania wszelkich praktyk oraz wychowania religijnego (...) Na czele Żydowskiego Zrzeszenia Religijnego stoi zarząd, składający się: w Zrzeszeniach Religijnych obejmujących do stu Żydów — z 5 członków, ponad stu Żydów — z 11 członków (...) Właściwy pod względem terytorialnym starosta zatwierdza wybór przewodniczącego Zrzeszenia oraz jego zastępców, dokonywany przez Zarząd. W skład Zarządu Zrzeszenia wchodzi automatycznie urzędujący rabin (...) Na pokrycie potrzeb finansowych mogą Żydowskie Zrzeszenia Religijne pobierać składki i następujące opłaty: a) za obrzędy urodzin, b) za udzielanie ślubów, c) za pogrzeby i pomniki. Do czasu wydania odmiennych zarządzeń, rabini zatwierdzani przez Ministerstwo Administracji Publicznej, obowiązani są prowadzić księgi urodzeń, ślubów i zgonów...[13]
W późniejszym czasie, na podstawie innych zarządzeń władz państwowych, żydowskie zrzeszenia religijne przemianowane zostały na:- żydowskie kongregacje wyznaniowe, których centralny szczebel — Komitet Organizacyjny ŻKW, dopiero na początku 1949 roku wszedł w skład CKŻP, nie odzyskując już nigdy dominacji na tak zwanej „ulicy żydowskiej”.
Od lutego 1945 roku siedzibą Centralnego Komitetu Żydów w Polsce staje się Warszawa. W czteroletniej działalności CKŻP wyróżnić można dwa zasadnicze okresy. Pierwszy — od listopada 1944 r. do czasu powstania państwa Izrael w 1948 roku. Drugi — od połowy 1948 r. do czasu zastąpienia go przez istniejące do dziś Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Żydów w Polsce, co nastąpiło na przełomie 1949/1950 roku.
W pierwszym okresie CKŻP stał się potężnym urzędem, organizującym i kontrolującym życie społeczne, kulturalne i gospodarcze blisko ćwierćmilionowego skupiska Żydów w Polsce, jakie zgromadziło się w drugiej połowie 1946 roku. Najbardziej miarodajne w tym czasie źródło — Wydział Ewidencji i Statystyki CKŻP dysponował danymi, że w lipcu 1946 zamieszkiwały w kraju 244.964 osoby narodowości żydowskiej, których rozmieszczenie terenowe przedstawiało się następująco[14]:
Wrocław i województwo 69 993 osoby
Warszawa i Łódź z województwami 56 758 osoby
Szczecin 30 951 osoby
Katowice i województwo 25 587 osoby
Kraków i województwo 21 514 osoby
Lublin i województwo 6 882 osoby
Częstochowa 2 167 osoby
Gdańsk 2 138 osoby
Białystok 1 567 osoby
Włocławek 966 osoby
Przemyśl 768 osoby
Bydgoszcz 658 osoby
Poznań 343 osoby
Olsztyn 224 osoby
Spośród 244 964 osób — 136 550 stanowili Żydzi polscy z ZSRR, repatriowani w okresie: luty - czerwiec 1946 r. na podstawie umowy repatriacyjnej, zawartej między Polską a Związkiem Radzieckim 6 lipca 1945 roku. Pozostała część, ponad 108 tys. — to Żydzi, którzy przeżyli wojnę na ziemiach polskich lub znaleźli się w kraju przed lutym 1946 r. w drodze nielegalnej repatriacji z terenów Ukrainy, Białorusi i Litwy. W sumie — jak stwierdzono na jednym z posiedzeń Prezydium CKŻP — w ciągu 1945 roku zdołało się ich przedostać do Polski około 40 tysięcy[15].
Najliczniejsze skupiska ludności żydowskiej — jak wynika z powyższego zestawienia — usytuowały się po wojnie na Ziemiach Odzyskanych, zwłaszcza na Dolnym Śląsku i w Szczecinie oraz tradycyjnie w Łodzi i w Warszawie. To nowo ukształtowane rozmieszczenie terenowe w zasadzie przetrwało przez wiele następnych lat, oczywiście w proporcjonalnie mniejszych ilościach po kolejnych falach emigracji. CKŻP głosił:
Zagadnienie rozmieszczenia było naczelnym zagadnieniem (...) Jeszcze w okresie przygotowań repatriacyjnych w Związku Radzieckim, szeroko było popularyzowane hasło osiedlania się na Ziemiach Zachodnich. Należało wziąć pod uwagę, że niemożliwym będzie, aby repatrianci Żydzi, pochodzący przeważnie z miast i miasteczek Polski centralnej i wschodniej, mogli osiedlić się na przedwojennych miejscach pobytu (...) Wśród ludności żydowskiej, wyczerpanej okresem tułaczki wojennej, żywe było dążenie do zachowania się w większych skupiskach, dających możliwości wyżycia się kulturalnego i narodowego. Nie bez znaczenia był również moment zapewnienia ludności żydowskiej bezpieczeństwa osobistego. W tym stanie rzeczy — było zupełnie jasne — że repatriantów należy głównie kierować na Ziemie Zachodnie, ponieważ tereny te, opuszczone przez Niemców, mogły najłatwiej zapewnić zdobycie dachu nad głową...[16]
Zakończenie akcji repatriacyjnej Żydów z ZSRR w połowie 1946 r. zbiega się z zakończeniem organizacji CKŻP i podległych mu komitetów wojewódzkich ŻP, które z kolei, w miarę potrzeb, organizowały powiatowe i rejonowe komitety, przeważnie na Dolnym Śląsku, jak na przykład w Wałbrzychu czy Dzierżoniowie. Zadania statutowe CKŻP spełniał za pośrednictwem swego aparatu urzędniczego, zgrupowanego w kilkunastu wydziałach CK, w wydziałach KW oraz sekcjach czy referatach najniższych terenowych komitetów. W końcu 1946 roku aparat administracyjny komitetów żydowskich wszystkich szczebli liczył ponad 2500 pracowników, w tym 380 w samym CK. Aparat ten pochłaniał średnio 20% całości budżetu CKŻP i to zarówno w jego okresie szczytowym (1946), jak i w 1949 roku, kiedy stan kadrowy CK i terenowych komitetów obniżył się do 250 pracowników, w tym 160 w CKŻP[17].
Naczelny organ władzy w CKŻP stanowiło, jego prezydium, a w komitetach terenowych — zarząd. Skład personalny prezydium i zarządów, ustalany nominalnie lub przez kooptację, był ściśle międzypartyjny. Instrukcja Prezydium CKŻP, z 14 czerwca 1946 r. (jej pierwotną zasadę ustalono jeszcze w okresie lubelskim), nakazywała, że:
Wszystkie komitety żydowskie winny składać się z przedstawicieli następujących ugrupowań politycznych: Ichud (syjoniści-ogólni — JO), PPR, Poalej Syjon Prawica, Poalej Syjon Lewica, Haszomer Hacair — według klucza procentowego, przyjętego w CKŻP: Ichud — 4, PPR — 6, Bund — 4, Poalej Syjon Prawica — 3, Poalej Syjon Lewica — 3, Haszorem Hacair — 1... [18]
Wymieniony „klucz procentowy” albo jak inni nazywali „wachlarz partyjny”, utrzymywał się w zasadzie do I Zjazdu CKŻP w lutym 1949 roku. Aczkolwiek emigracja Żydów z Polski w 1946 i 1947 roku niewątpliwie pociągnęła za sobą proporcjonalny spadek ilościowy członków partii, zwłaszcza syjonistycznych, to nadal jednak utrzymał się klucz partyjny, nawet z pewną przewagą syjonistów, bo „wachlarz” poszerzył się o Hidachduth i na dzień 12 listopada 1948 r. skład prezydium CKŻP przedstawiał się następująco[19]:
ICHUD
1. Dr Herman Parnas — członek CK partii i jeden z kierowników centrali gospodarczej — „Solidarność” (podlegała Wydziałowi Produktywizacji CKŻP).
2. Inż. Abraham Rozenman — członek CK partii.
3. Dr Saul Langnas — członek partii i dyrektor Urzędu Palestyńskiego Agencji Żydowskiej oddziału warszawskiego.
4. Michał Kossower — członek Ichudu.
POALEJ SYJON — Zjednoczona (Lewica i Prawica w 1947 r.) Żydowska Partia Robotnicza.
1. Dr Adolf Berman[20] — przewodniczący (od jesieni 1946) CKŻP i przywódca ZŻPR.
2. Fiszel Hercberg — adwokat, redaktor „Naszego Słowa”, organu ZŻPR — Poalej Syjon.
3. Szalom („Stefan”) Grajek — członek CK partii, b. członek KK-ŻKN i ŻOB.
4. Genia Lewi — członek CK partii, b. członek ŻOB.
5. Towia Borzykowski — jeden z kierowników Hechalucu, b. członek ŻOB.
6. Szymon Rozenberg — członek CK ZŻPR.
HIDACHDUTH
1. Dr Józef Sack — szef tej partii, b. członek kierownictwa KK-ŻKN w getcie warszawskim.
BUND
1. Dr Salo Fiszgrund — przewodniczący CK Bundu.
2. Ignacy Falk — członek CK.
3. Gerszon Fogiel — członek CK.
4. Dr Szloma Herszenhorn — członek CK.
POLSKA PARTIA ROBOTNICZA
1. Szymon Zachariasz — członek KG PPR.
2. Marek Bitter — wiceprzewodniczący CKŻP.
3. Julian Łazebnik — sekretarz generalny CKŻP.
4. Grzegorz Smolar.
5. Dr Anatol Wertheim — przewodniczący WKZP w Łodzi.
6. Paweł Zalicki — prezes CG. „Solidarność”.
...
bzbij