nad niemnem tom pierwszy.pdf

Ta lektura , podobnie jak tysiące innych, jest dostępna on-line na stronie

wolnelektury.pl .

Utwór opracowany został w ramach projektu Wolne Lektury przez fun-

dację Nowoczesna Polska .

ELIZA ORZESZKOWA

Nad Niemnem

TOM I

ǲień był letni i świąteczny. Wszystko na świecie jaśniało, kwitło, pachniało, śpiewało.

Lato, Natura, Wieś

Ciepło i radość lały się z błękitnego nieba i złotego słońca; radość i upojenie tryskały znad

pól porosłych zielonym zbożem; radość i złota swoboda śpiewały chórem ptaków i owa-

dów nad równiną w gorącym powietrzu, nad niewielkimi wzgórzami, w okrywających je

bukietach iglastych i liściastych drzew.

Z jednej strony widnokręgu wznosiły się niewielkie wzgórza z ciemniejącymi na nich

borkami¹ i gajami; z drugiej wysoki brzeg Niemna piaszczystą ścianą wyrastający z zielo-

ności ziemi, a koroną ciemnego boru oderżnięty od błękitnego nieba ogromnym półko-

lem obejmował równinę rozległą i gładką, z której gǳieniegǳie tylko wyrastały ǳikie,

pękate grusze, stare, krzywe wierzby i samotne, słupiaste topole. Dnia tego w słońcu

ta piaszczysta ściana miała pozór półobręczy złotej, przepasanej jak purpurową wstęgą

tkwiącą w niej warstwą czerwonego marglu². Na świetnym tym tle w zmieszanych z da-

Dworek

la zarysach rozpoznać można było dwór obszerny i w niewielkiej od niego odległości na

jednej z nim linii rozciągnięty szereg kilkuǳiesięciu dworków małych. Był to wraz z brze-

giem rzeki zginający się nieco w półkole sznur siedlisk luǳkich, większych i mniejszych,

wychylających ciemne swe proﬁle z większych i mniejszych ogrodów. Nad niektórymi

dachami, w powietrzu czystym i spokojnym wzbĳały się proste i trochę tylko skłębione

nici dymów; niektóre okna świeciły od słońca jak wielkie iskry; kilka strzech nowych

mieszało złocistość słomy z błękitem nieba i zielonością drzew.

Równinę przerzynały drogi białe i trochę zieleniejące od z rzadka porastającej je tra-

Kwiaty, Natura, Rośliny

wy; ku nim, niby strumienie ku rzekom, przybiegały z pól mieǳe, całe błękitne od

bławatków, żółte od kamioły, różowe od ǳięcieliny³ i smółek⁴. Z obu stron każdej drogi

szerokim pasem bielały bujne rumianki i wyższe od nich kwiaty marchewnika, słały się

w trawach ﬁoletowe rohule⁵, żółtymi gwiazdkami świeciły brodawniki⁶ i kurze ślepoty,

liliowe skabiozy polne wylewały ze swych stulistnych koron miodowe wonie, chwiały się

całe lasy słabej i delikatnej mietlicy⁷, kosmate kwiaty babki stały na swych wysokich ło-

dygach, rumianością i zawadiacką postawą stwierǳając nadaną im nazwę kozaków. Za

tymi pasami roślinności ǳikiej cicho w cichej pogoǳie stało morze roślin uprawnych.

Żyto i pszenica miały kłosy jeszcze zielone, lecz już osypane drżącymi rożkami, których

obﬁtość wróżyła uroǳaj; niższe znacznie od nich, rumianym kwiatem gęsto usiane słały

się na szerokich przestrzeniach liściaste puchy koniczyny; puchem też, zda się, ale drob-

niejszym, delikatniejszym, z zielonością tak łagodną, że oko pieściła, młody len pokrywał

gǳieniegǳie kilka zagonów, a żółta jaskrawość kwitnącego rzepaku wesołymi rzekami

przepływała po łanach niskich jeszcze owsów i jęczmion.

Wśród tej wesołej przyrody luǳie ǳiś także byli weseli; mnóstwo ich ciągnęło po

Nieǳiela, Wieś, Chłop,

Kobieta

drogach i mieǳach. Gromadami na drogach, a sznurami na mieǳach szły wiejskie ko-

biety, których głowy ubrane w czerwone i żółte chusty tworzyły nad zbożami korowody

żywych piwonii i słoneczników. Od tych gromad lały się i płynęły po łanach strumienie

różnych głosów. Były to czasem rozmowy gwarne i krzykliwe, czasem śmiechy basowe

lub srebrzyste, czasem płacze niemowląt u piersi w chustach niesionych, czasem też pie-

śni przeciągłe, głośne, których nutę porywały i przedłużały echa ze stron obu: w borkach

i gajach rosnących na wzgórzach i w wielkim borze, który ciemnym pasem odcinał pozło-

coną, przetkaną szkarłatem ścianę nadniemeńską od wysaǳanych srebrnymi obłokami

błękitów nieba. W tym ruchu luǳkim odbywającym się na uroǳajnej równinie czuć

było najpiękniejszy dla wiejskiej ludności moment święta: wesoły i wolny w słoneczny

i wolny ǳień boży powrót z kościoła.

¹ e — mały bór, lasek.

² maie — odmiana skały osadowej złożonej z węglanów wapnia lub magnezu.

³ iieina (gw.) — koniczyna.

⁴ ma — kwitnąca na czerwono bylina z roǳiny goźǳikowatych.

⁵ a — ostróżka.

⁶ dani — mniszek lekarski.

⁷ mieia — gatunek trawy.

Nad Niemnem m ie



W porze, kiedy ten ruch znacznie już stawał się mniejszy, na równinie, z dala od

tu i ówǳie jeszcze ciągnących gromad, ukazały się dwie kobiety. Szły one z tej samej

strony, z której wracali inni, ale zboczyły znać z prostej drogi i chwilę jakąś przebyły

w jednym z rosnących na wzgórzach borków. Było to przyczyną ich spóźnienia się, tym

więcej, że jedna z nich niosła ogromną więź leśnych roślin, które tylko co i dość długo

zapewne zrywała. Druga kobieta zamiast kwiatów trzymała w ręku niepospolitej wielkości

chustkę, która za każdym jej szerokim i zamaszystym krokiem kołysząc się wraz z długim

ramieniem powiewała jak sporej wielkości chorągiew. Z dala to tylko widać było, że jedna

z tych kobiet miała w ręku pęk roślin, a druga szmatę białego płótna; z bliska uderzały

one niezupełnie zwykłą powierzchownością.

Kobieta z chustką była niezwykle wysoka, a wysokość tę zwiększała jeszcze chudość

Ciało, Kobieta, Strój

jej ciała, które przecież posiadało szkielet tak rozrosły i silny, że pomimo chudości ramio-

na jej były szerokie i wydawałyby się barǳo silne, gdyby nie małe przygarbienie pleców

i karku objawiające trochę znużenia i starości, gdyby także nie ostre kości łopatek pod-

noszące w dwu miejscach staroświecką mantylę⁸ z długimi, co chwilę powiewającymi

końcami. Oprócz tej mantyli zaopatrzonej w płócienny kołnierz miała ona na sobie czar-

ną spódnicę, tak krótką, że spod niej aż prawie do kostek widać było dwie duże i płaskie

stopy ubrane w grube pończochy i wielkie, kwieciste pantoﬂe. Ubiór ten uzupełniony

był przez stary kapelusz słomiany, którego szerokie brzegi ocieniały twarz, na pierwszy

rzut oka starą, brzydką i przykrą, ale po bliższym przyjrzeniu się uwagę i ciekawość bu-

ǳić mogącą. Była to mała, chuda, okrągła twarz ze skórą tak ciemną, że prawie brązową,

Czas , Los, Oko

z czołem sfałdowanym w kilka grubych zmarszczek, z wpadłymi i kościstymi policzka-

mi, z wyrazem goryczy i złośliwości nadawanym jej przez ostrość nosa i zaciśnięcie warg,

a wzmaganym przez szczególną ognistość i przenikliwość oczu. Te oczy zdawały się być

jedynym bogactwem tej biednej, zestarzałej, złośliwej twarzy. Może kiedyś były one je-

dyną jej pięknością, a teraz, wielkie i czarne, spod czarnych, szerokich brwi oświecały ją

jeszcze przejmującym blaskiem; miały one spojrzenie przenikliwe, ostre, urągliwe i pło-

mienność nieustanną, jakby wciąż z wnętrza podsycaną, a ǳiwną przy tej sczerniałej,

w dłoni czasu czy losu zgniecionej twarzy. Szła szerokim, zamaszystym, do pośpiechu

znać przyzwyczajonym krokiem, a długie jej ramiona, u których wisiały ciemne, kościste

ręce, kołysały się u jej boków w tył i naprzód, białą, rozwiniętą chustką jak chorągwią

powiewając.

Kobietę z kwiatami trudno byłoby nazwać od razu panną z wyższego towarzystwa

Kobieta, Pozycja społeczna,

Strój

albo też ǳiewczyną z niższych warstw wiejskiej ludności. Wyglądała trochę na jedno

i na drugie. Wysoka, choć znacznie od towarzyszki swojej niższa, ubrana była w czar-

ną wełnianą suknię, barǳo skromną, która jednak wybornie uwydatniając jej kształtną

i silną, w ramionach szeroką, a w pasie cienką kibić zdraǳała znajomość żurnalu mód

i rękę biegłego krawca. W wyprostowaniu jej kibici i w delikatności cery czuć było także

manierę i cieplarnię. Ale w zamian ruchy jej i gesty sprzeczały się z całością jej osoby

trochą popędliwości i jakby przybranej rubaszności, nie miała ona przy tym na sobie ani

kapelusza, ani rękawiczek. Głowę owiniętą czarnym jak heban warkoczem i twarz śniadą,

z purpurowymi ustami i wielkimi, szarymi oczami śmiało wystawiała na upalne gorąco

słońca. Płócienny, tani parasolik opierała o ramię, a ręce jej dość duże i opalone zdraǳały

nader rzadkie używanie rękawiczek. Wszystko to uderzało tym więcej, że sposób, w jaki

trzymała swą odkrytą głowę i ciemne brwi nad siwymi oczami ściągała, nadawał jej wyraz

śmiałości i dumy. W ogóle ta panna czy ta ǳiewczyna na lat dwaǳieścia parę wyglądająca

wydawała się uosobieniem piękności kobiecej zdrowej i silnej, lecz dumnej i chmurnej.

Pogody, jaką nadaje luǳkim twarzom szczęście lub rezygnacja, w tej młodej i świeżej,

Natura

ale niespokojnej i zamyślonej twarzy nie było, jakkolwiek rozjaśniało ją teraz to zupeł-

nie ﬁzyczne ożywienie, którym istotę luǳką, niezupełnie jeszcze przez życie zniweczoną,

napełnia długa i swobodna kąpiel w kipiącym zdroju przyrody.

Prędko idąc, aby szerokim krokom towarzyszki swej wyrównać, z zajęciem, prawie

Kwiaty, Rośliny

z miłością przyglądała się ona uzbieranej przed chwilą więzi roślin. Były tam bujne lilio-

we ǳwonki leśne, gwoźǳiki, pachnące smółki⁹, liście młodych paproci, młoǳiutkimi

⁸ mana — najczęściej: krótki płaszczyk lub chustka, lekki szal zakrywający ramiona i głowę kobiet.

⁹ ma — niski kwiat z roǳiny roślin goźǳikowatych koloru czerwonego, purpurowego, bordowego

i karminowego.

Nad Niemnem m ie



szyszkami okryte gałązki sośniny. Wszystko to rzucało jej w twarz falę ǳikiej i przeni-

kliwej woni, którą też ona od chwili do chwili wciągała pełnym i długim oddechem swej

silnej, szerokiej piersi. Rozkosz, którą uczuwała wtedy, i upał słońca, w którym nurzała

swą odkrytą głowę, rumieńcem powlekły śniade jej policzki; zarazem surowe jej i zamy-

ślone, choć pełne purpurowej krwi usta rozchyliły się w młodym i szczerym śmiechu.

Śmiała się ze słów towarzyszki swej, która idąc wciąż prędko i wielkimi stopami swymi

z wysoka i mocno o ziemię uderzając, grubym, nieco ochrypłym, przez brak oddechu

często przerywanym głosem ciągnęła w borku jeszcze rozpoczęte opowiadanie.

— Ot, tu, powiadam ci, w tym samym miejscu, pomięǳy tymi wzgórkami, te głu-

Wspomnienia, Ojciec,

Córka

pie chłopy wzięli mnie za cholerę… Może nie wierzysz? Słowo honoru, prawdę mówię!

Jeszcześ wtedy nie była w Korczynie, jeszcze mała byłaś, bo było to właśnie wtedy, kiedy

ojczulek twój z tą Francuzicą romansował!…

Urwała nagle, stanęła, chrząknęła tak głośno, że aż rozległo się po polu; chustką

trzymaną w ręku jeszcze głośniej nos utarła i gniewnie do siebie zamruczała:

— Wieczna głupota moja!

Młoda panna, której na chwilę twarz znieruchomiała, uśmiechnęła się znowu.

— Co tam! Niech ciocia na to nie zważa! Jaż wiem dobrze o wszystkim i z przeszłością

oswoiłam się zupełnie… Przecież ciocia nie przez złośliwość pewno… Co tam! Jakże to

było z tą cholerą?

Zaczęły iść dalej, tak samo prędko jak wprzódy. Stara mówiła znowu:

— Ot, jak było. Z kościoła wracałam, tak jak i teraz, a śpieszyłam barǳo, bo Emilka

Wspomnienia

była chora i goście mieli na obiad przyjechać… Więc leciałam co tchu, wprost przez pole,

które wtedy ugorem stało, przez puste zagony… Co dam krok, to półtora zagona prze-

saǳę… Wprost jakbym nad ziemią leciała… A miałam na sobie zieloną suknię… jeszcze

wtedy kolorowe suknie nosiłam… Kapelusz taki, ot, słomkowy zdjęłam i dla ochłody

machałam nim sobie przed twarzą… Uf! nie mogę…

Zdyszała się, stanęła znowu i zaczęła kaszleć. Kaszel jej był gruby, chrypliwy, głośny,

jakby dobywał się z głębi beczki. Mało jednak zwracała nań uwagi i zaraz idąc znowu

opowiadała dalej:

— Cholera wtedy grasowała po świecie; w naszych stronach jej jeszcze nie było, ale

Choroba, Wspomnienia,

Wieś, Chłop, Kobieta

luǳie lękali się, aby nie przyszła… Otóż, kiedy mnie chłopi wracający z kościoła zobaczyli

tak lecącą polem, jak narobią krzyku, płaczu… Jedni zaczęli uciekać i biec tak prędko,

jakby ich diabeł gonił, druǳy popadali pośród dróg na kolana i nuż żegnać się, czołami

bić o ziemię, pacierze głośno mówić… „Cholera! — krzyczą — ot i już bieży, nam na

zgubienie!” „Ale! — odpowiadają druǳy — już to nie co innego! Cholera i koniec! Wielka

taka, że głową nieba dostaje, w zielonej sukni i złotą łopatą macha!” Ta łopata, uważasz,

to był mój kapelusz na słońcu błyszczący… prawda, że go też dobrze spłaszczyłam, bo

zdjąwszy w kościele z powodu gorąca i nie mając gǳie poǳiać, położyłam go na ławce

i przez całe nabożeństwo na nim sieǳiałam… Uf! nie mogę…

Znowu zabrakło jej oddechu, chrząkała, nos ucierała i chwilę szła milcząc.

— I cóż się stało potem? — zapytała młoda panna.

— A cóż? Daremnie ekonom, który jak raz wtedy wracał też z kościoła, i Bohaty-

Choroba, Wspomnienia,

Chłop, Kobieta, Wierzenia

rowicze, którzy mnie kiedyś znali, z bliska nawet znali, perswadowali chłopom, że to

nie była cholera, tylko panna Marta Korczyńska z Korczyna, kuzynka pana Benedykta

Korczyńskiego… Nie uwierzyli i do ǳisiejszego dnia nie wierzą… „Ot — mówią — czy

to taka kobieta może gǳie być na świecie? Głową do nieba dostawała, nad ziemią lecia-

ła, zieloną suknię miała na sobie i złotą łopatą machała, morowe powietrze przed sobą

pęǳąc…” Wieczna głupota luǳka! Powiadam ci, Justynko, że luǳka głupota to wielki

Głupota

i wieczny kamień. Większy on jeszcze od luǳkiej złości. Już ja to wiem, bo był czas, że

i sama tak uderzyłam się o swoją własną głupotę, że… Uf! nie mogę…

Sapała, chrząkała, kaszlała znowu głośno jak z beczki. Justyna policzki i usta topiąc

w ǳwonkach¹⁰, paprociach i gwoźǳikach zauważyła:

— Przecież cioci te niemądre gadania nic nie zaszkoǳiły…

Choroba, Kobieta,

Młodość, Starość

Czarne oczy Marty Korczyńskiej spojrzały ostro, prawie zjadliwie.

¹⁰ ne — kwiat o kształcie ǳwonka, najczęściej koloru białego i ﬁoletowego; głównie spotykany w gó-

rach.

Nad Niemnem m ie



Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: