Geografia Młodej Polski.doc

2 Geografia Młodej Polski

W zaborze pruskim walczono głównie o utrzymanie ziemi i języka wobec tzw. rugów pruskich, germanizacji czy znęcania się nad dziećmi polskimi we Wrześni. Rozwój sztuki i pragnienie wolności musiały zejść na plan drugi (Przybyszewski i Kasprowicz z Kujaw dotarli do Galicji).

W Kongresówce literatura rozwija się bardzo dobrze, mimo intensywnej rusyfikacji po 1864 i szykan policyjnych. To czasy Sienkiewicza, Prusa, Konopnickiej, Orzeszkowej (w Grodnie). Rozwijała się Warszawa i Łódź, rosła klasa robotnicza (najważniejsza po górnośląskiej). Powstanie tu Polska Partia Socjalistyczna. Po rewolucji 1905 r. wielu działaczy i studentów ucieka do Galicji. W Kongresówce socjalizm i proletariat robotniczy wysuwa się przed kwestię ludową.

Ważnym ośrodkiem życia kulturalnego na przełomie wieków jest Galicja ze stolicą we Lwowie i z Krakowem. Lwów jest bogaty gospodarczo, są tam ośrodki państwowe (względnie autonomiczne po przegranej wojnie Austriaków z Prusami w 1866 r.), ale współżycie nacji polskiej i ruskiej zaczyna być konfliktowe. Kraków to gł. ośrodek kulturalny i artystyczny. Działa tu uniwersytet, Akademia Umiejętności (od 1873) i Akademia Sztuk Pięknych oraz artystyczne stowarzyszenie „Sztuka”. Są tu muzea, biblioteki, teatr, zabytki i pamiątki historii narodowej. Wkrótce cesarz Franciszek Józef zgodzi się na wykupienie Wawelu przez społeczeństwo Galicji, wojsko austriackie będzie musiało go opuścić. Urządzano manifestacje w czasie pogrzebów Mickiewicza, Kraszewskiego, Lenartowicza, Kazimierza Wielkiego. Mimo to panuje tu gł. nędza i ciemnota.

Ośrodki życia literackiego:

Kraków:

·         Rozwijało się czasopiśmiennictwo m.in. „Życie”, „Krytyka”, redagowane m.in. przez Asnyka, Konopnicką, Rydla, Tetmajera i innych.

·         Rozwijała się sztuka teatralna. Inscenizowano dramaty Słowackiego, Mickiewicza, Krasińskiego oraz Wyspiańskiego. Kraków opanowany był przez cyganerię artystyczną.

Warszawa:

·         wydawano wiele czasopism m.in. tygodnik „Wędrowiec”, tygodnik „Życie”, „Przegląd Tygodniowy”, „Tygodnik Ilustrowany”, „Głos”, redagowanych przez: Witkiewicza, Matuszewskiego, Brzozowskiego i innych.

·         W Warszawie objawiły się takie charakterystyczne zjawiska jak nowy teatr, kabaret literacki, kawiarnia literacka.

·         Teatr Rozmaitości miał świetnych aktorów, prezentował tradycyjny, gwiazdorski typ inscenizacji.

Lwów:

·         Nie wydawano czasopism literackich.

·         Teatr lwowski za czasów Tadeusza Pawlikowskiego zrealizował wiele prapremier dramatów: Kasprowicza, Zapolskiej, Staffa, itp.

·         Miał też Lwów swoje kawiarnie literackie i słynny w całym mieście salon literacki, umieszczony w domu poetki Maryli Wolskiej.

Zakopane:

·         Gościło wielu wybitnych pisarzy i poetów m.in. Tetmajera, Boy-Żeleńskiego, Żuławskiego.

·         Wielu znakomitych osiedliło się tam na stałe: Witkiewicz, Lack, Kasprowicz.

·         Ranga Zakopanego, Podhala i Tatr w świadomości i wyobraźni Młodej Polski została bowiem zaświadczona w licznych utworach literackich a także w dziełach malarskich.

Geografia literacka Młodej Polski – główne ośrodki życia literackiego i artystycznego (Kraków, Lwów, Warszawa)

Geografia życia literackiego wskazuje w okresie 1890-1918 na trzy główne ośrodki życia literackiego Młodej Polski: Kraków, Warszawę i Lwów, a także Zakopane - nazywane między zaborową letnią stolicą życia artystycznego. Chociaż historycy sprzeczają się, któremu z ośrodków życia artystycznego Młodej Polski przyznać najwyższą rangę, wiele przemawia by za centrum modernizmu uznać Kraków.

Kraków

Krakowskie środowisko ludzi sztuki najchętniej przyswajało wszelkie zagraniczne nowinki. Za sprawą działalności Stanisława Przybyszewskiego, w mieście żyjącym wspomnieniem historycznej świetności, pojawiły się elementy europejskiego modernistycznego buntu. W początkach Młodej Polski nic nie zapowiadało rewolucji artystycznej w Krakowie. Władzę w Galicji sprawowało ugrupowanie Stańczyków, głoszące program troski o interesy posiadaczy ziemskich i nie drażnienia zaborcy. Generalnie atmosfera Krakowa i Galicji wydawała się nie sprzyjać nowatorskim inicjatywom artystycznym.
Krakowski dwutygodnik literacko-artystyczny „Świat” ogłosił w 1891 roku obszerne studium Zenona Przesmyckiego „Maurycy Maeterlinck i jego stanowisko we współczesnej poezji belgijskiej. Artykuł wskazywał na teorię i praktykę literackiego symbolizmu jako na wzór dla nowoczesnej literatury polskiej.
W 1893 roku otwarto nowy gmach teatru miejskiego; dyrektor Tadeusz Pawlikowski wprowadził do repertuaru utwory dramatopisarzy zagranicznych (Ibsena, Maeterlincka i Hauptmana), a także pozwolił na debiut przedstawicielom młodego pokolenia: Wyspiańskiemu, Przybyszewskiemu czy Rydlowi. Po nim dyrekcję objął Kotarbiński. Okres ten można nazwać neoromantycznym. Wystawiał przede wszystkim Słowackiego, a także po raz pierwszy miała miejsce pełna inscenizacja „Dziadów” Mickiewicza. Kolejnym sygnałem wkraczania młodych na krakowską scenę literacką było wydanie II serii „Poezji” Kazimierza Przerwy - Tetmajera. Ten tom został powszechnie odebrany jako głos pokolenia kryzysu światopoglądowego, wyraz poczucia braku wartości, znużenia i odrazy dla świata. Rok później (1895) rozpoczęła się reforma krakowskiej Szkoły Sztuk Pięknych. Julian Fałat - ówczesny dyrektor szkoły sprowadził na katedry wykładowców najświetniejszych malarzy i rzeźbiarzy młodego pokolenia.
W latach następnych założono w Krakowie dwa ważne stowarzyszenia artystyczne: Sztuka i Polska Sztuka Stosowana. To ostatnie nawiązywało do postulatów odnowienia sztuki użytkowej.
Od 1897 roku miejscowe środowisko literackie miało własne modernistyczne pismo: „Życie”- tygodnik literacko-artystyczny, założony przez Ludwika Szczepańskiego. Propagowano tu nowe ideały i nowe rozumienie sztuki. Przeciwstawiano się pozytywistycznym koncepcjom literatury utylitarnej. Z „Życiem” związani byli: Artur Górski, Władysław Orkan, Lucjan Rydel, Kazimierz Przerwa - Tetmajer, Tadeusz Miciński. Tutaj ukazywały się liczne przekłady najnowszych utworów modernistów europejskich.
W 1898 roku redakcję nad „Życiem” przejął Stanisław Przybyszewski, a tygodnik stał się czasopismem propagującym bezwzględne wywyższanie sztuki. Na łamach tygodnika ogłosił swoje dwa najważniejsze wystąpienia programowe: „Confiteor” i „O nową sztukę”. Przeciwwagę dla estetycznych programów „Życia” stanowił społeczny profil miesięcznika „Krytyka”, ukazującego się także w Krakowie. Czasopismo redagowane przez Feldmana głosiło postulaty sztuki ściśle związanej z życiem społecznym.
Także w Krakowie środowisko literackie skupiało się w kawiarniach. Powstawały tu kabarety. Najbardziej znany jest „Zielony Balonik”, czyli tzw. „Jama Michalikowa” wraz z całą krakowską cyganerią. Stało się to dzięki talentowi pisarskiemu T. Boya-Żeleńskiego. Spotkania literackie odbywały się także w prywatnych domach: u Przybyszewskiego, w salonie Elizy Pareńskiej, u Sewerów-Maciejowskich.
Kraków miał w sobie „osobliwą żywotność” i manifestował swą „odrębność”. Boy-Żeleński porównywał go do lewobrzeżnego Paryża.

Warszawa
W porównaniu z Krakowem stolica zaboru rosyjskiego była dużym, silnym urbanistycznym organizmem. Można tutaj dostrzec rysy kontynuacji ideałów pozytywistycznych z ich rozumieniem sztuki służącej społeczeństwu. Ucisk narodowy prowokował kultywowanie tradycji niepodległościowych i patriotycznych.
W Warszawie i całym Królestwie Polskim modernistyczne hasła wyzwolenia sztuki i literatury od obowiązków narodowych i wychowawczych nie znajdowały zbyt licznych entuzjastów. Chłodno przyjęto nawet samego Stanisława Przybyszewskiego. Nie świadczy to jednak o tym, że Warszawa była ostoją zachowawczych tendencji w sztuce i literaturze. Tutaj właśnie jeszcze w latach 80-tych odezwały się głosy przeciw literaturze tendencyjnej. Znalazło to odbicie w publikowanym w latach 1884-87 warszawskim tygodniku „Wędrowiec”, gdzie redaktorami byli m.in.: Sygietyński i Witkiewicz, przygotowujący grunt pod programy modernistów.
W roku, w którym przestał ukazywać się „Wędrowiec” Zenon Przesmycki (Miriam) zaczął redagować tygodnik „Życie” (warszawskie). Czasopismo stało się zwiastunem nowych kierunków i dążeń artystycznych. Program pisma wysuwał na czołowe miejsce konieczność „otwarcia okien na Europę”, nadrobienia zapóźnień artystycznych polskiej poezji (parnasizm i symbolizm), dlatego łamy „Życia” w znacznej części wypełnione były tłumaczeniami wierszy wybitnych poetów współczesnych całej Europy.
W stolicy zaboru rosyjskiego działało silne i cieszące się dużym autorytetem literackim środowisko pisarzy pozytywistycznych.
Literatura i warszawska prasa pozytywistyczna przechodziły ewolucję: „Przegląd Tygodniowy” głosił pochwałę nowych kierunków sztuki, a zwłaszcza naturalizmu; „Tygodnik Ilustrowany” otworzył swoje łamy dla dzieł pisarzy młodego pokolenia; w społecznym piśmie „Głos” zamieszczał swe teksty Stanisław Brzozowski.
Warszawa miała także swoje czasopismo o wyraźnym profilu modernistycznym - miesięcznik „Chimera”, mający ambicje dorównywania modernistycznym czasopismom europejskim, takim jak np.: „Pana”, „Ver Sacrum”. „Chimera” głosiła absolutną wartość sztuki czystej, wolnej od ograniczeń. Edytorsko pismo stało na wysokim poziomie.
Tutaj znacznie słabiej niż w Krakowie rozwijał się nowy teatr, kabaret literacki czy kawiarnie literackie. Najważniejszą sceną był Teatr Rozmaitości, ale reprezentował on tradycyjny, gwiazdorski typ inscenizacji. Cyganeria artystyczna była mniej liczna i mniej widoczna niż w życiu literackim Krakowa. Nad miastem wyraźnie ciążyła sytuacja polityczna zaboru. Dopiero po 1905 roku i rewolucji, kiedy literatura młodopolska powróciła na drogę służby narodowej i zaangażowania społecznego wzrosła rola Warszawy. Wzmianka o teatrze: cenzura przeprowadziła ostrą selekcję wśród przeznaczonych do wystawiania utworów; w rezultacie „Wesele” było w 1902 roku wystawiane w prywatnych mieszkaniach, a na spektakle o charakterze patriotycznym przyjeżdżano często z Warszawy do Lwowa i Krakowa.

Lwów
Lwów był polityczną stolicą zaboru austryjackiego i dość prężnym ośrodkiem życia literackiego. Nie wychodziło tu żadne czasopismo literackie (dopiero od 1908 roku zaczął się ukazywać kwartalnik „Lamus”), ale tematyka artystyczna i literacka była szeroko uwzględniana w dodatkach do gazet codziennych. Młodopolskie środowisko literackie było dość liczne. Należeli do niego m.in.: Jan Kasprowicz, Leopold Staff, Karol Irzykowski, Maryla Wolska, Gabriela Zapolska. Lwów miał także znaczącą pozycję naukową w dziedzinie humanistyki; wysoko postawiona była filozofia i filologia na Uniwersytecie im. Jana Kazimierza. Funkcjonował także ośrodek Ossolineum ze znakomita biblioteką; prowadziły działalność liczne towarzystwa naukowe - przede wszystkim Towarzystwo Literackie im. Adama Mickiewicza.
Działało dużo wydawnictw, które publikowały utwory pisarzy młodopolskich. Teatr miejski, od 1900 roku miał nowego dyrektora Tadeusza Pawlikowskiego (znany z działalności krakowskiej), który kontynuował swój program wprowadzania na scenę nowej dramaturgii: polskiej i obcej.
Działały tutaj również kawiarnie literackie i słynny salon literacki w domu znanej Maryli Wolskiej.
Środowisko literackie żyło w ścisłej symbiozie ze środowiskiem uniwersyteckim. Typ inspiracji naukowej okazał się korzystny. Lwowskie środowisko wydało pisarzy, których kariera nie ograniczała się do jednej tylko epoki literackiej.
To właśnie we Lwowie pojawiły się utwory odosobnione w tamtym okresie, prekursorskie: „Pałuba” Irzykowskiego, „Żywe fikcje” Ortwina. Tu także dokonał się najwyraźniej i najszybciej literacki odwrót od postawy pesymistyczno-dekadenckiej. Lwów miał też swój udział w twórczości dwóch kompozytorów-pieśniarzy: Jana Galla i Stanisława Niewiadomskiego.
Bohema literacko-artystyczna zbierała się bądź we wcześniej wspomnianym salonie Maryli Wolskiej lub w lokalach u Naftuły i Schneidera. Lwowskie teatrzyki i kabarety organizował Jan Pietrzycki - poeta i pedagog (działający aktywnie w Kole Literacko-Artystycznym), głównie w restauracji Skowrona. Działał tam kabaret „Złoty ul”, a po jego upadku „Wesoła Jama”. W 1911 roku otwarto „Lwowskie marionetki” - replikę krakowskiego „Zielonego Balonika”, którym tekstów dostarczał m.in.: Kornel Makuszyński.
Owe środowiska nie były izolowane; pisarze często zmieniali miejsca pobytu, współpracowali z czasopismami, których redakcje znajdowały się w innych miastach. Do nawiązywania nowych znajomości przyczyniały się także pobyty za granicą.