AKADEMIA HUMANISTYCZNO - EKONOMICZNA
W ŁODZI
Studia podyplomowe
AGNIESZKA KORASZEWSKA
numer albumu ….
Projekt „Niewypowiedziane”
Przyjmuje pracę dyplomową
……………………………..
data i podpis promotora
Praca napisana pod kierunkiem
Prof. Wiesława Karolaka
ŁÓDŹ 2012
............................................................ .......................................................
imię i nazwisko wydział
.......................................................
kierunek studiów podyplomowych
OŚWIADCZENIE
Świadomy/-a odpowiedzialności oświadczam, że przedkładana praca dyplomowa, przygotowana w ramach studiów podyplomowych odbywanych w AHE w Łodzi, o tytule .............................................................................................................................................
..........................................................................................................................................................................................................................................................................................
została napisana przeze mnie samodzielnie, w ramach toku studiów w AHE. Jednocześnie oświadczam, że ww. praca nie narusza praw autorskich w rozumieniu ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz.U. Nr 24, poz. 83, z późn. zm.) oraz dóbr osobistych chronionych przepisami obowiązującego prawa. Ww. praca dyplomowa nie zawiera danych i informacji, które uzyskałem/-am w sposób niedozwolony.
Niniejsza praca dyplomowa nie była wcześniej podstawą żadnej innej urzędowej procedury związanej z nadawaniem dyplomów wyższej uczelni lub tytułów zawodowych.
Łódź, dnia ....................................... .........................................................
podpis słuchacza
WSTĘP 4
1. Dom bez ojca – ujęcie psychologiczne, znaczenie dla rozwoju 5
1.1. Rola ojca w rodzinie – ujęcie psychologiczne 5
1.2. Kryzys ojcostwa 8
1.3. Znaczenie ojca dla rozwoju córki 9
1.4. Śmierć ojca – konsekwencje psychologiczne i rozwojowe 10
2. Wybrane ujęcie arteterapii 12
3. Opis projektu, jego konstrukcja, przebieg i ewaluacja 14
3.1. Charakterystyka uczestników projektu arteterapeutycznego 14
3.2. Ogólna koncepcja projektu i jego cele 15
3.3. Przebieg i realizacja projektu 16
3.4. Ewaluacja działań projektowych i wnioski 47
Bibliografia 50
Początki pisania tej pracy były dla mnie trochę jak odkrywanie prawdy o sobie. Podjęłam temat dzieciństwa bez ojca, ponieważ sama wychowywałam się w rodzinie niepełnej. Jest mi to temat bliski również dlatego, że wiele moich koleżanek znajduje się w analogicznej sytuacji. Postanowiłam zaprosić je do udziału w tym projekcie.
Tytuł projektu „Niewypowiedziane” odwołuje się do jednego z największych chyba problemów osób, które straciły kogoś bliskiego. Często dręczy nas myśl: „nie zdążyłam Ci tego powiedzieć…”, którą nosimy w sobie przez całe życie. Nieoceniona w tej sytuacji staje się możliwość choćby symbolicznego wypowiedzenia tego, czego nie zdążyliśmy powiedzieć im przed śmiercią. W tej sytuacji najlepszym na to sposobem wydaje się być zastosowanie arteterapii, która poprzez twórcze działania i wizualizację pozwala wyrazić siebie, to co czujemy. Daje możliwość wyrażenia tego, czego nie umiemy powiedzieć, ubrać w słowa. Uczy nas posługiwania się językiem symboli.
Pierwszy rozdział teoretyczny tej pracy przybliża tematykę roli ojca w życiu dziecka, zarówno od strony teorii psychologicznych, dotyczących wpływu ojca na rozwój moralny i psychiczny dziecka, zmieniających się na przestrzeni lat, jak również wszechobecnego w dzisiejszych czasach kryzysu ojcostwa. Największy jednak nacisk ze względu na tematykę projektu położyłam na konsekwencje śmierci ojca dla rozwoju i wychowania dziecka. Rozdział drugi traktuje o arteterapii ujmując ją bardziej w kategoriach twórczego działania i możliwości samopoznania i autoterapii. Tłumaczy także pojęcie twórczości, w rozumieniu którego posługiwać się będę w tej pracy, a także paradygmatu postmodernistycznego określającego podejście terapeuty do działań projektowych. Dalsza część pracy opisuje przebieg realizacji projektu z wcześniejszym uwzględnieniem jego celów oraz charakterystyki jego uczestników. Zostały tu również zamieszczone fotografie obrazujące realizację ćwiczeń arteterapeutycznych.
Podsumowując przebieg działań projektowych i ich efekty posłużyłam się cytatami wypowiedzi uczestników z ostatniego dnia realizacji projektu, które najlepiej obrazują ich stosunek do tego, czego doświadczyli w czasie jego trwania.
Teoria Zygmunta Freuda
Znaczenie ojca i jego rolę w rozwoju i wychowaniu dziecka jako jeden z pierwszych opisał w swojej teorii Z. Freud, podejmuje kwestię ojca w pojedynczej rodzinie jak również Wielkiego Praojca.
Roli ojca upatruje on w kształtowaniu postaw moralnych społeczeństw oraz każdej ludzkiej jednostki.
Freud w swojej teorii wyróżnia trzy poziomy osobowości człowieka – id (najniższą, popędową), ego (mediacyjną) i superego (cenzora moralnego-sumienie). Ego i superego są kształtowane w procesie wychowania.
Freud uważa, że każda rodzina na swój specyficzny sposób kształtuje w dziecku stosunek emocjonalny do poszczególnych norm moralnych, oraz ogólny wzorzec reagowania tzw. „motywację sumieniową”. Ważnym mechanizmem w tworzeniu się sylwetki psychicznej człowieka jest w zależności od jego płci kompleks Edypa u chłopców i kompleks Elektry u dziewczynek, seksualne przywiązanie do jednego z rodziców przeciwnej płci, który przejawia się zazdrością o rodzica przeciwnej płci. Dziecko przeżywa jako uraz sytuację, w której stwierdza, że do ukochanego przez siebie rodzica ma również prawo inna osoba i to osoba ważna i istotna w jego życiu – drugi rodzic. Od rozwiązania tej sytuacji zależeć będzie charakter jego postępowania wobec innych ludzi.
Zdaniem Freuda dziecko do około 3 roku życia jest istotą biseksualną, nie ma stosunku emocjonalnego do posiadanej płci. Dopiero później przejawia zainteresowanie swoimi genitaliami i znajduje przyjemność ich dotykania. Po tym odkryciu rodzi się zdaniem Freuda drugi podstawowy kompleks dzieciństwa, który przebiega odmiennie u dziewczynek i chłopców i stanowi podstawę do odmiennego kształtowania się ich psychiki. Chłopiec zaczyna odczuwać lęk przed utratą penisa, a u dziewczynek pojawia się „zazdrość o penisa”. Stąd wg Freuda istotą męskiego podejścia do kompleksu Edypa jest jego aktywne przezwyciężenie i zaakceptowanie ojca, zaś dziewczynka powinna się temu biernie poddać, bo nie przynosi jej to szkód.
Poglądy Z. Freuda podczas jego długoletniej pracy ulegały zmianom i przeobrażeniom.
Symbol ojca u Talcota Parsonsa
Amerykański socjolog Talcot Parsons czerpał z poglądów twórcy psychoanalizy. Stwierdza on, że najbardziej korzystnym dla rozwoju społecznego i moralnego dziecka modelem rodziny jest podział ról na podstawowe funkcje: ekspresyjną – rola matki i instrumentalną – rola ojca.
W procesie socjalizacji dziecka fundamentalną rolę odgrywa erotyzm. Zadaniem pierwszych interakcji z dzieckiem – spełnianych przez matkę – jest nauczenie go zależności od siebie, najpierw przez przyjemność, następnie przez przywiązanie, nieco później w ”okresie edypalnym” w wychowanie dziecka włącza się ojciec. Jego zadaniem jest przesunięcie zainteresowań erotycznych dziecka z „obiektów” rodzinnych na poza rodzinne. Odbywa się to poprzez włączenie dziecka w rodzinę jako całość (danie pierwszeństwa erotycznemu związkowi ojca z matką), oraz kategoryzację płci i wytworzenie właściwych zachowań dla swojej płci w celu zdobycia pozycji równorzędnej z rówieśnikami. Aby ojciec właściwie wywiązał się z tej roli i skierował zapędy erotyczne dziecka na obiekty poza rodzinne, wpajając mu jednocześnie zachowania właściwe dla jego płci, musi z konkretnej osoby przekształcić się w „symbol ojca”. Dzieje się to wówczas gdy „…pewne aspekty doświadczenia… konkretnego ojca są odbiciem… doświadczeń skojarzonych z innymi obiektami i postawami”. Chwila w której ojciec staje się symbolem „jest początkiem nowego, najważniejszego etapu rozwoju” (Pospiszyl 2007, s.24), jest wejściem w aktywne życie społeczne jako reprezentant określonej płci i wieku.
Teoria ta bardzo wyraźnie rozgraniczała rolę ojca i matki w procesie wychowania dziecka i wywołała ostrą krytykę.
Funkcje miłości ojcowskiej w teorii Ericha Fromma
Erich Fromm, twórca psychoanalizy humanistycznej znaczenie ojca w wychowaniu dziecka ukazuje przez porównanie znaczenia i roli jego miłości z miłością macierzyńską. Opis tych typów miłości według Fromma ma wiele wspólnych elementów z ujęciami tego problemu we wcześniej opisywanych teoriach. Jego teoria opiera się między innymi na teorii Freuda oraz szwajcarskiego prawnika i etnografa J. Bahofena.
Wg Fromma miłość matki jest bezwarunkowa, natomiast ojca zdeterminowana określonym zachowaniem dziecka. Istotą miłości macierzyńskiej w doznaniach dziecka jest poczucie bycia kochanym za to, że się jest. Miłość matki jest szczęściem i spokojem, których nie trzeba zdobywać, ani na nią zasługiwać. Miłość ta pozwala na bierność obiektowi uczuć. (Pospiszyl 2007).
Dziecko do około 10 roku życia jeszcze nie umie kochać, przyjmuje jedynie miłość, dopiero później uświadamia sobie, że miłość można wywoływać poprzez różnego typu własne działania. W tym okresie u dziecka pojawia się po raz pierwszy chęć kochania, a więc miłość twórcza, która w okresie młodzieńczym wyzwala dziecko z egocentryzmu - potrzeby drugiego człowieka zaczynają być bardzo ważne, a czasami ważniejsze od własnych. W przezwyciężaniu tego egocentryzmu dziecka ogromną rolę ma miłość ojcowska, która jest uzupełnieniem miłości matki i stymuluje rozwój społeczny dziecka. Ojciec jest bowiem reprezentacją świata myśli i przedmiotów, prawa i ładu, dyscypliny, podróży i przygody. Ojciec jest tym, który uczy i wskazuje drogę w świat. Miłość ojcowska jest miłością na którą można sobie zasłużyć, ale można ją również stracić nie spełniając oczekiwań (Pospiszyl 2007).
Archetyp ojca w ujęciu Karola G. Junga
Karol G. Jung jest twórcą pojęcia archetypów, czyli prawd zapisanych językiem symboli w mitach, opowieściach, snach.
Do jednej z oczywistych i odwiecznych prawd należy konieczność uczestnictwa ojca w procesie wychowania dziecka, a szczególnie w wychowaniu chłopca. W stworzonej przez siebie psychologii analitycznej zwraca szczególną uwagę na dwa zagadnienia – dojrzewanie samego ojca do pełnienia swej roli oraz ewolucję jego oddziaływań na dziecko w zależności od płci i wieku.
Najważniejszym zadaniem w wychowaniu jest właściwe wyważenie u dziecka dwóch przeciwstawnych pierwiastków – kobiecości (anima) i męskości (animus). Pierwiastki te są niezależne od płci, gdyż oba występują zarówno u kobiet jak i mężczyzn. Rolą ojca jest takie postępowanie wychowawcze aby anima pojawiła się u chłopca, ale go nie zdominowała, tak samo jak animus u dziewczynki. Odpowiednie wyważenie tych pierwiastków w zachowaniu każdej jednostki, ich wyprofilowanie stanowi o niepowtarzalnych cechach jednostkowych każdego człowieka. Z tego nasycenia cechami płci przeciwnej wywodzą się różne typologie psychologii analitycznej min. typologia wg R. Morea i G. Douglassa , Grahama Jackson’a.
W żadnej z typologii nie ma wyodrębnionego typu ojca, świadczy to, iż ich twórcy zakładają, że każdy z wymienionych typów może sprawować funkcję ojca. Przedstawiciele psychologii analitycznej najczęściej wyrażają opinię, że głównym kierunkiem przemian modelu ojca i jego funkcji jest silniejsze nasycenie funkcji ojcowskich elementami animy, tak więc klasyczny psychoanalityczny obraz ojca surowego i autokratywnego, kochanego lecz wzbudzającego respekt, zastąpił ojciec współczesny wyróżniający się brakiem męskości, lękliwością i niekonsekwencją w wychowywaniu potomstwa (Pospiszyl 2007).
Wiek XX to początek zmian relacji w rodzinie – z patriarchalnej zmienia się w partnerską - stało się to przez wzrost urbanizacji i emancypację kobiet, które stały się niezależne finansowo, coraz silniejsze, lepiej niejednokrotnie wykształcone od mężczyzn, a co za tym idzie lepiej od nich zarabiające. Ten przewrót cywilizacyjny dowartościował kobiety w życiu społecznym i politycznym i całkowicie zmienił układ pomiędzy kobietą a mężczyzną. Studia kobiet, ich praca zawodowa, pełnienie wielu ważnych funkcji stały się dziś oczywiste i doprowadziły do rywalizacji z mężczyznami. Obecnie mężczyzna na pierwszeństwo w pracy czy w życiu społecznym musi sobie zasłużyć i wykazać się skuteczniejszy od kobiety. „ W tradycyjnym sensie ojciec staje się coraz mniej potrzebny. Nie musi już budować, hodować, bronić. Coraz częściej nie musi nawet zarabiać, bo żona zarabia tyle samo albo i więcej.” (Witczak, 1987)
Ważnym elementem kryzysu ojcostwa stał się więc czynnik ekonomiczny i rozwój cywilizacji technicznej, która zmusiła mężczyznę do pracy z dala od środowiska rodzinnego, w którym dominował jako głowa rodziny, w miejsce pracy zawodowej –fabryki, biura, firmy – gdzie otrzymywał rolę podwładnego. To skutkowało rozluźnieniem więzi z rodziną, a szczególnie z dziećmi. Nastąpiła zmiana postrzegania mężczyzny z człowieka silnego, mającego niepodważalny autorytet jako głowa rodziny, odpowiedzialna za jej utrzymanie, w człowieka uległego, pełniącego częstokroć w rodzinie podobną lub wręcz taką samą rolę jak kobieta. Zmiana układu sił pomiędzy kobietą a mężczyzną na polu zawodowym, społecznym i politycznym wywiera ogromny wpływ na relacje w małżeństwie i w rodzinie, a tym samym na pełnienie roli ojcowskiej i macierzyńskiej. Ten nowy układ sił ma bardzo duży wpływ na stałość rodziny i na relacje ojca do...
kornik.21