egzamin.doc

Pojęcie mowy

•         Mowa – zespół czynności, jakie przy udziale języka wykonuje człowiek poznając rzeczywistość i przekazując jej interpretację innym uczestnikom życia społecznego (Grabias 2001, s. 11).

•         Mowa = zachowanie językowe

–        Zachowania dokonujące się w tzw. mowie wewnętrznej (cerebracja), których wynikiem jest pozbawiony postaci dźwiękowej tekst pomyślany.

–        Zachowania te mogą być:

•         poznawczymi procesami akomunikacyjnymi, organizującymi w umyśle mówiącego tylko wiedzę o rzeczywistości;

•         procesami quasi-komunikiacyjnymi, organizującymi wiedzę z zamiarem jej przekazania.

–        Zachowania dokonujące się w mowie zewnętrznej (komunikacja językowa, interakcja językowa), których wynikiem jest tekst zorganizowany w postać dźwiękową, wtórnie graficzną lub gestową), umożliwiający porozumiewanie się w grupie społecznej.

–        Mowa realizuje się jednocześnie w trzech sferach rzeczywistości:

•         w sferze zjawisk biologicznych

•         w sferze zjawisk psychicznych

•         w sferze zjawisk społecznych

Biologiczne postawy mowy

•         Sfera biologiczno – fizyczna dotyczy działania aparatu nadawczego ( oddechowego, fonacyjnego i artykulacyjnego) oraz odbiorczego ( narządu słuchu) uwarunkowanych pracą ośrodków mózgowych.

•         Korowe struktury nerwowe sterujące czynnościami mowy tworzą tzw. „obszar mowy” zlokalizowany w środkowej części półkuli dominującej dla mowy.

•         Obserwacje kliniczne, dane neurologiczne i badania eksperymentalne wskazują na znaczne zróżnicowanie funkcjonalne poszczególnych okolic w obrębie obszaru mowy.

•         Według A. Łurii dla prawidłowego przebiegu zachowań językowych człowieka niezbędne jest prawidłowe funkcjonowanie następujących ogniw układu:

–        gnozji somestetycznej

–        syntezy sekwencyjnej

–        mowy wewnętrznej

–        słuchu fonematycznego

–        pamięci słuchowo- werbalnej

–        syntezy symultatywnej.

•         Czynności mowy, takie jak nazywanie, powtarzanie, rozumienie, mowa opowieściowa, czytanie pisanie, kalkulia itd. przebiegają prawidłowo dzięki wytworzeniu się w doświadczeniu osobniczym dynamicznego układu funkcjonalnego dla każdej z tych czynności.

Dynamiczny łańcuch mowy

•         1. gnozja somestetyczna, czyli czucie ułożenia poszczególnych części aparatu artykulacyjnego, oparta jest na przetwarzaniu zwrotnej informacji czuciowej, wytwarzanej podczas wypowiadania tekstu, w korowych okolicach wieczka ciemieniowego półkuli dominującej;

•         2. synteza sekwencyjna, czyli organizacja w czasie ruchów aparatu artykulacyjnego, która warunkuje płynne wypowiadanie słów i zdań, jej organizację reguluje okolica Broca, leżąca w dolnej części okolicy przedruchowej półkuli dominującej;

•         3. mowa wewnętrzna, czynnik najmniej rozpoznany, związany ze zdolnością do programowania rozwiniętych wypowiedzi i przypisany strukturom płata czołowego dominującej półkuli mózgu, położonym do przodu od okolicy Broca;

•         4. słuch fonematyczny, czyli zdolność różnicowania cech diakrytycznych dźwięków mowy zgodnie z zasadami systemu fonologicznego, która jest realizowana przez okolicę Wernickego, zlokalizowaną w tylnej części górnego zawoju skroniowego dominującej półkuli mózgu;

•         5. słuchowa pamięć słowna, czyli zdolność utrzymywania w pamięci usłyszanych słów i zdań, związana jest z funkcjonowaniem tylnej części płata skroniowego, leżącej poniżej okolicy Wernickego;

•         6. synteza symultatywna, czyli jednoczesna analiza napływającej informacji językowej pod względem logiczno-gramatyczno-semantycznym, realizowana przez okolice kory mózgowej leżące na pograniczu płatów: ciemieniowego, potylicznego i skroniowego półkuli dominującej [Łuria 1967].

Psychiczne postawy mowy

•         Sfera psychiczna zachowań językowych wiąże się – jak twierdził Chomsky – z funkcjonowaniem w umyśle abstrakcyjnego systemu znaków i reguł gramatycznych pozwalających ze znaków prostych budować znaki złożone.

•         Wiedza o ich użyciu nie musi być przez jednostkę uświadamiana.

•         W lingwistyce wiedza ta odpowiada kompetencji językowej.

Psychiczne podstawy mowy - teoria N. Chomsky’ego

•         Według N. Chomsky’ego [1968] za każdą wypowiedzią językową stoi dana człowiekowi intuicyjnie, wrodzona teoria gramatyki, która istnieje m.in. dzięki ludzkim właściwościom neurofizjologicznym.

•         Zdolności językowe aktualizują się w wypowiedzi, którą poprzedza niezwykle złożony proces planowania zarówno jej sensu jak i struktury gramatycznej.

•         Nie musi być to działanie przez człowieka uświadomione.

Teoria N. Chomsky,ego
Opozycja: kompetencja - performancja

•         kompetencja językowa à reguły gramatyki; nieuświadomiona zdolność generowania zdań, parafrazowania ich, odróżnienia poprawnych od błędnych

•         performancja à wykorzystanie kompetencji w konkretnym akcie mówienia; zależy od różnych czynników i kompetencji, ale i stanu psychicznego, zdrowia.

•          

Komponenty kompetencji językowej wg N. Chomsky,ego

•         Kreatywność = zdolność do tworzenia nieskończonego zbioru zdań ze skończonego zbioru elementów językowych oraz umiejętność tworzenia nowych zdań spójnych z sytuacjami nowymi dla mówiącego.

•         Gramatyczność = ujawniająca się w procesie budowania zdań poprawność formalna (wynikająca ze znajomości syntaktycznych reguł leksykotaktycznych, mówiących o zdolności łączenia wyrazów ze sobą).

•         Akceptabilność = zdolność rodzimego użytkownika języka do uznawania wypowiedzi za poprawną, tj. zgodną z obowiązującą normą.

•         Interioryzacja = proces nieuświadamianego opanowania ojczystego języka.

Kompetencja językowa a kompetencja komunikacyjna

•         kompetencja komunikacyjna

–        znajomość gatunków mowy

–        kompetencja językowa

–        umiejętność rozpoznawania sytuacji komunikacyjnych i odpowiedniego doboru środków językowych

–        znajomość konwencji kulturowych

•         Kompetencja językowa à wrodzona zdolność do generowania poprawnych zdań, parafrazowania ich i odróżniania prawidłowych i nieprawidłowych.

Społeczne postawy mowy

•         Społeczne uwarunkowania języka da się opisać w kontekście kompetencji komunikacyjnej, na którą składają się:

–        językowe reguły społeczne (wyznaczające sposoby realizowania językowych ról społecznych)

–        językowe reguły sytuacyjne (pozwalające budować wypowiedzi adekwatne do sytuacji)

–        reguły pragmatyczne (umożliwiające skuteczną realizację intencji).

Społeczne podstawy mowy - mowa w ujęciu socjolingwistyki

•         Porozumiewanie się członków danej społeczności jest wynikiem dwu rodzajów wiedzy:

–        Kompetencji językowej = wiedzy na temat zasad budowania zdań gramatycznie poprawnych

–        Kompetencji komunikacyjnej = wiedzy na temat budowania zdań odpowiednich do sytuacji, społecznych rang rozmówców oraz celów wypowiedzi.

Funkcje mowy

     -  Czynności poznawcze człowieka, które dokonują się za pomocą języka i tylko za

        pomocą języka, a ich wynikiem jest zorganizowana pojęciowo wiedza tkwiąca w umyśle

        i będąca reprezentacją rzeczywistości.

–        Językowe czynności komunikacyjne, które ujawniają się na tle spójnych z nimi achowań mimicznych i gestowych, stanowiących tzw. parajęzykowe kody mowy.

–        Czynności spocjalizacyjne i grupotwórcze, kiedy człowiek - poznając rzeczywistość i porozumiewając się z innymi członkami grupy społecznej - podlega procesowi socjalizacji i zdobywa wiedzę o grupie, w obrębie której pozostaje, następnie o innych grupach i regułach w nich obowiązujących.

Język w poznaniu rzeczywistości

•         „Językowa wykładnia świata poprzedza zawsze wszelką myśl i wszelkie poznanie. Ucząc się jej wychowujemy się w świecie zarazem.” – H. G. Gadamer

•         Język jest formą myślenia, w związku z tym język porządkuje rzeczywistość w umysłach ludzi i narzuca jednostkom sposoby interpretowania jej zjawisk. Język tworzy rzeczywistość. Świat rzeczy i świat przeżyć jest człowiekowi dostępny tylko poprzez językowe struktury poznawcze. Człowiek źyje w świecie tworzonym przez te struktury. – Teza Herdera-Humboldta.

•         „Widzimy, słyszymy i doznajemy tak właśnie a nie inaczej, ponieważ nawyki językowe naszej społeczności z góry zakładają dokonywanie określonych wyborów i interpretacji” [...] „Przyrodę, którajawi się nam jako kalejdoskopowy strumień wrażeń rozkładamy na części zgodnie z wytycznymi, jakie nam kreśli nasz rodzinny język” – teza Sapira-Whorfa.

•         „...wszystkie sądy, które przyjmujemy i które tworzą cały nasz obraz świata, nie są jeszcze jednoznacznie wyznaczone przez dane doświadczenia, lecz zależą od aparatury pojęciowej, przy pomocy której odwzorowujemy nasze doświadczenia. Możemy jednak wybrać taką lub inną aparaturę pojęciową, przez co zmieni się nasz obraz świata” – K. Ajdukiewicz

•         „Nic nie jest takie samo” – każdy ma własny, niepowtarzalny układ pojęć, który po swojemu projektuje zjawiska rzeczywistości w umyśle. Dzieje się tak dlatego, ponieważ zmysły i mózg każdego człowieka funkcjonują w sobie właściwy sposób i budują indywidualne, nie dające się do końca porównać doświadczenia – A. Korzybski

•         Stopień opanowania języka stwarza jednostce lepsze lub gorsze możliwości poznania świata.

•         Największe możliwości poznawcze iesie ze sobą język etniczny, opanowany we właściwy sposób w właściwym , naturalnym dla wieku dziecięcego, okresie rozwoju.

•         Brak języka etnicznego (lub jakiegokolwiek języka) skazuje człowieka na namiastkową, w dużej części biologiczną, orientację w rzeczywistości i pozostawia człowieka w jego własnym wyizolowanym świecie.

•         Kod zastępczy budowany w umyśle ludzkim stwarza swoisty obraz świata, odbiegający od obrazu kreowanego poprzez język etniczny. Różne w swej strukturze języki budują odmienne obrazy świata.

Rozwój poznawczy a językowy
B. Bernsteina

Etapy generowania tekstu

•         W zaproponowanym przez J. Lavera [1977] sekwencyjnym modelu generowania tekstu znalazły się następujące etapy tej czynności:

–        1. ETAP IDEACJI, na którym następuje uświadomienie treści komunikatu, który nadawca chce przekazać;

–        2. ETAP PLANOWANIA JĘZYKOWEGO, dotyczy wyboru i odpowiedniego ustrukturalizowania elementów tworzących wypowiedź;

–        3. ETAP REGULACJI MOTORYCZNEJ, dokonuje się wówczas przekształcenie programu językowego w sekwencję bodźców ruchowych, idących do odpowiednich mięśni aparatu mowy;

–        4. ETAP WYKONAWCZY, który dotyczy ruchów aparatu  oddechowego, fonacyjnego i artykulacyjnego;

–        ...