psychologia zdrowia.doc

Psychologia zdrowia

Pojęcie zdrowia i normy;

Paradygmat biomedyczny i salutogenetyczny;

Sytuacja choroby. Choroba jako źródło stresu.

Radzenie sobie z chorobą.

Relacja pracownik medyczny-pacjent, modele kontaktu, podmiotowość pacjenta.

KONCEPTUALIZACJA ZDROWIA

·         Podstawowe znaczenie w psychologii zdrowia ma samo pojęcie zdrowia.

·         Nie ma ono jednak definicji, która uzyskałaby powszechną akceptację.

·         Oto podstawowe ujęcia zdrowia:

Zdrowie jako brak choroby i dolegliwości

·         ta definicja (przestarzała, nieaktualna już) nie obejmuje pełnego zakresu zdrowia i złożoności pojęcia (np. zdolności do samorozwoju)

·         jest to negatywna definicja (zarzut metodologiczny, definiowanie przez brak, czym ono nie jest)

·         centralne miejsce zajmuje tu choroba (model biomedyczny zakorzeniony w medycynie)

Nowsze ujęcia- zdrowie jako:

·         stan,

·         potencjał / dyspozycja lub

·         proces

·         (te kategorie wzajemnie się uzupełniają)

Zdrowie jako stan- pełny dobrostan fizyczny, psychiczny i społeczny-(Światowa Org. Zdrowia, 1948)

·         to już jest ujęcie pozytywne i znacznie szersze, bo prócz stanu organizmu uwzględnia też stan psychiczny i społeczny

·         Wady:

o       idealizm (taki pełny dobrostan nie jest możliwy do osiągnięcia)

o       niejasne pojęcie dobrostanu

Zdrowie jako potencjał i właściwości człowieka oraz jego kontekst życia

·         tu zdrowie ma status dyspozycji umożliwiającej adaptacyjne funkcjonowanie w określonym kontekście środowiskowym, definiowane jest w kategoriach rozwojowo- funkcjonalnych;

·         Z jednej strony jest zasobem warunkującym wszechstronny rozwój człowieka, z drugiej umożliwia stawianie czoła aktualnym wymaganiom.

·         zasoby zdrowotne, tj. takie właściwości człowieka, grupy, środowiska, które umożliwiają skuteczne radzenie sobie z wymaganiami i obciążeniami życia codziennego

·         Wady:

o       ujęcie statyczne- zdrowie jako stan („mieć zdrowie lub go nie mieć”)

Zdrowie jako proces (zastosowanie perspektywy salutogenetycznej, czyli zorientowanej na zdrowie)

·         Zdrowie to kraniec kontinuum, którego drugim krańcem jest choroba;

·         Nie ma tu wyraźnego rozgraniczenia między zdrowiem a chorobą.

·         Miejsce jednostki na tym kontinuum w ciągu życia zmienia się, rzadko osiągając krańcowe pozycje. Trudno spotkać osobę absolutnie zdrową albo chorą pod każdym względem.

·         Zdrowie nie jest stanem ani stałym zasobem, ale procesem przemieszczania się na kontinuum

·         To podejście dynamiczne i interakcyjne

·         Odnosi się do poszukiwania i utrzymywania równowagi wobec obciążeń, z którymi organizm ma nieustannie do czynienia.

·         Wady:

o       trudności metodologiczne: zdrowie tak rozumiane jako przedmiot badań empirycznych nastręcza trudności- wymagałoby ciągłej rejestracji przebiegu. Dlatego też w badaniu sprowadza się znowu do badania stanów w określonych momentach czasu.

o       zresztą koncepcja kontinuum zdrowie- choroba zakłada posługiwanie się oceną stanu aktualnego.

Co charakteryzuje współczesne definicje zdrowia ?

·         Są coraz szersze, włączają nowe wymiary- np. duchowość jako wymiar zdrowia, zdrowie behawioralne (zachowania sprzyjające zdrowiu i leżące u ich podstaw filozofie), itd.

·         Coraz szerzej wykracza się poza samo zdrowie somatyczne.

·         Akcentuje się zmienność, procesualność i pozytywne rozumienie zdrowia jako potencjału, dyspozycji czy zasobu.

·         Ponadto bierze się pod uwagę 2 perspektywy- obiektywną i subiektywną.

·         Pojawia się też coraz wyraźniejsza tendencja do przypisywania człowiekowi odpowiedzialności za własne zdrowie („twoje zdrowie w twoich rękach”).

Podejście (paradygmat) patogenetyczne w psychologii zdrowia

·         Dominowało w psychologii, wzorem nauk medycznych, przez wiele lat i nadal przeważa

·         Nastawione jest na poszukiwanie przyczyn i uwarunkowań zaburzeń

·         Czynniki patogenetyczne:

·         Biologiczne- genetyczne, konstytucjonalne i somatyczne

·         Psychologiczne-sytuacyjne i osobowościowe

·         Społeczno-kulturowe

              W związku z ich współdziałaniem przyjmuje się model bio-psycho-społeczny w analizie mechanizmów patogenetycznych.

Podejście salutogenetyczne

·         U podłoża tego modelu leży przełomowe pytanie:

·         „dlaczego ludzie, mimo że podlegają oddziaływaniom wielu stresorów (patogenów) zachowują zdrowie, a w przypadku załamania powracają do zdrowia” To jest pytanie o przyczyny zdrowia.

·         Twórca- Antonovsky, zakłada, że normalnym stanem funkcjonowania człowieka jest dynamiczny stan chwiejnej równowagi (chaos).

·         W podejściu salutogenetycznym na pierwszy plan wysuwa się poszukiwanie wyznaczników zdrowia, a nie czynników sprzyjających zachorowaniu.

·         Wynika to z założenia, że normalnym stanem organizmu nie jest stan równowagi, lecz przeciwnie: zakłócenie równowagi.

Poziom zdrowia zależy od następujących czynników (wg Antovsky`ego) :

·         uogólnionych zasobów odpornościowych (tu wchodzą w grę właściwości jednostki: biol. i psychol. -np. strategie radzenia sobie oraz cechy społ.-kulturowe, np. wsparcie, religia)

·         stresorów (stresory psychospołeczne i fizyczno-biologiczne, krótkotrwałe-ostre i przewlekłe, egzo-endogenne lub ze styku relacji człowiek-środowisko; stresory wynikające ze zmian życiowych, kryzysów i codziennych uciążliwości)

·         poczucia koherencji (to ogólne nastawienie orientacyjne, wyrażające trwałe i dynamiczne przekonanie o przewidywalności i racjonalności świata i własnego w nim położenia życiowego; składa się nań poczucie zrozumiałości, zaradności- sterowalności i sensowności)

·         zachowania i stylu życia

Co ułatwia człowiekowi bycie bardziej zdrowym ?

·         zasoby, potencjały zdrowia, czyli te podmiotowe i środowiskowe cechy i właściwości, które w interakcji zdrowotnej pełnią funkcję pozytywną.

Poczucie koherencji (sense of coherence SOC)

·         Wpływa na poziom zdrowia, zarówno w ocenie subiektywnej, jak i obiektywnej.

·         W badaniach potwierdzono jego prozdrowotną rolę

·         SOC oddziałuje na ocenę stresorów.

·         Wpływa korzystnie na zasoby ich wykorzystanie.

·         Z pomocą SOC człowiek dostraja sposoby radzenia sobie ze stresem do sytuacji stresowej.

·         SOC zapobiega poczuciu bezradności, poddania się i braku sensu.

·         Jest silnie powiązane z poczuciem własnej skuteczności, sprawstwa i wewnętrznym umiejscowieniem poczucia kontroli.

·         Pojęcie to jest też wykorzystywane w definiowaniu zdrowia psychicznego.

CZYNNIKI PSYCHOSPOŁECZNE A ZDROWIE
-POLIETIOLOGICZNA KONCENPCJA CHORÓB

·         Czynniki osobowościowe i wzory behawioralno-osobowościowe

·         Predyspozycje osobowościowe- skłonność do tłumienia emocji lub trudności w ich ekspresji, wysoka potrzeba osiągnięć, wysokie poczucie odpowiedzialności, neurotyczność, depresyjność, aleksytymia, represyjny styl radzenia sobie ze stresem

·         Wzory behawioralno- osobowościowe-

o       wzór zachowania A (koncepcja oprac. Przez M. Friedmana i R. Rosenmama) predysponujący do zawałów i in. chorób serca,

o       wzór B- prozdrowotne przeciwieństwo A;

o       wzór zachowania C- predysponujący do chorób nowotworowych (zachowania uległe, ukrywanie negatywnych emocji, częste poczucie bezradności i beznadziejności, depresyjność)

o       wzór typu D (najnowsza koncepcja)- distressed personality- charakteryzuje się ona negatywną emocjonalnością i zahamowaniem społecznym; represyjny styl radzenia sobie ze stresem)

·         Czynniki sytuacyjne- wydarzenia traumatyczne (konsewkecnją może być zespół ostrego stresu lub dłużej trwający PTSD), ważne wydarzenia życiowe oraz drobne, codzienne utrapienia

·         Wsparcie społeczne- strukturalne i funkcjonalne (-emocjonalne, informacyjne, instrumentalne i rzeczowe)

·         Czynniki behawioralne- styl życia (zach. pro- i antyzdrowotne)

KRYTERIA ROZRÓŻNIENIA NORMY I PATOLOGII psychicznej:

·         normy społeczne obowiązujące w danej społeczności: powszechność, wzorce zachowań, obowiązujące normy obyczajowe

·         wskaźniki statystyczne, zachowania nietypowe i nieoczekiwane

·         czy zachowanie jest funkcjonalne- tzn. czy służy do osiągnięcia racjonalnych i pożądanych celów

·         poziom dyskomfortu subiektywnie odczuwanego przez jednostkę- niezależnie od tego czy obserwuje się zmiany w jej zewnętrznym zachowaniu

§         (wszystkie one są niedoskonałe, mają braki)

Klasyfikacje zaburzeń

·         takie jak ICD-10 (międzynarodowa klasyfikacja oprac przez Świat. Org. Zdrowia) czy DSM-IV (oprac. przez Amer. Tow. Psychiatryczne) oraz wiele narzędzi diagnozy psychologicznej

·         są użyteczne dla celów klinicznych do odróżnienia normy i patologii

CHOROBA JAKO ŹRÓDŁO STRESU

·         choroba pociąga za sobą dolegliwości, z których najbardziej dokuczliwą jest ból

·         cierpienie nie tylko fizyczne, ale i psychiczne, lęk, poczucie zagrożenia

·         konieczność podporządkowania się systemowi oficjalnej medycyny

·         ograniczenia związane z chorobą oraz powinności łączące się z rolą chorego upośledzają możliwości pełnienia innych ważnych ról społecznych- rodzinnych i zawodowych

·         może też powodować pogorszenie sytuacji finansowej, konieczność zmiany lub rezygnacji z wielu planów życiowych

Przyczyny zmian stanu psychicznego w przebiegu chorób somatycznych:

·         zmiany należące do obrazu klinicznego choroby- jak w przypadku niektórych guzów mózgu, w cukrzycy- zaburzenia świadomości w postaci śpiączki, objawy rzekomonerwicowe w nadczynności tarczycy (drażliwość, skłonność do reakcji niewspółmiernych).

·         zmiany wywołane chorobą, takie jak ból, nudności, kołatanie serca itp. oraz ograniczenia np. w swobodzie poruszania się

·         oddziaływanie choroby w drodze psychologicznej czyli w wyniku tego, jak chory ustosunkowuje się do swojego cierpienia, jak ocenia chorobę i jej następstwa.

Oddziaływanie choroby w drodze psychologicznej jest zależne od:

·         1. Obrazu własnej choroby („na co jestem chory”- rozpoznanie w ujęciu pacjenta)

n                    Obraz choroby- choroba i zaistniała w jej następstwie sytuacja znajdują odzwierciedlenie poznawcze w postaci obrazu własnej choroby. Dotyczy on następujących treści:

n                      przyczyn choroby, jej istoty, natury, własnego aktualnego stanu, leczenia, dalszego przebiegu choroby, skutków choroby

§                      Obraz choroby jest podstawą oceny sytuacji stresowej, zaistniałej w związku z chorobą. Wywiera on wpływ na odporność psychiczną człowieka, na jego stosunek do leczenia oraz na sposoby reagowania na zachorowanie.

·         2. Właściwości osobowości („kto choruje? cechy osobowości przedchorobowej)

·         3. Sposobów zachowania w sytuacjach trudnych („jak dotąd postępował w sytuacjach trudnych?”)

Ocena ciężkości własnej choroby- typy reakcji:

·         zaprzeczanie- jest wyrazem wyparcia. Informowanie chorego o jego chorobie i ewentualne doznawane dolegliwości nie prowadzą do ukształtowania się obrazu własnej choroby

·         pomniejszanie, bagatelizowanie choroby. Wyjaśnieniom lekarzy i własnym dolegliwościom chory nadaje znaczenie łatwiejsze do przyjęcia. Często racjonalizuje, aby zredukować swój lęk, lub uporczywie trwa przy własnym błahym rozpoznaniu

·         przyjęcie diagnozy lekarskiej- jej akceptacja. Oparcie- bo zdanie się na opinię lekarza i wypełnianie zaleceń redukuje lęk, rezygnacja- gdy przyjęcie diagnozy ciężkiej choroby wiąże się z poddaniem się i przygnębieniem pacjenta.

·         wyolbrzymianie (należy różnicować z rzekomohisteryczną maską choroby organicznej)

Znaczenie własnej choroby dla chorego (wg Lipowskiego)

·         choroba jako przeszkoda, wyzwanie, czyli jako jedna z sytuacji trudnych, które niesie życie. Trzeba za pomocą wszystkich dostępnych środków, stosowanych elastycznie to wyzwanie pokonać. Pacjent przeciwstawia się chorobie, a w lekarzu widzi sprzymierzeńca. Taka ocena pierwotna (choroby jako wyzwania) uruchamia strategię radzenia sobie w postaci WALKI.

·         choroba jako strata (krzywda). Taka ocena pociąga za sobą przygnębienie pacjenta, depresję, może zintesyfikować chorobę podstawową, może też być przyczyną myśli i prób / czynów samobójczych Pociąga za sobą postawę REZYGNACJI (potrzeba wczesnej interwencji psychoterapeutycznej).

·         choroba jako ulga- wtedy choroba daje usprawiedliwienie wobec innych i samego siebie, uwolnienie od obowiązków i często akceptację przez środowisko

·         choroba jako korzyść- strategia do uzyskiwania wtórnych zysków z choroby np. w postaci większego zainteresowania i opieki ze strony otoczenia lub korzyści materialnych

...