33_skarby.PDF

Numer 4 czasopisma wydanego w ramach projektu „Produkty tradycyjne szansą na rozwój”, współfinansowanego przez

Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego oraz budżetu państwa za pośrednictwem Euroregionu

Karpackiego w ramach Programu Współpracy Transgranicznej Rzeczpospolita Polska – Republika Słowacka 2007–2013

2 Z abytkom na pomoc

tekst i fot. Piotr Kocząb

Idą spore pieniądze

10,5 mln zł zarezerwowano w tegorocznym budżecie wojewody na

ochronę obiektów zabytkowych w Podkarpackiem. To największa kwota

przeznaczona na ten cel w Polsce. Środki pomogą w ratowaniu ponad

260 zabytkowych obiektów. Warto jednak wiedzieć, że w województwie

podkarpackim rejestrem objętych jest prawie 13 tysięcy obiektów

ruchomych i nieruchomych. Podkarpacie pod względem liczby zabytków

zajmuje czołowe miejsce w kraju.

W ojewoda Małgorzata Chomycz-Śmigielska zatwierdziła listę

beneficjentów, którzy otrzymają dotacje na prace remon-

towo-budowlane oraz konserwatorskie w 2012 r. Do Pod-

karpackiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków wpłynęły 423

wnioski o dotację, z których pozytywną ocenę uzyskało 263 (155 doty-

czyło obiektów nieruchomych, 108 ruchomych), na łączną kwotę 9 595

tys. zł. Pozostałe środki zarezerwowano na badania archeologiczne.

O dofinansowanie mogli się starać właściciele i osoby zarządzające

obiektami wpisanymi do rejestru zabytków. W tegorocznym nabo-

rze, podobnie jak i w latach ubiegłych, dominowały wnioski złożone

przez parafie i związki wyznaniowe – 158 wniosków, prywatnych

właścicieli – 27, gminy i starostwa – 26, instytucje publiczne – 22, sto-

warzyszenia i fundacje – 19, wspólnoty mieszkaniowe – 11. Wpływ

na przyznanie dotacji miała wartość historyczna, architektoniczna,

naukowa zabytku, jego stan zachowania i potrzeba wykonania nie-

zbędnych robót, konieczność kontynuacji lub też ich zakończenia.

Preferowano najbardziej zagrożone zabytki architektury drewnianej.

Spośród przyznanej dotacji 7,2 mln zł przekazano na zabytki

nieruchome, a niecałe 2,4 mln zł na ruchome. Największe dotacje

trafią do Przemyśla. Po 300 tys. zł otrzyma parafia rzymskokatolic-

ka św. Jana Chrzciciela przy Bazylice Archikatedralnej w Przemy-

ślu i Urząd Miasta, który 200 tys. przeznaczy na prace w Zamku

Kazimierzowskim, a 100 tys. na kontynuację robót przy podziem-

nej trasie wychodzącej z piwnic kamienicy w Rynku 1 i wiodącej

przez zabytkowy kolektor z XVII w. Dzięki dotacjom ratowane

Wymagająca pilnej konserwacji polichromia w dawnej cerkwi we wsi Chyrzynka

będą obiekty cerkiewne, którym grozi zagłada. 100 tys. zł otrzyma

gmina Bircza na zabezpieczenie cerkwi we wsi Kotów. Taką samą

kwotę gmina Sieniawa przeznaczy na kontynuację wieloletnich

prac w cerkwi w Rudce. Tu planowana jest m.in. renowacja ścian

zewnętrznych, remont dachu, konserwacja chóru. Sfinansowane

zostaną także prace (100 tys. zł) przy drewnianej cerkwi w Zadą-

browiu (gm. Orły).

Z kolei parafia rzymskokatolicka w Krośnie dostanie środki na

kontynuację konserwacji wyposażenia kościoła farnego (200 tys. zł),

Muzeum Kresów w Lubaczowie na konserwację ikonostasu z cerkwi

w Radrużu (100 tys.), parafia rzymskokatolicka św. Michała Archa-

nioła i św. Anny w Dydni na konserwację polichromii prezbiterium

(100 tys.), Lokalna Organizacja Turystyczna „Wrota Karpat Wschod-

nich” na konserwację polichromii w cerkwi w Chyrzynce (80 tys.).

Ten ostatni obiekt przejdzie także stabilizację konstrukcji, która bę-

dzie wykonywana z równoczesnym zabezpieczaniem polichromii.

Na Podkarpaciu, spośród 160 gmin, programy opieki nad zabyt-

kami posiada dotychczas zaledwie 39. Zgodnie z ustawą o ochronie

zabytków samorządowcy muszą opracować takie programy do 30

listopada br. Jeszcze w kwietniu br. do wszystkich gmin trafiło pismo

od wojewody oraz Podkarpackiego Wojewódzkiego Konserwatora

Zabytków z przypomnieniem o tym obowiązku. Dr Grażyna Sto-

jak, która od ponad trzech lat pełni tę funkcję, podkreśla, że inną

ochronę mają zabytki zapisane w ewidencji gminnej, inną w woje-

wódzkiej, a jeszcze inną znajdujące się w rejestrze. Przygotowanie

ewidencji gminnej zabytków nie wymaga zbyt dużego wysiłku i mo-

że wykonać je sama gmina lub jej opracowanie zlecić zewnętrznej

firmie czy instytucji. Karta adresowa zabytku musi zawierać zdjęcie,

nr działki, właściciela oraz datę powstania obiektu. n

10,5 miliónov zlotých z rozpočtu

predsedu Podkarpatského vojvodstva

bolo rezervovaných na ochranu pamiat-

kových objektov. Ide o najväčšiu sumu

určenú na tento cieľ v Poľsku. V Podkar-

patskom vojvodstve je zaregistrovaných

takmer 13 tisíc hnuteľných a nehnute-

ľných objektov. Predseda Małgorzata

Chomycz-Śmigielska potvrdila zoznam

právnických osôb, ktoré dostanú dotácie

na rekonštrukčno-stavebné a konzerva-

čné práce v r. 2012. Do Podkarpatského

vojvodského konzervátora pamiatok pri-

šlo 423 žiadostí o dotácie, z ktorých 263

bolo pozitívne schválených na celkovú

sumu 9 595 tisíc zlotých.

Bazylika Archikatedralna św. Jana Chrzciciela w Przemyślu

o d R edakcji

S piS tReści

Drodzy Czytelnicy

H iStoRie Zapomniane

Brama Przemyska Marcin Duma, Grzegorz Poznański

Na pomoc zabytkom – 3 930 000 wyników. Akcja dwory –

2 060 000 wyników. Odbudowujemy zamki – 344 000 wyników. Pie-

niądze na ratowanie zabytków – 327 000 wyników. Każde z tych haseł

wpisanych w wyszukiwarkę Google wykazało tyle stron internetowych,

na których użyto tych lub zbliżonych sformułowań. Czyli chyba nie jest

tak źle?! Temat wydaje się powszechnie znany, a zjawisko potrzeby rato-

wania dziedzictwa kulturowego szeroko obecne w internecie.

Podkarpacie należy do regionów, w których na ratowanie zabyt-

ków wydaje się olbrzymie środki. Do tego worka wrzucane są pienią-

dze unijne, państwowe (firmowane przez Podkarpackiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabyt-

ków w Przemyślu), samorządowe różnego szczebla (od marszałka po gminę), instytucji kościelnych

i związków wyznaniowych oraz na koniec prywatne – właścicieli kamienic, dworów czy pałaców. Ile

w sumie? Nikt chyba dokładnie nie policzył, ale na pewno jest to kwota idąca w dziesiątki milionów

złotych. No więc skoro tak dobrze, to dlaczego wydaje się, że jest jednak źle.

Ile z blisko 13 000 obiektów zabytkowych w naszym województwie jest w stanie dobrym, a ile

potrzebuje szybkiej pomocy? Sytuacja około setki wymaga natychmiastowych prac ratunkowych.

Reszta czeka na właścicieli, którzy zajmą się nimi zgodnie z wytycznymi konserwatorskimi: wzmocnią

fundamenty, naprawią dach, oszklą wybite szyby, wstawią drzwi. Tylko tyle wystarczy, aby zabytek

przetrwał kolejne lata, w nadziei na generalny remont. Ale ta liczba – 13 000 zabytków – jest zwodni-

cza. Dlaczego? Bo nie uwzględnia obiektów, po których został już tylko zarys kamiennych fundamen-

tów (cerkwie), piwnice i mury przyziemia (zamki, pałace i dwory), przewrócone żydowskie macewy czy

greckokatolickie nagrobki z zapomnianych cmentarzy. One także wymagają opieki. I są ich tysiące.

No to, jak w końcu jest z zabytkami na Podkarpaciu: dobrze czy źle? Nie potrafię na tak posta-

wione pytanie odpowiedzieć jednoznacznie. Mogę bez problemu przytoczyć dziesiątki pozytywnych

przykładów działań służb konserwatorskich, ale jednocześnie drugie tyle ludzkiej bezmyślności,

wręcz głupoty. Bo jak inaczej nazwać próby pozyskania kamieni z fundamentów niezachowanej

cerkwi, skucie tynku z malarską dekoracja patronową z początku XX w., przewracanie dopiero co od-

nowionych nagrobków na Starym Cmentarzu w Rzeszowie, wycinanie zabytkowego drzewostanu

z zespołów podworskich? Czy powoduje to brak świadomości bezpowrotnego niszczenia elementów

naszej historii, czy pewność bezkarności? A może tylko głupota? To byłoby zbyt proste, jak dla mnie,

wytłumaczenie tego zjawiska. Jestem przekonany, że to efekt milczenia tej świadomej większości.

Braku jednoznacznego potępienia sprawców: przez regionalne media, opinię publiczną, sąsiadów,

wójta czy prezydenta, wreszcie nawet z kościelnej ambony. Może jedna czy druga anatema wyklu-

czająca sprawcę ze społeczności podziałałaby ostrzegająco na innych. Może dzięki temu nie spłonę-

łaby kolejna cerkiew, nie rozebrano by ruin dworu czy nie zaorano grodziska. Tylko praca u podstaw,

nauka poprzez media, daje gwarancję, że za kilka, no raczej kilkanaście lat, przestanie nam ubywać

obiektów zabytkowych z konserwatorskich rejestrów.

S potkanie Z dZiełem

Nieznany autoportret Salvatora Rosy

Barbara Adamska

H iStoRie Zapomniane

Polski Jeździec Rembrandta

Witold Zych

n ekRopolie wojenne

Nie zapomniany

Bartłomiej Gazda

m uZealnictwo

Wirtualne Muzea Podkarpacia Jakub Czopek

m uZealnictwo

Dwór, który żyje

Barbara Adamska

j udaica

Księga urodzin gminy izraelickiej Andrzej Potocki

d obRa utRacone

Nie przetrwały próby czasu

Inga Kunysz

n a tuRyStycZnym SZlaku

Majdańska perła

Tomasz J. Filozof

H iStoRie Zapomniane

Konfederacja łańcucka Arkadiusz Bednarczyk

n a tuRyStycZnym SZlaku

Stuletnia galeria

Piotr Kocząb

fot. Jacek Stankiewicz

a RcHeologia

Grób „księcia” ze Szczytnej

Jakub Czopek

H iStoRie Zapomniane

Kolonizacja józefińska

Tomasz J. Filozof

Krzysztof Zieliński

n aSZe tRadycje

Made in Kolbuszowa

Jerzy Holc

dwumiesięcznik bezpłatny

nr 2(33), III–IV 2012, Rzeszów

ISSN 1898-6579

d obRa utRacone

Ustąpiły miejsca „murowańcom” Inga Kunysz

P o d k a r P a c k I e

H iStoRie Zapomniane

Wydawca: Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju i Promocji Podkarpacia „Pro Carpathia”

Redakcja: 35-074 Rzeszów, ul. Gałęzowskiego 6/317, tel./fax: 017 852 85 26

e-mail: krzysiek@procarpathia.pl; www.skarbypodkarpackie.pl; www.procarpathia.pl

Redaktor naczelny: Krzysztof Zieliński

Współpraca: B. Adamska, A. Bednarczyk, J. Czopek, M. Duma, T. Filozof, B. Gazda, J. Holc, P. Kocząb, A. Komski, S. Kułacz,

I. Kunysz, R. Mazurek, A. Potocki, G. Poznański, J. Stankiewicz, J. Wygoda, W. Zych

Współpraca techniczna: Kinga Trznadel

Tłumaczenie na jęz. słowacki: Agencja Usług Językowych TRANSLATOR Roman Golesz

Opracowanie graiczne, łamanie: KORAW Dorota Kocząb

Druk: RESPRINT Rzeszów Nakład: 2000 egz.

Redakcja nie zwraca materiałów nie zamówionych i zastrzega sobie

prawo redagowania nadesłanych tekstów. Kopiowanie i rozpowszech-

nianie publikowanych materiałów wymaga zgody Wydawcy.

Epizody z dziejów pogranicza

Jerzy Holc

Numer 4 czasopisma wydanego w ramach projektu

„Produkty tradycyjne szansą na rozwój”,

współfinansowanego przez Unię Europejską

z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego

oraz budżetu państwa za pośrednictwem Euroregionu

Karpackiego w ramach Programu

Współpracy Transgranicznej Rzeczpospolita

Polska – Republika Słowacka 2007–2013

Na okładce: szkatułka rokokowa w kształcie małej praski (majstersztyk),

wyrób kolbuszowski, zbiory Muzeum-Zamek w Łańcucie, fot. Marek Kosior

H iStoRie Zapomniane

tekst i fot. Marcin Duma, Grzegorz Poznański

Brama Przemyska

Brama Przemyska – kraina geograficzna w południowo-wschodniej

Polsce, na pograniczu z Ukrainą. Historycznie stanowiła drogę od

Morza Bałtyckiego, Wisły, Sanu, Wiaru do Strwiąża, Dniestru i Morza

Czarnego. Ziemia Przemyska ze względu na piękno krajobrazu,

bogatą przyrodę, ilość zabytków oraz ciekawą historię zaliczana

jest do najbardziej urzekających i interesujących krain południowo-

-wschodniej Polski. Pisząc o Ziemi Przemyskiej mamy na myśli tereny

położone nad środkowym Sanem, które Brama Przemyska wiąże

w całość geograficzno-historyczną, a najważniejszym jej punktem

jest Przemyśl.

T en prastary gród, a na-

stępnie miasto, zloka-

lizowane zostało na

pograniczu Karpat i Pod-

karpacia, w miejscu, gdzie

San wypływa na Nizinę

Sandomierską. Dobre wa-

runki glebowe, przepływają-

ca środkiem rzeka uczyniły

z tego miejsca atrakcyjny punkt osadniczy mimo

różnorodnego ukształtowania powierzchni terenu

(tarasowate wzniesienia lessowe po obydwu brzegach

Sanu, o średniej wysokości 194 m n.p.m). Położenie

Przemyśla na ważnym przejściu, jakim

była wspomniana Brama Przemyska,

doprowadziło, że dość szybko pomyśla-

no o wybudowaniu tu warowni, której

celem było kontrolowanie i czuwanie

nad ważnym węzłem komunikacyjnym

z południa na północ. Ziemia Prze-

myska była ściśle związana z Bramą

Sandomierską (Ziemia Sandomierska)

i Bramą Krakowską (Ziemia Krakow-

ska), z którymi tworzyła jedną z najbar-

dziej zasobnych i ludnych dzielnic Pol-

ski – Małopolskę. W różnych okresach

historycznych Brama Przemyska nie

zawsze jednak była wykorzystywana

do celów gospodarczych i kulturalnych,

a raczej wojennych.

W świetle zachowanych dokumentów wynika,

że Przemyśl już w okresie średniowiecza pełnił

rolę obiektu strate-

gicznego, administra-

cyjno-gospodarczego

i kulturalnego. Świad-

czą o tym liczne ślady

w postaci odkrytych

monet rzymskich (I–

–IV w. n. e.) oraz arab-

skich (X w.). Szybki

rozwój zabudowy gro-

dowej wiązał się

z ochroną kilku szla-

ków handlowych, któ-

re tutaj krzyżowały się,

Przemyśl w XVII w., Jerzy Braun, Theatri praecipuarum totius mundi urbium liber sextus , Kolonia 1618 r.

a co za tym idzie z pobieraniem opłat nakładanych

na przejezdnych kupców. Owe szlaki handlowe bie-

gły znad Bałtyku Wisłą, Sanem i Bramą Przemyską

w dolinę Wiaru, Strwiąża i Dniestrem do Halicza,

Herb miasta Przemyśla

Położenie Przemyśla

w tzw. Bramie Przemyskiej

wg Janiszewskiego, Tysiąc lat

Przemyśla, t. I., Rzeszów 1976

a stąd nad Morze Czarne. Z Przemyśla odnoga

tej drogi biegła Sanem w kierunku Krosna, Sano-

ka, a następnie dopływami Sanu przez Karpaty na

Słowację, Morawy i Węgry i dalej nad Adriatyk lub

przez Alpy do Włoch. Drogi te wiązały się ze sta-

rymi szlakami biegnącymi z Przemyśla przez Jaro-

sław, Kraków, Opole, Wrocław do Pragi. Wzmianki

o wykorzystywaniu przez kupców w X w. tych trak-

tów podają geografowie, m.in. Ibrahim ibn Jakub

i Jehuda ha Kohen. W rejonie grodu przemyskiego

w tym czasie rozwinął się także handel solą, która

była przedmiotem ogólnego zapotrzebowania i sta-

ła się znaczącym artykułem spożywczym. Na temat

szlaku solnego znajdujemy wzmiankę w latopisie, że

Światopełk Izasławicz książę kijowski (1093–1113)

„nie dopuścił gości z Halicza ni ludzi z Przemyśla

H iStoRie Zapomniane

i nie było soli w całej ruskiej ziemi”. Przedmiotem

handlu były również skóry, futra, płótna, miód,

wosk. Wymianą trudnili się Rusini, Polacy, a także

kupcy przybywający ze Wschodu: Ormianie, Żydzi,

Grecy oraz z Zachodu: Czesi z Pragi czy Niemcy

z Kolonii i Lipska.

W XVI w. Przemyśl posiadał już okazałe mu-

ry obronne wraz z basztami – strażnicami. W ten

ufortyfikowany obręb miasta można było dostać się

tylko przez trzy bramy miejskie: Lwowską, Grodzką

i Wodną. Służyły one nie tylko mieszkańcom, ale

także kupcom wiozącym towar z odległych tere-

nów. Historia Bramy Lwowskiej i Grodzkiej sięga

czasów początku grodu. W wieku XVII została

dobudowana Brama Krakowska. Każda z nich speł-

niała swoje odrębne zadanie, ponieważ leżała na

innej drodze ruchu towarowego. Wynika z tego, że

przedstawione wcześniej szlaki handlowe z okresu

średniowiecza w czasach nowożytnych w dalszym

ciągu funkcjonowały, o czym świadczą zachowane

dokumenty, które potwierdzają wzmożony ruch

kupiecki panujący w mieście już w poł. XVI w. Ze

Wschodu był wywożony, ale i wwożony głównie

nabiał i ryby – przez Bramę Lwowską. Natomiast

przez Bramę Krakowską napływały wyroby tkac-

kie i metalowe, zaś mieszkańcy miasta korzystali

głównie z Bramy Grodzkiej, co było zrozumiałe

ze względu na wzmożony ruch uliczny. Dogodne

położenie Przemyśla wpłynęło na jego szybki roz-

wój, uczyniło z miasta ważny ośrodek administra-

cyjno-handlowy. Okres od poł. XV do poł. XVII w.

to „złote czasy” dla Ziemi Przemyskiej. Następuje

wzmożone osadnictwo, powstaje coraz więcej szla-

checkich folwarków oraz rezydencji. Sanem spła-

wia się dużo drewna. Przy brzegach rzeki powstają

nowe porty, z których flisacy wysyłają towary Sa-

nem i Wisłą do Gdańska (głównie beczki z solą).

z Czech, Prus, Sakso-

nii, wyroby metalowe

ze Styrii, a porcelanę

z Austrii. Ożywieniem

miasta, w związku

z wybuchem wojny

krymskiej, była bu-

dowa w 1859 r. linii

kolejowej łączącej

Przemyśl z Krakowem

i Wiedniem, a tak-

że Lwowem. Drugą

ważną linię kolejo-

wą, biegnącą przez

Dobromil i Przełęcz

Łupkowską na Węgry, otrzymało miasto w 1872 r.

Ponadto władze zaborcze doceniły naturalne wa-

lory obronne tutejszych terenów i zapadła decyzja

o przekształceniu Przemyśla w twierdzę. Tak też

kolejny raz Brama Przemyska została wykorzystana

do celów militarnych. Prasa wiedeńska głośno pod-

kreślała znaczenie fortyfikacji nadsańskiego grodu

jako sprawę pierwszej wagi dla monarchii austro-

-węgierskiej. W gazecie „Neue Presse” z 31 paź-

dziernika 1880 r. można było przeczytać: „Prze-

myśl ma być warownią, która by broniła kraj od

napaści z północnego wschodu, a zarazem była

arsenałem dla wielkiej części monarchiii w razie

wojny z północnym mocarstem”. Taką też warow-

nią Przemyśl został. Budowę rozpoczęto jeszcze

w 1853 r., a już dwa lata później postęp prac forty-

fikacyjnych przyjechał sprawdzić sam cesarz Fran-

ciszek Józef I wraz z małżonką Elżbietą. Ostatecz-

nie miasto zostało otoczone dwoma pierścieniami

fortów, z których pierwszy liczył 15 km obwodu

i posiadał 18 obiektów militarnych, a drugi 43 km

i 15 fortów głównych oraz 27 pomocniczych i łącz-

nikowych. W momencie wybuchu I wojny świato-

wej w 1914 r. prace fortyfikacyjne były praktycznie

na ukończeniu. Twierdza po części spełniła swoją

rolę zatrzymując armię rosyjską na przedpolu, to

jednak z powodu wielu przyczyn, głównie niskich

morale żołnierzy (austro-węgierska armia była wie-

lonarodowościowa), a także głodu i chorób skapitu-

Rysunek Bramy Lwowskiej,

Bogusław Gębarowicz,

Przemyśl w grafice, Przemyśl 1991

Wybrana literatura:

Janowski E., Sad i ogród owocowy, nakła-

dem Księgarni św. Wojciecha, Poznań,

Warszawa, Wilno, Lublin 1928.

Kunysz A., Dawne widoki Przemyśla, Prze-

myśl 1978.

Poznański G., Jabłonie w krajobrazie przy-

rodniczo-rolniczym w dorzeczu środko-

wego Sanu, „Rocznik Przemyski”, t. 42,

z. 5, 2006, Nauki Przyrodnicze, s. 51-66.

Rożański J., Ziemia przemyska, Kraków 1963.

Tysiąc lat Przemyśla, Przemyśl 1961.

Tysiąc lat Przemyśla, t. I., Rzeszów 1976.

Wład P., Województwo przemyskie, Prze-

myśl 1996.

Koniec „złotej ery”

Sytuacja ta zmieniła się diametralnie na nieko-

rzyść już w II poł. XVII w. Liczne wojny, najazdy Ta-

tarów, Kozaków, Szwedów, szlacheckie konfederacje

i wojny prywatne, z czego również słynęła Ziema

Przemyska, spustoszyły tereny. Podupadł handel,

a trakty kupieckie opustoszały. W ciągu 250 lat przez

Bramę Przemyską przejechała znacząca liczba wojsk

nieprzyjacielskich, które przyczyniły się do około

trzydziestu wyniszczających wojen i najazdów, a do

tego doszedł szereg klęsk spowodowanych zarazami,

głodem i powodziami. Ziemia Przemyska nie zdoła-

ła się już podnieść i odbudować swojej świetności.

W 1772 r. nastąpił I rozbiór Polski, w wyniku którego

Brama Przemyska znalazła się w rękach Austrii.

Rządy austriackie otworzyły nowy rozdział

w historii Ziemi Przemyskiej i Przemyśla. Decy-

zje władz zaborczych nie były łaskawe dla miasta,

zostały zburzone mury miejskie, rozebrano XVI-

-wieczny ratusz, skasowanych zostało szereg ko-

ściołów i klasztorów. Spadła liczba kupców i rze-

mieślników, a ogólna liczba mieszkańców wynosiła

5 tys. XVIII w. przyniósł straty w gospodarce. Handel

opierał się głównie na imporcie, towary sprowadzano

Napoleon Orda, Przemyśl nad rzeką

Sanem (XIX w.), A. Kunysz, Dawne

widoki Przemyśla, Przemyśl 1978

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: