Psychologia zdrowia
Pojęcie zdrowia i normy;
Paradygmat biomedyczny i salutogenetyczny;
Sytuacja choroby. Choroba jako źródło stresu.
Radzenie sobie z chorobą.
Relacja pracownik medyczny-pacjent, modele kontaktu, podmiotowość pacjenta.
KONCEPTUALIZACJA ZDROWIA
· Podstawowe znaczenie w psychologii zdrowia ma samo pojęcie zdrowia.
· Nie ma ono jednak definicji, która uzyskałaby powszechną akceptację.
· Oto podstawowe ujęcia zdrowia:
Zdrowie jako brak choroby i dolegliwości
· ta definicja (przestarzała, nieaktualna już) nie obejmuje pełnego zakresu zdrowia i złożoności pojęcia (np. zdolności do samorozwoju)
· jest to negatywna definicja (zarzut metodologiczny, definiowanie przez brak, czym ono nie jest)
· centralne miejsce zajmuje tu choroba (model biomedyczny zakorzeniony w medycynie)
Nowsze ujęcia- zdrowie jako:
· stan,
· potencjał / dyspozycja lub
· proces
· (te kategorie wzajemnie się uzupełniają)
Zdrowie jako stan- pełny dobrostan fizyczny, psychiczny i społeczny-(Światowa Org. Zdrowia, 1948)
· to już jest ujęcie pozytywne i znacznie szersze, bo prócz stanu organizmu uwzględnia też stan psychiczny i społeczny
· Wady:
o idealizm (taki pełny dobrostan nie jest możliwy do osiągnięcia)
o niejasne pojęcie dobrostanu
Zdrowie jako potencjał i właściwości człowieka oraz jego kontekst życia
· tu zdrowie ma status dyspozycji umożliwiającej adaptacyjne funkcjonowanie w określonym kontekście środowiskowym, definiowane jest w kategoriach rozwojowo- funkcjonalnych;
· Z jednej strony jest zasobem warunkującym wszechstronny rozwój człowieka, z drugiej umożliwia stawianie czoła aktualnym wymaganiom.
· zasoby zdrowotne, tj. takie właściwości człowieka, grupy, środowiska, które umożliwiają skuteczne radzenie sobie z wymaganiami i obciążeniami życia codziennego
o ujęcie statyczne- zdrowie jako stan („mieć zdrowie lub go nie mieć”)
Zdrowie jako proces (zastosowanie perspektywy salutogenetycznej, czyli zorientowanej na zdrowie)
· Zdrowie to kraniec kontinuum, którego drugim krańcem jest choroba;
· Nie ma tu wyraźnego rozgraniczenia między zdrowiem a chorobą.
· Miejsce jednostki na tym kontinuum w ciągu życia zmienia się, rzadko osiągając krańcowe pozycje. Trudno spotkać osobę absolutnie zdrową albo chorą pod każdym względem.
· Zdrowie nie jest stanem ani stałym zasobem, ale procesem przemieszczania się na kontinuum
· To podejście dynamiczne i interakcyjne
· Odnosi się do poszukiwania i utrzymywania równowagi wobec obciążeń, z którymi organizm ma nieustannie do czynienia.
o trudności metodologiczne: zdrowie tak rozumiane jako przedmiot badań empirycznych nastręcza trudności- wymagałoby ciągłej rejestracji przebiegu. Dlatego też w badaniu sprowadza się znowu do badania stanów w określonych momentach czasu.
o zresztą koncepcja kontinuum zdrowie- choroba zakłada posługiwanie się oceną stanu aktualnego.
Co charakteryzuje współczesne definicje zdrowia ?
· Są coraz szersze, włączają nowe wymiary- np. duchowość jako wymiar zdrowia, zdrowie behawioralne (zachowania sprzyjające zdrowiu i leżące u ich podstaw filozofie), itd.
· Coraz szerzej wykracza się poza samo zdrowie somatyczne.
· Akcentuje się zmienność, procesualność i pozytywne rozumienie zdrowia jako potencjału, dyspozycji czy zasobu.
· Ponadto bierze się pod uwagę 2 perspektywy- obiektywną i subiektywną.
· Pojawia się też coraz wyraźniejsza tendencja do przypisywania człowiekowi odpowiedzialności za własne zdrowie („twoje zdrowie w twoich rękach”).
Podejście (paradygmat) patogenetyczne w psychologii zdrowia
· Dominowało w psychologii, wzorem nauk medycznych, przez wiele lat i nadal przeważa
· Nastawione jest na poszukiwanie przyczyn i uwarunkowań zaburzeń
· Czynniki patogenetyczne:
· Biologiczne- genetyczne, konstytucjonalne i somatyczne
· Psychologiczne-sytuacyjne i osobowościowe
· Społeczno-kulturowe
W związku z ich współdziałaniem przyjmuje się model bio-psycho-społeczny w analizie mechanizmów patogenetycznych.
Podejście salutogenetyczne
· U podłoża tego modelu leży przełomowe pytanie:
· „dlaczego ludzie, mimo że podlegają oddziaływaniom wielu stresorów (patogenów) zachowują zdrowie, a w przypadku załamania powracają do zdrowia” To jest pytanie o przyczyny zdrowia.
· Twórca- Antonovsky, zakłada, że normalnym stanem funkcjonowania człowieka jest dynamiczny stan chwiejnej równowagi (chaos).
· W podejściu salutogenetycznym na pierwszy plan wysuwa się poszukiwanie wyznaczników zdrowia, a nie czynników sprzyjających zachorowaniu.
· Wynika to z założenia, że normalnym stanem organizmu nie jest stan równowagi, lecz przeciwnie: zakłócenie równowagi.
Poziom zdrowia zależy od następujących czynników (wg Antovsky`ego) :
· uogólnionych zasobów odpornościowych (tu wchodzą w grę właściwości jednostki: biol. i psychol. -np. strategie radzenia sobie oraz cechy społ.-kulturowe, np. wsparcie, religia)
· stresorów (stresory psychospołeczne i fizyczno-biologiczne, krótkotrwałe-ostre i przewlekłe, egzo-endogenne lub ze styku relacji człowiek-środowisko; stresory wynikające ze zmian życiowych, kryzysów i codziennych uciążliwości)
· poczucia koherencji (to ogólne nastawienie orientacyjne, wyrażające trwałe i dynamiczne przekonanie o przewidywalności i racjonalności świata i własnego w nim położenia życiowego; składa się nań poczucie zrozumiałości, zaradności- sterowalności i sensowności)
· zachowania i stylu życia
Co ułatwia człowiekowi bycie bardziej zdrowym ?
· zasoby, potencjały zdrowia, czyli te podmiotowe i środowiskowe cechy i właściwości, które w interakcji zdrowotnej pełnią funkcję pozytywną.
Poczucie koherencji (sense of coherence SOC)
· Wpływa na poziom zdrowia, zarówno w ocenie subiektywnej, jak i obiektywnej.
· W badaniach potwierdzono jego prozdrowotną rolę
· SOC oddziałuje na ocenę stresorów.
· Wpływa korzystnie na zasoby ich wykorzystanie.
· Z pomocą SOC człowiek dostraja sposoby radzenia sobie ze stresem do sytuacji stresowej.
· SOC zapobiega poczuciu bezradności, poddania się i braku sensu.
· Jest silnie powiązane z poczuciem własnej skuteczności, sprawstwa i wewnętrznym umiejscowieniem poczucia kontroli.
· Pojęcie to jest też wykorzystywane w definiowaniu zdrowia psychicznego.
CZYNNIKI PSYCHOSPOŁECZNE A ZDROWIE-POLIETIOLOGICZNA KONCENPCJA CHORÓB
· Czynniki osobowościowe i wzory behawioralno-osobowościowe
· Predyspozycje osobowościowe- skłonność do tłumienia emocji lub trudności w ich ekspresji, wysoka potrzeba osiągnięć, wysokie poczucie odpowiedzialności, neurotyczność, depresyjność, aleksytymia, represyjny styl radzenia sobie ze stresem
· Wzory behawioralno- osobowościowe-
o wzór zachowania A (koncepcja oprac. Przez M. Friedmana i R. Rosenmama) predysponujący do zawałów i in. chorób serca,
o wzór B- prozdrowotne przeciwieństwo A;
o wzór zachowania C- predysponujący do chorób nowotworowych (zachowania uległe, ukrywanie negatywnych emocji, częste poczucie bezradności i beznadziejności, depresyjność)
o wzór typu D (najnowsza koncepcja)- distressed personality- charakteryzuje się ona negatywną emocjonalnością i zahamowaniem społecznym; represyjny styl radzenia sobie ze stresem)
· Czynniki sytuacyjne- wydarzenia traumatyczne (konsewkecnją może być zespół ostrego stresu lub dłużej trwający PTSD), ważne wydarzenia życiowe oraz drobne, codzienne utrapienia
· Wsparcie społeczne- strukturalne i funkcjonalne (-emocjonalne, informacyjne, instrumentalne i rzeczowe)
· Czynniki behawioralne- styl życia (zach. pro- i antyzdrowotne)
KRYTERIA ROZRÓŻNIENIA NORMY I PATOLOGII psychicznej:
· normy społeczne obowiązujące w danej społeczności: powszechność, wzorce zachowań, obowiązujące normy obyczajowe
· wskaźniki statystyczne, zachowania nietypowe i nieoczekiwane
· czy zachowanie jest funkcjonalne- tzn. czy służy do osiągnięcia racjonalnych i pożądanych celów
· poziom dyskomfortu subiektywnie odczuwanego przez jednostkę- niezależnie od tego czy obserwuje się zmiany w jej zewnętrznym zachowaniu
§ (wszystkie one są niedoskonałe, mają braki)
Klasyfikacje zaburzeń
· takie jak ICD-10 (międzynarodowa klasyfikacja oprac przez Świat. Org. Zdrowia) czy DSM-IV (oprac. przez Amer. Tow. Psychiatryczne) oraz wiele narzędzi diagnozy psychologicznej
· są użyteczne dla celów klinicznych do odróżnienia normy i patologii
CHOROBA JAKO ŹRÓDŁO STRESU
· choroba pociąga za sobą dolegliwości, z których najbardziej dokuczliwą jest ból
· cierpienie nie tylko fizyczne, ale i psychiczne, lęk, poczucie zagrożenia
· konieczność podporządkowania się systemowi oficjalnej medycyny
· ograniczenia związane z chorobą oraz powinności łączące się z rolą chorego upośledzają możliwości pełnienia innych ważnych ról społecznych- rodzinnych i zawodowych
· może też powodować pogorszenie sytuacji finansowej, konieczność zmiany lub rezygnacji z wielu planów życiowych
Przyczyny zmian stanu psychicznego w przebiegu chorób somatycznych:
· zmiany należące do obrazu klinicznego choroby- jak w przypadku niektórych guzów mózgu, w cukrzycy- zaburzenia świadomości w postaci śpiączki, objawy rzekomonerwicowe w nadczynności tarczycy (drażliwość, skłonność do reakcji niewspółmiernych).
· zmiany wywołane chorobą, takie jak ból, nudności, kołatanie serca itp. oraz ograniczenia np. w swobodzie poruszania się
· oddziaływanie choroby w drodze psychologicznej czyli w wyniku tego, jak chory ustosunkowuje się do swojego cierpienia, jak ocenia chorobę i jej następstwa.
Oddziaływanie choroby w drodze psychologicznej jest zależne od:
· 1. Obrazu własnej choroby („na co jestem chory”- rozpoznanie w ujęciu pacjenta)
n Obraz choroby- choroba i zaistniała w jej następstwie sytuacja znajdują odzwierciedlenie poznawcze w postaci obrazu własnej choroby. Dotyczy on następujących treści:
n przyczyn choroby, jej istoty, natury, własnego aktualnego stanu, leczenia, dalszego przebiegu choroby, skutków choroby
§ Obraz choroby jest podstawą oceny sytuacji stresowej, zaistniałej w związku z chorobą. Wywiera on wpływ na odporność psychiczną człowieka, na jego stosunek do leczenia oraz na sposoby reagowania na zachorowanie.
· 2. Właściwości osobowości („kto choruje? cechy osobowości przedchorobowej)
· 3. Sposobów zachowania w sytuacjach trudnych („jak dotąd postępował w sytuacjach trudnych?”)
Ocena ciężkości własnej choroby- typy reakcji:
· zaprzeczanie- jest wyrazem wyparcia. Informowanie chorego o jego chorobie i ewentualne doznawane dolegliwości nie prowadzą do ukształtowania się obrazu własnej choroby
· pomniejszanie, bagatelizowanie choroby. Wyjaśnieniom lekarzy i własnym dolegliwościom chory nadaje znaczenie łatwiejsze do przyjęcia. Często racjonalizuje, aby zredukować swój lęk, lub uporczywie trwa przy własnym błahym rozpoznaniu
· przyjęcie diagnozy lekarskiej- jej akceptacja. Oparcie- bo zdanie się na opinię lekarza i wypełnianie zaleceń redukuje lęk, rezygnacja- gdy przyjęcie diagnozy ciężkiej choroby wiąże się z poddaniem się i przygnębieniem pacjenta.
· wyolbrzymianie (należy różnicować z rzekomohisteryczną maską choroby organicznej)
Znaczenie własnej choroby dla chorego (wg Lipowskiego)
· choroba jako przeszkoda, wyzwanie, czyli jako jedna z sytuacji trudnych, które niesie życie. Trzeba za pomocą wszystkich dostępnych środków, stosowanych elastycznie to wyzwanie pokonać. Pacjent przeciwstawia się chorobie, a w lekarzu widzi sprzymierzeńca. Taka ocena pierwotna (choroby jako wyzwania) uruchamia strategię radzenia sobie w postaci WALKI.
· choroba jako strata (krzywda). Taka ocena pociąga za sobą przygnębienie pacjenta, depresję, może zintesyfikować chorobę podstawową, może też być przyczyną myśli i prób / czynów samobójczych Pociąga za sobą postawę REZYGNACJI (potrzeba wczesnej interwencji psychoterapeutycznej).
· choroba jako ulga- wtedy choroba daje usprawiedliwienie wobec innych i samego siebie, uwolnienie od obowiązków i często akceptację przez środowisko
· choroba jako korzyść- strategia do uzyskiwania wtórnych zysków z choroby np. w postaci większego zainteresowania i opieki ze strony otoczenia lub korzyści materialnych
...
fidzia135