skarby_35.pdf

A rcheologiA • e tnogrAfiA • h istoriA • t rAdycjA • t urystykA • Z Abytki Nr 4(35)2012 lipiec-sierpień issn 1898-6579

www.skarbypodkarpackie.pl

Czasopismo bezpłatne

2 M uzealnictwo

tekst www.muzeum.kolbuszowa.pl, fot. Krzysztof Zieliński

Skansen z przyszłością

N a całość Muzeum Kultury Ludowej w Kolbu-

szowej, jednej z młodszych placówek tego ty-

pu w Polsce (otwarte 4 maja 1978 r.), składają

się obecnie skansen, budynek synagogi (poł. XIX w.),

w którym zlokalizowano stałą wystawę obrazującą

historię Kolbuszowej, oficyna podworska (II poł.

XVII w.), która mieści biura oraz spichlerz w Dzi-

kowcu (1787 r.), będący zapleczem magazynowym.

Muzeum zgromadziło już ponad 20 tysięcy ekspo-

natów: strojów ludowych, wyrobów fajansowych

i miedzianych, oleodruków, rzeźby ludowej dawnej

i współczesnej, malarstwa polskiego, a także mebli.

Ogólna powierzchnia skansenu wynosi ok. 26 ha.

Ekspozycja została podzielona na dwa główne sek-

tory: lasowiacki i rzeszowiacki. W każdym z nich

odtwarza się tradycyjną zabudowę wsi z elementami

charakterystycznymi dla danej grupy etnograficznej. Całości

dopełnia otoczenie krajobrazowe: ogródki przydomowe, pola

uprawne i zieleń rozdzielająca poszczególne zagrody. Zabudo-

wę skansenu wkomponowano w urozmaicony teren porośnię-

ty lasem i zagajnikami, dzięki czemu udało się oddać naturalny

krajobraz dawnej wsi puszczańskiej. Sektory dzieli w sposób

naturalny duży staw hodowlany (ok. 4 ha) oraz przepływający

przez skansen potok Brzezówka.

Przed wejściem do wiejskiego sektora lasowiackiego usytu-

owano budynki charakterystyczne dla małomiasteczkowego

Zagroda z Markowej (Szylarów) w sektorze Rzeszowiaków

budownictwa wschodniej Małopolski: chałupę dworkową, przeniesioną

z Sędziszowa Małopolskiego (poł. XIX w.), pełniącą obecnie funkcję re-

cepcyjną, chałupę z Żołyni (1815 r.) i spichlerz z Ropczyc (k. XVIII w.).

Jako swoistą ciekawostkę architektoniczną pokazuje się tu również ul

pawilonowy z Lubaczowa

(pocz. XX w.), będący przy-

kładem zmieszania elemen-

tów architektury miejscowej

z elementami zapożyczony-

mi z terenów Austrii.

Skansen w Kolbuszowej,

mimo ustawienia już po-

nad 50 obiektów, jest ciągle

w budowie. W tym roku

z sukcesem zakończony zo-

stał transfer i rekonstrukcja

drewnianego kościoła św.

Marka Ewangelisty (1843 r.,

fot. po lewej) z dawnej pod-

mieleckiej wsi Rzochów.

Brakuje jeszcze niektórych

typowych dla tych obsza-

rów zagród („józefińska”

w sektorze lasowiackim,

czy „biedniackie” w rzeszo-

wiackim), a także zagród

i urządzeń z ekspozycjami obrazującymi rzemiosła i przemysły prezen-

towanych terenów: folusze, piece do wytopu smoły i mazi. Brakuje także

obiektów nieodłącznie związanych z dawną wsią i niezbędnych dla jej

pełnej rekonstrukcji (zespołu dworskiego czy leśniczówki). Dopiero po

ich pozyskaniu będzie można mówić o w miarę pełnej ekspozycji, dają-

cej obraz wsi Lasowiaków i Rzeszowiaków. n

Kuchnia w karczmie z Hadli Kańczuckich

Kolbuszowa

RZESZÓW

Wiatrak typu „koźlak”, wzniesiony około 1910 r.

w Dąbrówce, w 1919 r. przeniesiony do Hadykówki,

a stamtąd w 1933 r. do Trzęsówki

o d R edakcji

S piS tReści

Drodzy Czytelnicy

M uzealnictwo

Skansen z przyszłością

Ważnym elementem każdej redakcji jest przekonanie tworzących

ją dziennikarzy, że to, co piszą, ma oddźwięk wśród czytelników. Prak-

tycznie nigdy nie uskarżaliśmy się na brak zainteresowania ze strony

naszych prenumeratorów. Zresztą, cóż się dziwić: bezpłatne w końcu

czasopismo było odbierane systematycznie przez stałą grupę czytelni-

ków. Przez lata wspinali się na trzecie piętro kamienicy przy ul. Gałęzow-

skiego w Rzeszowie tylko po to, aby odebrać periodyk, który pozwala

im – jak twierdzili – „spokojnie zanurzyć się w przeszłości”. Przyzwycza-

jeni byli do stałych rubryk tematycznych, często nawet autorów. Trochę

obawiałem się, czy ten poprzedni numer „Skarbów”, poświęcony etno-

grafii południa Podkarpacia, znajdzie uznanie w ich oczach. Tematyka jak najbardziej ciekawa, ale

czy taki nadmiar nie zaszkodzi w odbiorze wydawnictwa? Moje obawy okazały się płonne. „Skarby”

jak zwykle, i to mimo początku wakacji, rozchodziły się jak przysłowiowe „ciepłe bułeczki”. Łącznie

z telefonicznymi prośbami o rezerwację numerów. Chociaż trzeba też przyznać, że pojawiło się kilka

krytycznych opinii dotyczących merytoryczności niektórych tekstów.

Z tym większym więc entuzjazmem i odwagą przygotowaliśmy następny „etnograficzny” nu-

mer „Skarbów”, tym razem ze wskazaniem na północ naszego województwa. Nieoceniona w tej

materii okazała się pomoc Muzeum Etnograficznego w Rzeszowie, Oddziału Muzeum Okręgowe-

go. Dzięki pozyskanym od nich materiałom mogliśmy przedstawić grupy etnograficzne Rzeszo-

wiaków i Lasowiaków. Kolejny zespół stanowią teksty przygotowane przez etnografów, opisujące

zjawisko „oddziałów turków”, i to tych powszechnie znanych „wielkanocnych”, ale także i... „nowo-

rocznych” z Urzejowic. Współgra z tym materiał o regionalnych szopkach bożonarodzeniowych

oraz ciekawe dywagacje na temat obecności Duńczyków i Szwedów jako jeńców osiedlonych

w XVII i XVIII w. w wioskach na obszarze współczesnego Podkarpacia. Za „flagowe okręty” wśród

instytucji chroniących spuściznę ludową w regionie uważa się Muzeum Budownictwa Ludowego

w Sanoku i Muzeum Kultury Ludowej w Kolbuszowej. Na północy niewątpliwie należałoby do tej

listy dodać wspomniane już Muzeum Etnograficzne w Rzeszowie, Muzeum Kresów w Lubaczo-

wie, ale także Zajazd-Camping-Skansen Pastewnik w Przeworsku, Muzeum Regionalne w Sołonce

czy Muzeum Wsi Markowa. Nie mogło zabraknąć przy tej okazji tekstów o bruśnieńskiej kamie-

niarce czy drzeworytach płazowskich, artystycznym fenomenie wyróżniającym się tak mocno

na mapie etnograficznej Polski.

Klamrą zamykającą ten numer są stałe rubryki: „Spotkanie z dziełem” – tym razem o baroko-

wym obrazie wybitnego Holendra z Muzeum Okręgowego w Rzeszowie, „Archeologia” – o tajemni-

czym odkryciu w 1826 r. głowy srebrnego byka pod Radymnem i „Historie zapomniane” – o dziejach

rzymskokatolickiego kościoła św. Trójcy w Rzeszowie, który po 543 latach swojego istnienia (wielo-

krotnie palony i pod różnymi wezwaniami) został w tym roku przekazany grekokatolikom.

Tym też numerem „Skarbów Podkarpackich” żegnamy się z naszymi Czytelnikami. Po blisko 6 la-

tach i wydaniu 35 numerów – zawsze bezpłatnych – wyczerpaliśmy możliwości jego finansowania.

Mam nadzieję, że zawieszenie będzie tymczasowe i za jakiś czas nasz periodyk powróci. Zapraszamy

na stronę internetową www.skarbypodkarpackie.pl, na której poruszać będziemy ciekawe tematy

dotyczące dziejów i dziedzictwa kulturowego Podkarpacia, z tym, że już w wersji elektronicznej.

Krzysztof Zieliński

e tnogRafia

Rzeszowiacy

e tnogRafia

Lasowiacy

R ytuały i obRzędy

Zwyczaj turecki w Radomyślu

nad Sanem

Tomasz Kosiek

R ytuały i obRzędy

Turki noworoczne z Urzejowic Katarzyna Ignas

H iStoRie zapoMniane

Byli tu Szwedzi ?

Jolanta Danak-Gajda

R ytuały i obRzędy

Regionalna szopka

bożonarodzeniowa

Katarzyna Ignas

M uzealnictwo

Kultura ludowa zamknięta

w czterech ścianach

Jakub Pawłowski

d obRa utRacone

Monaster Werchracki

Stanisław Kłos

n ekRopolie

Bruśnieński skarbiec

Stanisław Kłos

j udaica

Jodłowa, Kolbuszowa

i bracia Agatstein

Andrzej Potocki

n a tuRyStycznyM Szlaku

Drzwi do Niemirowa

Janusz Mazur

H iStoRie zapoMniane

Drzeworyty z Płazowa Agnieszka Szykuła-Żygawska

dwumiesięcznik bezpłatny

nr 4(35), VII-VIII 2012, Rzeszów

ISSN 1898-6579

S potkanie z dziełeM

Tabory Wouwermana

Barbara Adamska

P o d k a r P a c k i e

a RcHeologia

Wydawca: Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju i Promocji Podkarpacia „Pro Carpathia”

Redakcja: 35-064 Rzeszów, Rynek 16 (II piętro), tel./fax: 017 852 85 26

e-mail: krzysiek@procarpathia.pl; www.skarbypodkarpackie.pl; www.procarpathia.pl

Redaktor naczelny: Krzysztof Zieliński

Współpraca: B. Adamska, J. Czopek, J. Danak-Gajda, W. Helwin, K. Ignas,

S. Kłos, T. Kosiek, J. Mazur, J. Pawłowski, A. Potocki, A. Szykuła-Żygawska

Opracowanie graiczne, łamanie: KORAW Dorota Kocząb

Druk: RESPRINT Rzeszów Nakład: 2000 egz.

Redakcja nie zwraca materiałów nie zamówionych i zastrzega sobie

prawo redagowania nadesłanych tekstów. Kopiowanie i rozpowszechnianie

publikowanych materiałów wymaga zgody Wydawcy.

Srebrny byk spod Radymna

Jakub Czopek

H iStoRie pRzypoMniane

Święta Trójca w Rzeszowie Wiktoria Helwin

Numer 2 czasopisma wydany w ramach projektu

Etnograficzne „Skarby Podkarpackie”

dofinansowanego ze środków budżetu

Województwa Podkarpackiego

Na okładce: Św. Jerzy, drzeworyt, Płazów, lata 30. XiX w., wymiary 8×30 cm

(odbitka z klocka dwustronnego w zbiorach Muzeum etnograficznego w krakowie,

faksymile z 2001 r. w zbiorach Muzeum kresów w Lubaczowie)

e tnogRafia

tekst i fot.: www.muzeumetnograficzne.rzeszow.pl

rzeszowiacy

J est to umowna nazwa grupy za-

Aby przybliżyć grupy etnogra-

ficzne z terenu północy wo-

jewództwa, sięgnęliśmy do

zasobów Muzeum Etnograficz-

nego, Oddziału Muzeum Okrę-

gowego w Rzeszowie. Przy-

gotowane przez pracowników

tej placówki teksty oraz zdję-

cia pozwalają na właściwą cha-

rakterystykę tych grup.

mieszkującej pas lessów między

Pogórzem Karpackim a Kotliną

Sandomierską na linii Ropczyce –

Rzeszów – Łańcut – Przeworsk. Od

północy Rzeszowiacy graniczą z La-

sowiakami, znacznie się od nich wy-

różniając, od południa zaś z Pogórza-

nami. Był to od wielu wieków obszar

intensywnego osadnictwa ze wschodu

i zachodu, ze ścierającymi się wpływa-

mi. Duże znaczenie miał fakt, iż przez

tereny te przebiegały dwa bardzo waż-

ne szlaki handlowe: z Krakowa przez

Przemyśl do Kijowa oraz z Sandomie-

rza przez Karpaty na Węgry. Koloni-

ści zasiedlani na tych terenach wy-

wodzili się głównie z Małopolski oraz

Mazowsza.

Mocny akcent etniczny wnieśli tutaj

sprowadzeni przez Władysława Opol-

czyka z terenu Górnej Saksonii, Łużyc

i Dolnego Śląska ludność niemiecko-

języczną. Zasiedlili głównie miejsco-

wości wokół Łańcuta, tworząc tam

niejednokrotnie enklawy odróżniające

się zarówno językiem, strojem, jak i budownictwem

(z charakterystyczną zagrodą okólną i budynkami

przysłupowymi). Pamięć o pochodzeniu niemiec-

kim w niektórych miejscowościach (np. Markowa,

Albigowa) jest do dziś żywa, podnoszona do rangi

wyróżnika kulturowego.

Drugim typem osadnic-

twa, który wywarł duży

wpływ na charakter Rze-

szowiaków, było osadnic-

two wołoskie i związani

z nim Rusini, lokowani

we wsiach wokół Strzyżo-

wa, Rzeszowa, Przewor-

ska i Łańcuta. We wsiach,

takich jak: Hadle, Mana-

sterz, Mirocin, Krasne,

lokowano w znaczniej

mierze greckokatolicką,

ruskojęzyczną ludność,

która dopiero w ostatnich

latach została wchłonięta

przez żywioł polski.

Kolonizacja niemiecka

i wołoska związana była

z wprowadzeniem no-

wych form osadniczych.

Wprowadzono łanowy u-

kład gruntów zamiast ni-

Rodzina w strojach rzeszowskich

wowego: bardziej regularny, pozwalający na trójpo-

lowy system prac oraz zwiększający plony. Dzięki

temu poziom technologiczny Rzeszowiaków, a co

za tym idzie – materialny, był znacznie wyższy niż

ich północnych sąsiadów Lasowiaków. Wpływ na to

miała także bliskość dużych ośrodków handlowych,

jakimi były Jarosław, Przeworsk czy Rzeszów. Także

duży odsetek ludności żydowskiej miał znaczenie

dla ekonomii tego regionu. Rzeszowiacy trudnili

się głównie rolnictwem, hodowlą oraz rzemiosłem,

zwłaszcza tkactwem (głównie na potrzeby miast).

Ze względu na spore zaludnienie, zagrody były do-

syć zwarte, lokowane w niewielkiej odległości od

siebie. Ponieważ region ten był pasem przejścio-

wym pomiędzy Pogórzem a Puszczą Sandomier-

ską, miały różnorodny kształt i warianty. Charakte-

rystyczną cechą dla Rzeszowiaków była budowana

w późniejszym okresie tzw. chałupa z galerią – ro-

dzajem wydłużonego i zamkniętego balkonu okala-

jącego dom. Wysoki poziom materialny widoczny

był głównie w wyposażeniu domostw, plastyce oraz

strojach odświętnych. Duża różnorodność kulturo-

wa tego regionu wpłynęła na to, iż strój rzeszowski

był jednym z trzech noszonych obok przeworskie-

go i łańcuckiego.

Rzeszowiacy byli ludźmi dumnymi, pogodnymi,

o wysokim mniemaniu o sobie (zwłaszcza w sto-

sunku do uboższych Lasowiaków), skorymi do han-

dlu oraz strojenia się.

Okrężne w Sandomierskiem,

rycina J. Lewickiego, niektórzy

uczestnicy obrzędu ubrani są

w stroje rzeszowskie

e tnogRafia

Strój rzeszowski przestał być noszony przez męż-

czyzn podczas I wojny światowej. Kobiety w okresie

międzywojennym zaczęły ubierać się na wzór mody kra-

kowskiej. W stroju Rzeszowiaków wyróżnia się również

łańcucką i przeworską podgrupę kostiumologiczną.

Folklor rzeszowski

Folklor wokalny w Rzeszowskiem odznacza się bogac-

twem i różnorodnością repertuaru. Jest dziedzictwem

wielu pokoleń, nawarstwiającym się stopniowo od śre-

dniowiecza po czasy współczesne. Równolegle z repertu-

arem rozwijał się język muzyczny, adaptując nowe środki

w zakresie tonalności i frazeologii muzycznej.

Najogólniej można wyróżnić trzy warstwy folkloru

wokalnego:

– najstarszą – do której zaliczyć trzeba formy ar-

chaiczne, sięgające niekiedy swym rodowodem

czasów średniowiecza, aż po wiek XVIII;

– średnią – nacechowaną wpływami tonalności dur-

-moll, obejmującą repertuar XIX-wieczny, stano-

wiący trzon wokalnego repertuaru rzeszowskiego;

– najmłodszą – XX-wieczną, z wpływami sentymen-

talnego stylu muzyki (a także frazeologii w war-

stwie słownej), melodiami typu szlagierowego, za-

adaptowanymi z muzyki miejskiej.

Najstarsze pieśni, o wielosetletnim rodowodzie, od-

znaczają się archaicznością formy i funkcji. Ściśle wiążą

się z czynnościami o charakterze rytualnym i spełniają

w ramach obrzędu określoną rytualną funkcję. Do lat

70. XX w. żyło jeszcze starsze pokolenie ludowych śpie-

waczek, które potrafiło przekazać te śpiewy z zacho-

waniem charakterystycznych manier wykonawczych.

Przyswoiły je sobie bowiem w trakcie uczestnictwa

w autentycznych sytuacjach obrzędowych. Obecnie mamy

do dyspozycji jedynie rejestracje terenowe lub (niezwykle

rzadkie) przekazy tych pieśni przez młodsze pokolenie śpie-

waczek, które odtwarzają zasłyszane od starszych pieśni, lecz

bez świadomości właściwego im kontekstu sytuacyjnego.

Pieśni weselne oraz żniwne/dożynkowe są przykładem

form najbardziej archaicznych. Posługują się tym samym ty-

pem melodycznym, który charakteryzuje się:

– melodią opartą na skalach wąskozakresowych;

– labilnością rytmiczną (brak ściśle ustalonego metrum);

Strój rzeszowski

Ubiór rzeszowski

Rzeszowski strój kobiecy składał się m.in. z lnianej lub ba-

wełnianej koszuli z mankietami i kołnierzykiem, zdobionej ha-

ftem o motywach roślinnych, wykonanym białą lub (od pocz.

XX w.) niebieską i czerwoną nicią. Kobiety do koszuli zakła-

dały spódnice zwane fartuchami i zapaski, latem najczęściej

płócienne, a w porach chłodnych wełniane. Najbardziej efek-

townym elementem stroju był aksamitny gorset, ozdobiony

tackami, haftem, cekinami, później także koralikami. Zamiast

gorsetu kobiety nosiły również płócienne, aksamitne lub weł-

niane katanki, zdobione haftem lub tasiemkami. Rolę

okrycia wierzchniego spełniały również płótnianki lub

różnego rodzaju chusty. Dziewczęta zaplatały włosy

w warkocz lub warkocze i związywały je wstążkami.

Mężatki za pomocą chamełki upinały włosy w kok,

zakładały na niego czepek i chustkę płócienną lub

tiulową. Dopełnieniem stroju niewieściego były buty

polskie i korale z korala prawdziwego lub jego imitacje.

Mężczyźni do koszuli lnianej lub bawełnianej za-

kładali lniane spodnie zwane gaciami lub sukieniaki

– spodnie szyte z niebieskiego sukna. Kompletem ze

spodniami była kamizela szyta z tej samej tkaniny.

Okryciem wierzchnim była płótnianka lub brązowa

sukmana. Ważnym elementem stroju męskiego był

skórzany pas ozdobiony metalowymi elementami.

Uzupełnieniem stroju były buty polskie oraz filcowy

lub słomiany kapelusz.

Kobiety w strojach rzeszowskich, połowa XX w.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: