Edward Kołodziński 

Katedra Informatyki Stosowanej WNT

Uniwersytetu Warmińsko - Mazurskiego w Olsztynie

ekolodzinski@wp.pl

            „Inżynieria systemów zarządzania bezpieczeństwem”

      - nowa oferta kształcenia i doskonalenia zawodowego 

Wydziału Nauk Technicznych
Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie

Streszczenie

W artykule przedstawiono specjalność „Inżynierię systemów zarządzania bezpieczeństwem” nowego kierunku kształcenia „Inżynieria bezpieczeństwa”. Kształcenie inżynierów oraz doskonalenie i rekonwersję zawodową, poprzez studia podyplomowe, w zakresie tej specjalności jako pierwszy w kraju rozpoczął Wydział Nauk Technicznych Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie. Po przygotowaniu kadrowym i zaplecza laboratoryjnego przewiduje się rozszerzenie oferty na tym kierunku kształcenia zarówno na poziomie zawodowym jak i drugiego stopnia. 

Słowa kluczowe: bezpieczeństwo, inżynieria bezpieczeństwa, inżynieria systemów zarządzania bezpieczeństwem.

1.     Wprowadzenie

W pracy [1] zagrożenia bezpieczeństwa człowieka i środowiska, w którym on żyje, zdekomponowano na cztery podstawowe rodzaje (rys.1.). Poczyniono w niej spostrzeżenie, istotne dla podejmowanego niżej zagadnienia, że wyróżnione zagrożenia: bezpieczeństwa pracy oraz bezpieczeństwa publicznego są w znacznym stopniu pochodnymi rozwoju cywilizacyjnego, który jest bezpośrednim generatorem zagrożeń cywilizacyjnych. Różni je geneza powstawania, z której z kolei wynikają różne oczekiwania od „Inżynierii bezpieczeństwa” w zakresie: zapobiegania, wykrywania, monitorowania, przygotowania i szeroko rozumianego przeciwdziałania tym zagrożeniom.

Rys. 1. Ilustracja rodzajów zagrożeń bezpieczeństwa

„Inżynieria bezpieczeństwa” rozumiana jest jako metody i środki racjonalnej techniczno - organizacyjnej działalności człowieka, której celem jest zapewnienie podmiotom (ludziom, organizacjom, obiektom itp.) bezpieczeństwa ich funkcjonowania poprzez:

§         zapobieganie powstawaniu naturalnym, cywilizacyjnym, publicznym oraz podczas eksploatacji artefaktów zagrożeniom bezpieczeństwa,

§         przygotowanie podmiotów i systemu bezpieczeństwa na wypadek ich wystąpienia,

§         przeciwdziałanie (reagowanie) w przypadku wyzwolenia się zagrożeń.

W ramach kierunku kształcenia „Inżynieria bezpieczeństwa”: wyodrębniono [1] cztery specjalności:

¨                  „Inżynieria bezpieczeństwa technicznego”,

¨                  „Inżynieria bezpieczeństwa cywilnego”,

¨      „Inżynieria bezpieczeństwa publicznego”,

¨      „Inżynieria bezpieczeństwa pracy”.

„Inżynierię bezpieczeństwa technicznego” określa się [6] jako metody i środki projektowania, wykonawstwa, eksploatacji i likwidacji obiektów technicznych minimalizujące (w racjonalnym zakresie) rozmiar ich negatywnego oddziaływania na otoczenie, tj. na ludzi, środowisko naturalne oraz dobra cywilizacji. Domeną „Inżynierii bezpieczeństwa technicznego” jest zatem zapobieganie powstawaniu zagrożeń. Metody stosowane przez nią wyróżnia szczególna troska o bezpieczeństwo ludzi, środowiska naturalnego oraz dóbr cywilizacji. Ich wyróżnikiem jest inherentność bezpieczeństwa w procedurach zapewnienia, jakości wytworów oraz permanentnego monitoringu zarówno układu funkcjonalnego jak i układu bezpieczeństwa obiektu technicznego.

„Inżynierię bezpieczeństwa cywilnego” określa się [2] jako metody i środki skutecznego zapewnienia bezpieczeństwa podmiotu(ów) przed zagrożeniami bezpieczeństwa skutkującymi określonymi następstwami, (np. powodziami, pożarami, katastrofami budowlanymi, skażeniami, zawirusowaniami systemów teleinformatycznych, „wyprowadzeniami” pieniędzy z kont bankowych itp.) poprzez realizację trzech etapów cyklu zarządzania bezpieczeństwem podmiotu, tj. zapobieganie, przygotowanie i ratownictwo –reagowanie na zdarzenia niekorzystne dla podmiotu.

          „Inżynierię bezpieczeństwa publicznego” określa się [1] jako metody i środki zapewnienia bezpieczeństwa publicznego. W szczególności ujmuje ona metody identyfikacji genezy i możliwych symptomów powstawania zagrożeń, a także czynników powodujących ich eskalację.  Poszerzanie wiedzy socjologicznej a’prori oraz doskonalenie metod jej stosowania w odniesieniu do poznawania przyczyn zjawisk kryminogennych jest warunkiem koniecznym i składową pozytywnego oddziaływania na poziom bezpieczeństwa publicznego. „Inżynieria bezpieczeństwa publicznego” obejmuje metody i środki skutecznej ochrony osób i mienia przed zagrożeniami ze strony ludzi, a w szczególności metod i środków przeciwdziałania zakłóceniom porządku publicznego, wandalizmowi, terroryzmowi itp.

„Inżynierię bezpieczeństwa pracy” określa się [1] jako metody i środki minimalizacji negatywnego oddziaływania artefaktów i środowiska naturalnego na człowieka. Urzeczywistnia się to przede wszystkim poprzez: monitorowanie stanu warunków i organizacji realizacji zadań ( w tym pracy) oraz zachowań pracowników, permanentną analizę bezpieczeństwa i ryzyka, kontrolę przestrzegania przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, kontrolę warunków pracy oraz standardów bezpieczeństwa, prowadzenie badań i okoliczności awarii oraz wypadków przy pracy. Wnioski z tych kontroli, badań i analiz stanowią podstawę do wprowadzania zmian organizacyjnych i poprawy bezpieczeństwa na szeroko rozumianych stanowiskach pracy.

Bezpieczeństwo jest jednym z dóbr nieodzownych podmiotowi do jego funkcjonowania. Nie jest jednak dane jemu raz na zawsze. W świecie realnym występują ciągłe jego zagrożenia, zarówno od sił natury jak i niezamierzonych i zamierzonych skutków działalności człowieka. Cechą charakterystyczną znaków czasu jest to, że spektrum zagrożeń bezpieczeństwa funkcjonowania poszczególnych podmiotów ciągle rozszerza się, a dla niektórych rodzajów zagrożeń również nasila się. Dotyczy to zwłaszcza zagrożeń bezpieczeństwa: cywilizacyjnego, publicznego i pracy. Zatem warunkiem koniecznym funkcjonowania każdego podmiotu jest zapewnienie pożądanego przez niego poziomu bezpieczeństwa funkcjonowania.  W tym celu tworzony jest System Bezpieczeństwa Podmiotu (SBP), pod pojęciem którego będziemy rozumieli zespół sił i środków zapewniających akceptowalny przez dany podmiot stan bezpieczeństwa [ 2 ] - przedstawiony na rys.2.

Rys. 1. Model Systemu Bezpieczeństwa Podmiotu

W modelowym ujęciu SBP wyróżniamy dwa podsystemy:

§                                                                                                                      wykonawczy, który stanowią siły i środki realizujące procesy wykonawcze;

§           zarządzania, który realizuje procesy informacyjno-decyzyjne stanowiące o sposobie zapewnienia podmiotowi bezpieczeństwa przez podsystem wykonawczy.

Cel globalny SBP – zapewnienie podmiotowi pożądanego poziom bezpieczeństwa funkcjonowania – osiągany jest przez niego poprzez permanentną realizację cząstkowych zadań cyklu zarządzania bezpieczeństwem.  Dla zapewnienia ich realizacji zachodzi nieodzowność nie tylko kształcenia specjalistów w zakresie „Inżynierii systemów zarządzania bezpieczeństwem” ale również permanentnego doskonalenia ich wiedzy i umiejętności poprzez studia podyplomowe i kursy specjalistyczne w tym zakresie.

W celu ujednolicenia wiedzy i poziomu kształcenia na specjalnościach kierunku „Inżynieria bezpieczeństwa”, z inspiracji Rady Głównej Szkolnictwa Wyższego (RGSW), trzy uczelnie: Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, Wojskowa Akademia Techniczna oraz Szkoła Główna Służby Pożarnictwa opracowały Standard Kształcenia dla tego kierunku studiów. W ubiegłym roku standard ten został przyjęty przez RGSW i aktualnie jest obowiązujący.

Wychodząc naprzeciw aktualnie dużemu zapotrzebowaniu na specjalistów w zakresie identyfikacji wymagań na SBP, ich projektowania, wdrażania i zapewnienia zdatności do użytkowania, na Wydziale Nauk Technicznych Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie w roku akademickim 2008/9, jako pierwszym w kraju, zainicjowano kształcenie inżynierskie (zgodnie z programem ujętym w [3]) w zakresie specjalności „Inżynieria  systemów zarządzania bezpieczeństwem” na kierunku „Inżynieria bezpieczeństwa”. Ponadto został opracowany program [4] studiów podyplomowych doskonalenia zawodowego na poziomie podstawowym dla tej specjalności, w dwóch specjalizacjach: „Inżynieria systemów zarządzania bezpieczeństwem cywilnym” i „Inżynieria systemów zarządzania bezpieczeństwem publicznym” oraz na poziomie zaawansowanym „Analityk systemów zarządzania bezpieczeństwem”.

2. Charakterystyka kształcenia w zakresie specjalności „Inżynieria systemów zarządzania bezpieczeństwem”

2.1.      Sylwetka absolwenta studiów pierwszego stopnia specjalności „Inżynieria systemów zarządzania bezpieczeństwem”

              Absolwent specjalności „Inżynieria systemów zarządzania bezpieczeństwem” na kierunku „Inżynieria bezpieczeństwa” powinien posiadać wiedzę ogólną z zakresu nauk technicznych oraz wiedzę kierunkową z zakresu inżynierii bezpieczeństwa technicznego i cywilnego.

              Wiedza kierunkowa z zakresu inżynierii bezpieczeństwa technicznego obejmuje problematykę bezpieczeństwa w procesie projektowania, wytwarzania i eksploatacji: obiektów, maszyn, urządzeń i instalacji technicznych.

              Wiedza kierunkowa z zakresu inżynierii bezpieczeństwa cywilnego obejmuje problematykę bezpieczeństwa dotyczącą: znajomości istnienia i prognozowania możliwych zagrożeń naturalnych i cywilizacyjnych oraz ich skutków, a także zapobiegania, monitorowania i przeciwdziałania im.

              Absolwent tej specjalności powinien posiadać umiejętność praktycznego stosowania w działalności zawodowej wiedzy kierunkowej „Inżynieria bezpieczeństwa” z uwzględnieniem obowiązujących unormowań prawnych i aspektów ekonomicznych, komunikowania się z otoczeniem zewnętrznym i wewnętrznym, pracy grupowej. Powinien posiadać umiejętności organizowania pracy, w tym organizowania i prowadzenia działań ratowniczych oraz działań zapobiegających i ograniczających wypadki, awarie i choroby zawodowe. Powinien umieć wykonywać analizy bezpieczeństwa i ryzyka, projektować, monitorować i zapewniać bezpieczeństwo funkcjonowania podmiotów. Ponadto, powinien umieć kontrolować przestrzeganie przepisów i zasad bezpieczeństwa, warunki pracy i standardy bezpieczeństwa, prowadzić badania okoliczności awarii i wypadków, prowadzić szkolenia, pełnić funkcje organizatorskie w zakresie zarządzania bezpieczeństwem oraz prowadzić dokumentację związaną z szeroko rozumianym bezpieczeństwem.

              Absolwent powinien być przygotowany do podjęcia pracy związanej z funkcjonowaniem systemu bezpieczeństwa i ochrony ludności, którego głównym celem jest ratowanie życia oraz ochrona życia, zdrowia i mienia przed zagrożeniami. Absolwent powinien być przygotowany do pracy: w sektorze gospodarczym w służbach i administracji publicznej odpowiedzialnych za bezpieczeństwo. 

              Absolwent tej specjalności powinien znać język obcy na poziomie biegłości B2 Europejskiego Systemu Opisu Kształcenia Językowego Rady Europy i być przygotowany do podjęcia studiów drugiego stopnia.

              Pożądany, przez absolwenta specjalności „Inżynieria systemów zarządzania bezpieczeństwem”, zakres i poziom znajomości wiedzy ogólnej i kierunkowej określa standard kształcenia na kierunku „Inżynieria bezpieczeństwa”. W ramach przedmiotów specjalizujących powinien on mieć pogłębioną wiedzę kierunkową „Inżynierii bezpieczeństwa” w zakresie znajomości:

·        zagrożeń bezpieczeństwa, z wyróżnieniem: naturalnych, cywilizacyjnych i terrorystycznych, ich przebiegu oraz skutków dla środowiska a także fizjologicznych i anatomicznych człowieka;

·        metod, technik oraz środków identyfikacji i prognozowania skali i zasięgu zagrożeń;

·        metod, technik oraz środków: zapobiegania, przeciwdziałania, reagowania na wystąpienie zagrożeń;

·        unormowań prawnych dotyczących bezpieczeństwa cywilnego;

·        organizacji funkcjonowania systemu bezpieczeństwa cywilnego kraju i w ramach UE;

·        podstawowych metod i środków techniczno - programowych komputerowego wspomagania zarządzania bezpieczeństwem;

·        zasad działania źródeł informacji, urządzeń transmisji i opracowywania jej w systemach wykrywania i monitorowania zagrożeń oraz ich organizacji;

·        unormowań prawnych, norm i przepisów z zakresu zapewnienia bezpieczeństwa w obiektach o złożonej infrastrukturze technicznej.

Przewidywane stanowiska pracy, to: wdrożeniowiec systemów zarządzania bezpieczeństwem, eksploatator systemów zarządzania bezpieczeństwem, administrator systemów zarządzania bezpieczeństwem, specjalista ds. bezpieczeństwa obiektu złożonego, specjalista ds. bezpieczeństwa w jednostce administracji terenowej, specjalista w jednostkach ratownictwa.

2.2.      Sylwetka absolwenta studiów drugiego stopnia specjalności „Inżynieria systemów zarządzania bezpieczeństwem”

              Absolwent studiów drugiego stopnia specjalności „Inżynieria systemów zarządzania bezpieczeństwem” powinien mieć wiedzę tej specjalności w zakresie studiów pierwszego stopnia, a ponad to znać:

• podstawy analizy systemowej, badań operacyjnych, modelowania matematycznego i obiektowego w zastosowaniu do rozpatrywanych zagadnień ratownictwa i zarządzania kryzysowego;
• zasady modelowania obiektowego bezpieczeństwa funkcjonowania: elementów systemu bezpieczeństwa cywilnego kraju, obiektów złożonych, takich jak np.: zakłady produkcyjne używające lub wytwarzające materiały niebezpieczne, obiekty użyteczności publicznej, porty lotnicze, porty morskie, ujęcia i systemy zaopatrywania w wodę pitną aglomeracje miejskie itp., dekomponowania ich na cząstkowe i rozwiązywania;
• podstawowe metody i środki techniczno - programowe komputerowego wspomagania  procesów informacyjno-decyzyjnych realizowanych we wszystkich fazach zarządzania kryzysowego na poziomie: gminy, miasta, powiatu, województwa;

·         podstawy inżynierii systemów teletechnicznych ochrony obiektów oraz zasady eksploatacji technicznych systemów bezpieczeństwa obiektów; systemy telekomunikacyjne wykorzystywane przez służby odpowiedzialne za bezpieczeństwo publiczne.

Przyjmując zasadę, którą w uproszczeniu można przedstawić jako: „to, co absolwent studiów pierwszego stopnia powinien znać, absolwent studiów drugiego stopnia powinien umieć”, to powinien on umieć:

• identyfikować, prognozować, w kategoriach jakościowych i ilościowych możliwości powstawania określonych zagrożeń bezpieczeństwa cywilnego, ich przebieg oraz skutki dla ludzi i środowiska;
• modelować funkcjonowanie systemów bezpieczeństwa podmiotów punktowych i obszarowych, zwłaszcza o dużym zagrożeniu, takich jak np.: zakłady produkcyjne używające lub wytwarzające materiały niebezpieczne, obiekty użyteczności publicznej, porty lotnicze, porty morskie, ujęcia i systemy zaopatrywania w wodę pitną aglomeracje miejskie itp.;
• identyfikować potrzeby oraz opracowywać wymagania na systemy bezpieczeństwa obiektów punktowych i obszarowych;
• wdrażać i zarządzać eksploatacją zautomatyzowanych systemów zarządzania bezpieczeństwem oraz eksploatować te systemy.

              Przewidywane stanowiska pracy, to: analityk, projektant, wdrożeniowiec, administrator i eksploatator technicznych systemów bezpieczeństwa, specjalista ds. bezpieczeństwa obiektu złożonego, specjalista ds. bezpieczeństwa w jednostce administracji terenowej, specjalista w jednostkach ratownictwa, nauczyciel bezpieczeństwa. 

2.3. Podstawowe założenia przyjęte przy opracowaniu programu i planu studiów I-ego stopnia w zakresie specjalności „Inżynieria systemów zarządzania bezpieczeństwem” na kierunku „Inżynieria bezpieczeństwa”

Uwzględniając wymagania ujęte w standardzie kierunku kształcenia „Inżynieria bezpieczeństwa” oraz uwarunkowania możliwości realizacyjnych UWM przyjęto następujące podstawowe założenia przy opracowywaniu programów i planów studiów oraz ich realizacji [3]:

1. 1. w całym programie studiów przedmioty kierunkowe i specjalistyczne powinny stanowić, co najmniej 60% godzin zajęć;
   2. ćwiczenia audytoryjne, laboratoryjne i projektowe w ramach przedmiotów kierunkowych i specjalistycznych powinny stanowić przynajmniej 60% przeznaczonych na nie liczby godzin;
   3. co najmniej 30% zajęć stanowią przedmioty obieralne. Ich wyboru dokonuje student, jednakże wymaga akceptacji kierownika pracy dyplomowej;
   4. oferta przedmiotów obieralnych udostępniana jest na koniec semestru poprzedniego (przed rozpoczęciem sesji);
   5. tematy prac dyplomowych udostępniane są studentom w czwartym semestrze;
   6. siódmy semestr przeznaczony jest przede wszystkim na dokończenie wykonywania i obronę pracy dyplomowej;
   7. ukierunkowanie specjalnościowe realizowane jest poprzez przedmioty specjalizujące, projekty (z zakresu modelowania procesów funkcjonowania systemów, inżynierii systemów zarządzania bezpieczeństwem, projektowania systemów zarządzania bezpieczeństwem), praktyki i pracę dyplomową. Przez przedmioty specjalizujące należy rozumieć przedmioty rozszerzające wiedzę dotyczącą obranej specjalności i przygotowujące do wykonywania zawodu - w szczególności do uzyskania uprawnień zawodowych;
   8. przyjęto następujące obciążenie semestralne:

• semestry I : 27 godzin tygodniowo (405 godzin w semestrze),
• semestry II-V: 26 godzin tygodniowo (390 godzin w semestrze),
• semestr VI: 24 godzin tygodniowo (360 godzin w semestrze),
• semestr VII: 16  godzin tygodniowo (240 godzin w semestrze),

     co daje w sumie 2 565 godzin audytoryjnych;

9.  zaplanowano dwie praktyki wakacyjne nie krótsze niż cztero-tygodniowe (40 godzin  tygodniowo):

• technologiczną – po drugim roku;
• zawodową – po trzecim roku, w potencjalnym miejscu przyszłej pracy.

...