Szymańska - programy profilaktyczne wyd 2011 STRESZCZENIE NOTATKI.docx

Szymańska – Programy profilaktyczne

Rozdział I - Przyczyny i znaczenie ryzykownych zachowań dzieci i młodzieży

1.      Co to są zachowania ryzykowne

Zachowania ryzykowne - to działania niosące ryzyko negatywnych konsekwencji zarówno dla zdrowia fizycznego i psychicznego jednostki, jak i dla jej otoczenia społecznego. Terminy równoważne to: zachowania dysfunkcyjne, dysfunkcjonalne lub problemowe.

Do najpoważniejszych zachowań ryzykownych zalicza się:

·         palenie tytoniu;

·         używanie alkoholu;

·         używanie innych środków psychoaktywnych (narkotyków, środków wziewnych, leków);

·         wczesną aktywność seksualną;

·         zachowania agresywne i przestępcze.

·         porzucanie nauki szkolnej,

·         ucieczki z domu

·         stosowanie różnych dziwnych diet dla poprawienia swej atrakcyjności fizycznej

Miejsce w rankingu zachowań ryzykownych nie jest stałe. Niektóre zachowania rozpowszechniają się bardzo szybko, przybierając charakter epidemii, choć jeszcze stosunkowo niedawno występowały sporadycznie. Wędrują tym samym z końca listy na jej początek, stając się przedmiotem szeroko zakrojonych działań profilaktycznych. Dotyczy to właśnie stosowania wspomnianych wyżej diet, co w efekcie może doprowadzić do zaburzeń klinicznych, jak bulimia i anoreksja.

2.      Motywy zachowań ryzykownych

Przez wiele lat poszczególne zachowania ryzykowne  traktowano odrębnie, uważając, że każde z nich ma swój specyficzny zestaw przyczyn. Konsekwencją takiego myślenia było ograniczenie działań profilaktycznych polegające na koncentrowaniu się na jednym wybranym zachowaniu. Liczne badania wykazały, że zachowania ryzykowne najczęściej z sobą współwystępują. Ponadto jedno zachowanie pociąga za sobą inne picie alkoholu – inicjacja seksualna.  Zachowania ryzykowne mogą się również nawzajem zastępować. Jeżeli z jakichś względów jedno zachowanie jest utrudnione lub niemożliwe, nastolatek może w to miejsce wbudować inne z listy zachowań ryzykownych. Sformułowano stwierdzenie, że zachowania ryzykowne chodzą parami. Oznacza to, że inicjacja jednego zachowania ryzykownego (na przykład alkoholowa lub seksualna) znacząco zwiększa prawdopodobieństwo wchodzenia w następne zachowania ryzykowne

Motywy skłaniające młodzież do picia alkoholu

·         zmniejszenie zahamowań;

·         nabranie śmiałości w kontaktach z ludźmi;

·         nawiązanie znajomości;

·         wprawienie się w stan podniecenia;

·         dla odprężenia się;

·         dla zabaw;

·         z ciekawości (jak smakuje alkohol);

·         pod wpływem reklamy;

·         z nudów (z braku innych możliwości spędzenia wolnego czasu);

·         „ponieważ wszyscy piją”;

·         żeby uciec przed problemami (rodzinnymi, szkolnymi);

·         obniżenie lęku;

·         znieczulenie dolegliwości fizycznych;

·         zwrócenie na siebie uwagi rodziny i szkoły;

·         prowokowanie dorosłych (przekora);

·         bunt młodzieńczy.

Motywy rozpoczynania współżycia seksualnego

·         pragnienia seksualne;

·         ciekawość;

·         miłość;

·         uległość wobec partnera („dowód miłości”);

·         uległość wobec nacisków ze strony rówieśników (chęć zyskania uznania w grupie rówieśniczej);

·         podniesienie poczucia własnej wartości;

·         chęć przeżycia czegoś ekscytującego;

·         litość wobec partnera;

·         lęk przed porzuceniem przez partnera;

·         wpływ alkoholu.

Motywy sięgania po narkotyki

- Motywy ucieczkowe:

·         ucieczka od problemów rodzinnych i szkolnych;

·         ucieczka od pustki, nudy i monotonii;

·         ucieczka od samotności i lęku.

- Motywy konformizmu:

·         upodabnianie się do innych członków grupy rówieśniczej, aby uzyskać ich uznanie, oparcie, przyjaźń.

- Motywy egzystencjalne:

·         poczucie bezsensu życia;

·         pustka wewnętrzna (narkotyk staje się „protezą” własnych przeżyć psychicznych).

- Motywy poszukiwania:

·         ciekawość (jak działa narkotyk);

·         chęć przeżycia czegoś niezwykłego.

- Motywy hedonistyczne:

·         dążenie do przyjemności.

- Motywy prestiżowe i snobistyczne:

·         chęć pokazania się bardziej dorosłym;

·         pokazanie się jako osoba ważna, ciekawa, wyróżniająca się ponad przeciętność.

Teoria zachowań problemowych Richarda i Shirley Jessorów - różne zachowania ryzykowne (problemowe) mają znaczenie rozwojowe. Pełnią one podobną funkcję w życiu jednostki, mogą przynosić podobne korzyści i służyć realizacji analogicznych celów. Mówiąc bardziej potocznie, zachowania ryzykowne są sposobami na załatwienie bardzo ważnych spraw życiowych, których młodzi nie mogą lub nie potrafią załatwić inaczej.

Różne zachowania problemowe umożliwiają więc :

·         zaspokojenie najważniejszych potrzeb psychologicznych (miłości, akceptacji, uznania, bezpieczeństwa, przynależności);

·         realizację ważnych celów rozwojowych (np. określenie własnej tożsamości, uzyskanie niezależności od dorosłych);

·         radzenie sobie z przeżywanymi trudnościami życiowymi (redukcja lęku i frustracji).

Jeśli młody człowiek czuje, że nie jest kochany w domu, uważa też, że jest mało atrakcyjny dla rówieśników, może próbować poprawić swoją pozycję w grupie, a tym samym zyskać akceptację za pomocą picia alkoholu, ćpania czy też innych zachowań ryzykownych.

Zachowania problemowe są więc nieprawidłowymi sposobami przystosowania się.

interakcyjny model funkcjonowania człowieka -  Jessorów – w którym zachowanie jednostki jest wypadkową oddziaływania kilku grup czynników. Czynniki te tkwią w samej jednostce oraz w jej otoczeniu społecznym.

- Do czynników zewnętrznych autorzy zaliczają: strukturę rodziny, wykształcenie, zawód i wyznanie rodziców, ich system przekonań i religijność, klimat domowy (kontrola i wymagania), wpływy rówieśników oraz wpływy mediów.

- Czynniki wewnętrzne to system osobowości dziecka – główne motywy, osobiste przekonania (w tym krytycyzm, samoocena, poczucie kontroli), samokontrola (np. religijność, tolerancja wobec dewiacji) oraz system postrzegania środowiska.

Interakcja różnych grup czynników (wewnętrznych i zewnętrznych) decyduje, czy dziecko będzie się zachowywało prawidłowo, zgodnie z normami i oczekiwaniami społecznymi, czy też podejmie zachowania ryzykowne.

3.      Czynniki ryzyka i czynniki chroniące

Zdrowie psychiczne jest rezultatem oddziaływania bardzo złożonego kompleksu czynników: genetycznych, biologicznych psychologicznych i społecznych, a także warunków ekonomicznych i rozmaitych wydarzeń życiowych. Niektóre cechy jednostki i jej środowiska sprzyjają powstawaniu zachowań ryzykownych, a także zwiększają prawdopodobieństwo rozwoju zaburzeń psychicznych, inne natomiast je hamują.

Czynniki ryzyka – cechy, sytuacje, warunki sprzyjające powstawaniu zachowań ryzykownych i zaburzeń.

Czynniki chroniące – cechy, sytuacje, warunki zwiększające odporność jednostki na działanie czynników ryzyka.

Pojedynczych zidentyfikowanych czynników ryzyka nie należy uznawać za bezpośrednią przyczynę nieprawidłowych zachować czy zaburzeń. Zgodnie z teorią Jessorów wyzwolić je może dopiero niekorzystna kombinacja wielu czynników. Ryzyko wzrasta, gdy nastąpi akumulacja czynników ryzyka utrzymująca się przez dłuższy czas przy niskim poziomie czynników chroniących  

Stwierdzenia dotyczące czynników ryzyka i chroniących:

              -   Wpływ poszczególnych czynników ryzyka nie jest równie silny we wszystkich fazach rozwojowych.   

              -  Efekty oddziaływania czynników ryzyka kumulują się. Prawdopodobieństwo pojawienia się zachowań ryzykownych jest tym większe, im więcej jest czynników ryzyka, im bardziej są one szkodliwe i im dłużej trwa ich działanie. 

              -   U podłoża różnych zachowań ryzykownych oraz zaburzeń leży wspólny zestaw podstawowych czynników ryzyka. Na przykład zaburzenia więzi z rodzicami są predyktorem sięgania po używki, wczesnej inicjacji seksualnej, nerwic, bulimii, samobójstw i wielu innych zaburzeń           

              -   U młodych osób podejmujących różne zachowania problemowe obserwuje się

wiele wspólnych uwarunkowań osobowościowych: wysoki poziom lęku i niepokoju, słabą odporność na frustrację, niską samoocenę, niedojrzałość emocjonalną i społeczną, słabą kontrolę wewnętrzną, nierealistyczne oczekiwania wobec siebie i otoczenia, poczucie odrzucenia

              -   Istnieje również wspólny zestaw podstawowych czynników chroniących, które neutralizują lub osłabiają wpływ czynników ryzyka. Można je zidentyfikować u większości osób zdrowych i dobrze przystosowanych.

Najważniejsze czynniki chroniące przed  alkoholem - D. Hawkins.

Udowodnione, że czynniki te chronią również przed występowaniem innych zachowań ryzykownych.

·         Silna więź z rodzicami

·         Zainteresowanie nauką szkolną

·         Regularne praktyki religijne

·         Poszanowanie prawa, norm, wartości i autorytetów społecznych

·         Przynależność do pozytywnej grupy

Model Redukcji Ryzyka P. Mrazek i R. Haggerty’ego - Zgodnie z nim celem interwencji profilaktycznej jest wpływanie na czynniki zidentyfikowane i możliwe do modyfikacji – przede wszystkim główne, ale także specyficzne dla określonych zaburzeń.

4.      Rodzinne uwarunkowania zachowań ryzykownych

Wpływając na rozwój dziecka od jego narodzin, dają początek tak zwanym ścieżkom ryzyka. Ścieżka ryzyka to - zapoczątkowany w dzieciństwie łańcuch przyczyn i skutków utrudniających normalny rozwój i przystosowanie dziecka i prowadzących je do obszaru ryzyka. Nieprawidłowe wypełnianie roli rodzicielskiej wiąże się z zaniedbaniami i błędami wychowawczymi rodziców, co skutkuje zahamowaniem rozwoju dziecka w wielu ważnych obszarach i powoduje następne problemy w kolejnych fazach rozwojowych.

Czynniki ryzyka związane z sytuacją rodzinną, sprzyjające używaniu i nadużywaniu

alkoholu przez młodzież:

·         słabe kierowanie rodziną (brak stawiania dziecku jasnych i wyraźnych oczekiwań

co do jego zachowań, brak przekazywania reguł postępowania, brak

rygorów lub też bardzo surowa dyscyplina, niekonsekwencja);

·         wysoki poziom konfliktów w rodzinie;

·         brak bliskości pomiędzy rodzicami i dziećmi (brak więzi);

·         tolerancja rodziców wobec używania przez dzieci alkoholu i innych środków

odurzających;.

·         picie alkoholu, palenie papierosów przez rodziców.

Czynniki ryzyka związane z rodziną, predysponujące do podejmowania wczesnej

aktywności seksualnej:

·         nieobecność ojca w domu;

·         rozwód, separacja lub powtórne małżeństwo rodziców;

·         brak jednego z rodziców;

·         destabilizacja układu z ojcem jako głową rodziny;

·         rodzice nadmiernie surowi lub nadmiernie ustępliwi;

·         brak uświadomienia seksualnego przez rodziców;

·         brak silnej więzi matki z córką;

·         liczne rodzeństwo;

·         przedwczesna ciąża matki;

·     &#x...