Korolko Frycz Modrzewski.doc

Mirosław Korolko, Andrzej Frycz Modrzewski. Humanista, pisarz,

Warszawa 1978.[1]

I.                     Wstęp.

-          reprezentował klasyczny typ pisarstwa humanistycznego, opartego na zretoryzowanej prozie literackiej, która we współczesnej świadomości estetycznej niewiele ma wspólnego z literatu-rą.

-          literatura piękna czy piśmiennictwo nieliterackie?

-          cała niemal literatura renesansowa, w języku polskim i w języku łacińskim, była zretoryzowa-na, przesycona teorią retoryczną jako poetyką normatywną.

-          sztuka retoryki była wówczas nie tylko ukoronowaniem humanistycznego wykształcenia, zwłaszcza na szczeblu akademickim, ale należała również do podstawowych środków wy-chowania obywatelskiego, politycznego i społecznego.

II.                   Frycz Modrzewski jako pisarz. Sądy, opinie, kontrowersje.

-          tyko po łacinie, sławy europejskiej przysporzyła mu bazylejska edycja „O poprawie Rzeczy-pospoitej” 1554 r., wyrazy uznania dla głębi intelektualnej i „wymowności” (walory estetycz-ne).

-          Jan Justynian z Krety (język hiszpański) – bogactwo słów wyrazistych, wyważone myśli, po-chwała, życzenia dalszych takich dzieł i tłumaczenia ich na wszystkie języki chrześcijańskie; Frycz przeciwstawia temu opinie Polaków.

-          Jan Wolff, teolog i pedagog z Zurychu i Wolfgang Weissenburg, rektor uniwersytetu bazylej-skiego (język niemiecki) przekład z entuzjastyczną przemową.

-          Jakub Herteliusz, poeta, w poemacie jambicznym porównanie do Cycerona i Demostenesa.

-          Frycz w liście do Jana Tarnowskiego (II księga, „O Kościele”) – o licznych pochwalnych lis-tach, po soborze trydenckim szybko postępująca kontrreformacja à indeks ksiąg zakazanych pierwszej klasy; pisarz zaliczony do wspólnoty różnowierczej, w XIX w. tylko trzy pierwsze księgi o reformach społecznych, polski przekład kalwin Cyprian Bazylik 1577 r.

-          literatura czy twórczość naukowa? retoryka?

-          Waldemar Voise – fryczolog, najwytrwalszy, jeden z nielicznych badaczy dzieł Frycza.

III.                 Program literacki Frycza Modrzewskiego.

-          termin „literatura piękna” pojawia się w 2. połowie XIX w.

-          poszukiwanie „prawdy, uczciwości i pożytku wspólnego”, zaangażowana służba państwu i współobywatelom, skromność („nie mam talentu literackiego”) jak Erazm z Rotterdamu, waż-ny przekaz, nie forma, jak Leonardo da Vinci, retoryka integralną częścią filozofii, filozofia spekulatywna + emocjonalna, humanitas = uprawa całego człowieka (umysł + ciało), filozofia perswazji (retoryka).

-          początek XVI w. aktywny ruch umysłowy pozauniwersytecki w Krakowie: Andrzej Trzecieski Młodszy, Andrzej Frycz Modrzewski, Jan Drohojski, Jakub Uchański, Stanisław Orzechowski, Stanisław Hozjusz i inni; wpływ Erazma z Rotterdamu, zwłaszcza popularny irenizm i pacy-fizm, wpływ na Andrzeja Frycza Modrzewskiego wywarły liczne podróże i kontakty z uniwer-sytetami.

-          Frycz często posłował, pracowitość, po wydaniu w 1551 r. (niepełne) „O poprawie” – ataki Hozjusza, napaści intelektualne i fizyczne, całkowita negacja Andrzeja Frycza Modrzewskie-go i jego twórczości.

IV.                Oratorska kampania o godność człowieka.

-          10 lat za granicą, 1541 r. powrót do Polski, kontakty z wojewodą Jarosławem Łaskim – śmier-telnie chorym politykiem.

-          sprawa o zabójstwo (ustawa z 1496 r.), 1543 r. Frycz na sejmie za namową Zygmunta Augu-sta „Łaski, czyli o karze za mężobójstwo” – fikcyjne przemówienie Hieronima Łaskiego (osz-czędzenie autora), elementy doradcze, taktowna budowa wstępu, moralność a pieniądze za życie, dążenie do zwalczenia zła, nie ludzi, kara śmierci dla tych, którzy zabili z premedytacją, równość społeczna, absurd niewinnej śmierci, paralelizm myślowy (szereg argumentów z róż-nych źródeł dowodzenia), perswazja pouczająca + emocjonalna, „brak słów na opisanie poni-żania godności człowieczej”, jedna z nielicznych w twórczości Frycza ironiczna kadencja (odebranie ubogiemu możliwości dobrego mordowania), absurdalność argumentów przeciw-ników sprawiedliwości, topos „jestem zmęczony mówieniem”, raczej rozmowa niż moralisty-czny wykład.

-          porażka na sejmie, brak zmian, ale Frycz nie rezygnuje z walki, trzecia mowa z 1545 r. próba szukania sojuszników w duchowieństwie, reformacja, a Frycz mówi o równości (także religii)!

-          1543 r. (druk 1545) „Mowa Prawdomówcy Perypatetyka” na postanowienia sejmu z 1538 r. i uchwały z 1543 r. (presja na króla) o zakazie nabywania majątków ziemskich przez miesz-czan, skarga (kwerela) Religii, Pokoju i Ojczyzny.

V.                  „Rozważania o poprawie Rzeczypospolitej”.

-          ocenzurowane wydanie krakowskie, pełne Jana Oporyna W Bazylei w 1551 r., trzecie bazy-lejskie z 1559 r. (wydanie poprawione i uzupełnione o księgę V), „O poprawie Rzeczypospoli-tej” + „Do szlachty Polski” 1555 r., tłumaczenie polskie Cyprian Bazylik 1577 r. (cztery księgi).

-          commentarii – specyfika gatunku prozy zretoryzowanej, intelektualne rozważania na opisywa-ny temat (dzisiaj to eseje), forma speculum – zwierciadła, emendanta – od emendare – po-prawiać, naprawiać, polepszać, hasło humanistów „renascentia in se” – odrodzić się w sobie.

-          hasło odnowienia Kościoła, traktat teoretyczny, praktyczne rozstrzygnięcia dla gruntownej re-formy ustrojowej, wszystko zależy od etyki i moralności – pierwsza księga „O obyczajach”, irenizm, naprawa człowieka i państwa.

-          obyczaje. Los i powodzenie państwa – rząd i karność, moralność obywateli, autorytety: król, senat i posłowie, konkretne grupy społeczne, zanikanie życzliwości.

-          potrzebne prawo – druga księga „O prawach”, nierówność społeczna, prawo to obyczaje uję-te w przepisy.

-          „O wojnie” – o tolerancji, stosunkach międzyludzkich, kompozycja zwarta i konsekwentna, bezpośredni zwrot do czytelnika za pomocą zaimka „my” (solidarność, wspólnota celów), sto-sowane egzempla, liczne aforyzmy, wierszowane fragmenty wzmacniające wywody pisarza.

VI.                W blasku humanistycznego dialogu.

-          zaskakujący zwrot Frycza od tematyki społeczno-politycznej do abstrakcyjnej teologii.

-          sobór trydencki (od 13,12,1545) – Frycz dzięki Zygmuntowi Staremu zostaje sekretarzem w delegacji, koncyliarysta, w broszurce o posłach (powinni być wykształceni i pokojowo nasta-wieni), potrzebne dysputy, nie „ex cathedra”, ostatecznie polskie poselstwo nie pojechała (z obawy przed niemieckimi protestantami?).

-          jako dyplomata Frycz starał się o pokój.

-          Orzechowski i jego zjadliwe paszkwile, spokojne odpowiedzi Frycza.

-          do końca życia naiwny irenik.

VII.              „Sylwa” jako prototyp eseju.

-          nowa grupa społeczna – intelektualiści.

-          „Sylwy” – próba pogodzenia wyznań różnowierczych w Polsce (zwłaszcza arian i kalwinów), druk 1590 r. (Frycz zmarł 1572 r.).

-          cztery „Sylwy” pisane w latach 1562-1569, z języka łacińskiego – las, przenośnie: zbiór.

-          początkowo sylwy – pomoce do nauki retoryki lub do prowadzenia dysput światopoglądo-wych, potem samodzielna forma literacka – w XVI w. esej.

-          tematy głównie filozoficzno-teologiczne.

-          retoryka dyskretna, taktowna + filozofia rozmowy (klimat tolerancji i szacunku dla błędu).

-          olbrzymia ilość materiału biblijnego oraz intelektualnego, Frycz wrogiem przymusu, zwolennik dyskusji prowadzonej w poszukiwaniu prawdy bez udziału fanatyzmu, wierzył, że słowo może przywrócić godność człowiekowi, „wieczny mediator”, zawsze gotowy do dysputy.

VIII.            Epistolograf irenicznego pojednania.

-          list formą literacką bardzo popularną w renesansie (list otwarty), swoisty rodzaj publicystyki, część listów opublikowana w 1559 r., nieznana korespondencja z Janem Łaskim 1531-1539, szyfrowane o sytuacji reformacji.

-          przenoszono na kompozycję listu zasady zalecane w konstruowaniu mowy, przy czym naj-większe zastosowanie w liście miały toposy wstępne i epilogowe.

-          Frycz głównie listy dedykacyjne i otwarte.

-          trudne i kontrowersyjne tematy wymagały doboru odpowiedniego adresata – konieczna dobra orientacja i rozeznanie.

-          tendencja Frycza do niezależnych sądów.

-          „niezmordowane pragnienie służenia drugim i powściągliwość przy obronie tego, co napisał”.

IX.                Dramat humanistyczny.

-          połączenie życia i twórczości Frycza w nierozerwalną jedność – przedmiot wielu krytyk.

-          zaszeregowanie go do myślicieli heretyckich.

-          Józef Maksymilian Ossoliński „polski Erazm”.

-          twórczość Frycza trudna, mało spopularyzowana (np. przez teatr), odrzucany lub ignorowany nawet przez znawców literatury.

X.                  Kalendarz.

-          ok. 1530 r. urodzony w Wolborzu, niezamożny szlachcic Jakub, wójt.

-          Frydrusz (prawdopodobnie pradziad Andrzeja) à Fryderyk à Fricius à Fricz à Frycz.

-          szkoła parafialna w Krakowie (pierwszy bakałarz).

-          od 1524 r. służba na dworze Łaskich.

-          1517 r. Akademia Krakowska.

-          1536 r. wyjazd do Norymbergii.

-          1541 r. powrót do kraju.

-          1543 r. „Łaski, czyli o karze za mężobójstwo”.

-          od 1547 r. królewski sekretarz bez obowiązku stałej pracy w kancelarii królewskiej (głównie działalność dyplomatyczna).

-          działalność literacka i publicystyczna, obrona chłopów i mieszczan, prawo jednakowe dla wszystkich.

-          1547 r. ponowny wyjazd z granicę (reformy kościelne).

-          1554 r. wójt w Wolborzu.

-          1560 r. ślub z Jadwigą z Kamienia Kamieńską, katoliczką (syn Andrzej, córki: Elżbieta i Łucja)

-          po śmierci życzliwego Fryczowi biskupa Mikołaja Wolskiego w 1567 r. usunięty z funkcji wójta w Wolborzu.

-          tułaczka.

-          jesienią 1572 r. w Wolborzu zmarł na epidemię.

XI.                Słownik pojęć i terminów  retorycznych.

3