A. Mickiewicz - Pan Tadeusz STRESZCZENIE.pdf - 2. ROMANTYZM - Magda_line

ADAM MICKIEWICZ - PAN TADEUSZ -

STRESZCZENIE SZCZEGÓŁOWE

stanowiskiem. Innym obyczajem było służenie przy posiłku niewiastom.

Najważniejsze miejsce zajął Podkomorzy, koło niego zasiadł Kwestarz,

następnie Sędzia, który dostrzegając, że zadumany Tadeusz nie zabawia swoich

sąsiadek, wygłasza przemówienie na temat grzeczności i szacunku do przyjaciół.

Myśl jego podejmuje Podkomorzy, który skupia się na konieczności dbania o

polskość, dopatrując się we wszelkich modach, a w szczególności w modzie na

francuszczyznę wpływów degeneracyjnych, które przyczyniły się do utraty

niepodległości. Wiedząc, że ksiądz robak dostał list z Warszawy chciał się także

dowiedzieć czy to może wieści na temat Napoleona i jego wojsk. Bernardyn

odpowiedział, że przychodzą do niego listy tylko i wyłącznie z zakonu, ale

mówiąc to spojrzał ukradkiem na siedzącego wśród gości Moskala, kapitana

Rykowa.

Przy trzecim daniu Podkomorzy zwraca uwagę, że sam jest zmuszony

opiekować się kobietami, chociaż nie jest już młody. Sędzia mówi, że wprawdzie

młodzi są oddawani do szkół, mając w rezultacie zwiększony zasób wiadomość

aniżeli starsi, niemniej jednak nie mają sposobności poznawania zwyczajów.

Sam Sędzia wychowywany był u ojca Podkomorzego i wyniósł z domu

Wojewody wszystkie normy uprzejmościowe, do których stosuje się do dzisiaj.

Przepływ poglądów kończy pojawienie się, wraz z czwarta potrawą,

dystyngowanie odzianej i nieprawdopodobnie pięknej niewiasty, Telimeny.

Powitawszy wszystkich zajmuje ona miejsce obok Tadeusza, nie je jednak nic

tylko bawi się włosami. Paniczowi zdawało się, że jest to mieszkanka jego

niegdysiejszego pokoju, toteż patrzył z zaciekawieniem. A i ona nie pozostawała

na te spojrzenia bierną, tym bardziej, że dostrzegała i znała wszystkie Tadeusza

„cnoty i zalety”, zapoczątkowała wiec z nim rozmowę w języku francuskim.

Pytała go głównie o nowe książki i z jego odpowiedzi tworzyła następne pytania.

Na przeciwnym krańcu stołu ciągnęła się polemika pomiędzy zwolennikami

Kusego (pies Rejenta), a zwolennikami Sokoła (pies Asesora), o to, czyj chart

upolował zająca. Rejent przedstawiał własną wersję wydarzeń. Asesor zapytał,

czy konflikt będzie w stanie rozstrzygnąć Telimena, ciocia Tadeusza, która

przypuszczalnie wie więcej o polowaniach niżeli Tadeusz, który chwile

wcześniej próbował wypowiedzieć się w sprawie sporu. Dla Tadeusza

informacja, że przepiękna pani koło niego jest jego rodziną, była niespodzianką.

Podkomorzy ułagodził poróżnione strony, zarządzając przesunięcie polemiki na

następny dzień i proponując polowanie na zająca.

Młody Soplica z młodymi gośćmi udaje się do stodoły, by w zastępstwie pana

domu mieć baczenie nad przygotowaniami dla nich miejsc do spania na sianie.

W nieskończoność wraca pamięcią do wieczornych zdarzeń, ale nie miał kogo

wypytać o Telimenę i łączące ich spokrewnienie. Czuł się zmieszany i zły, a w

uszach wciąż brzęczało mu słowo „ciocia”.

W finalnej części księgi narrator przeciwstawia śpiący, wyciszony dwór.

Rozprawia o niepewnej doli żołnierzy, którzy walczą po stronie Napoleona.

Dowiadujemy się, że wielu z nich przedziera się do Księstwa Warszawskiego, by

móc zapisać się do wojska lub zostać konspiratorem. Opuszczali rodziców i

swoje domy, by walczyć o odzyskanie dóbr zabranych przez cara. W Panu

Tadeuszu takim tajnym wysłańcem jest ksiądz Robak, bardzo dobrze rozeznany

w sprawach politycznych. Często prowadził na osobności rozmowy z Sędzią, a

potem po okolicy zawsze rozchodziła się jakaś nowina. Znaczące jest, że pojawia

się on w tej chwili i stawia na nogi Sędziego, żeby przekazać jakąś informację.

Autor ostatecznie nie zdradza czytelnikom treści tej rozmowy.

Stolnik Horeszko, potentat zamku, z początku, by pozyskać poparcie na

sejmikach, przyjaźnił się z niejakim Jackiem Soplicą, zwanym „Wojewodą”.

Stolnik miał jedyną bardzo ładną córkę, do której zalecało się całe mnóstwo

paniczów z bliskiej i dalszej okolicy. Pomiędzy kandydatami na męża pojawił się

także Jacek Soplica, który miał poparcie pośród szlachty i wiele znaczył w

okolicy. Jacek Soplica myślał, że Horeszka go docenia i liczył, że zgodzi się,

ażeby stanął na ślubnym kobiercu z jego córką. Miał się już oświadczać o rękę

panny, lecz Horeszka, gdy zorientował się, co do jego intencji, podał mu czarną

polewkę. Ponoć Soplica spodobał się Stolnikównie, ale panienka trzymała w

sekrecie swoje uczucia. Kilka dni później na zamek wtargnęli Moskale,

wprawdzie ich najazd udało się udaremnić, lecz Stolnik poległ, jak informuje

Gerwazy, z ręki Jacka Soplicy. Wówczas sługa powziął postanowienie odwetu za

śmierć pana. Co gorsza udało mu się wprowadzić swój zamysł w życie i

wymordował znaczną część członków nienawistnego klanu. Zagorzała mowa

Gerwazego poruszyła skłonną do wyobrażeń atmosferą tragedii fantazję

Hrabiego tak mocno, że przysiągł on nie oddawać zamku Soplicom. Było to

wszelako działanie chwilowe, bo ułowiwszy uchem odgłosy łowów zapragnął

również wziąć udział w polowaniu.

Jednak, gdy mijał niedaleki sad z posadzonymi w rzędach owocowymi

drzewami, dostrzegł w nim dziewczę, ubrane wyłącznie w bieliznę. Zdawało mu

się, że dziewczyna płynie w powietrzu, „po liściach”. Hrabia obserwował pannę

w słomianym kapeluszu rozanielony jej widokiem, ale z zamyślenia wyrwał go

dosyć brutalnie Ksiądz Robak, który zakomunikował mu, że nie ma tu dla niego

ani jednego owocu. Gdy Bernardyn się oddalił, zniknęła jednocześnie

ogrodniczka z różową wstążką, a na dróżce pozostał tylko porzucony „koszyk

mały z rokity”.

W domu Sędziego robi się głośno, wszyscy przybywają do dworku na

śniadanie. Służba serwuje śniadanie według nowej mody, z której Sędzia był

nierad, a zgodnie z która do jedzenia nie siadano przy stołach. Panie piją kawę i

posilają się twarogiem, a panowie pogryzają różne mięsa i wędliny, których

wybór jest naprawdę duży. Zebrani porozdzielali się na dwie grupy. Starszyzna

w jednej izbie wypowiadała się na temat polityki, a młode pokolenie zebrane w

innej izbie pasjonowało się lżejszymi treściami, miedzy innymi

nierozstrzygniętym konfliktem Asesora z Rejentem. Nierozstrzygniętym, gdyż

żaden z chartów nie powrócił z zającem. Wojski krąży między izbami i nie

bierze udziału w rozmowach. W czasie posiłku Tadeusz gawędzi z Telimeną

stojąc pomiędzy izbami i dowiaduje się, że jedynie przez przejawy przyjaźni

nazywana jest ona jego „ciocią”, albowiem w rzeczywistości nie są

spokrewnieni. Później Telimena opisuje wszystkim historyjkę z czasu jej wizyty

w Rosji. Opowiada o tym jak psy jej tamtejszego sąsiada zagryzły jej ukochaną

psinę, którą dostała „w podarunku od księcia Sukina”. Na szczęście chwilę

później zjawił się Wielki Łowczy Dworu i widząc Telimenę w złym humorze

zapytał o jego przyczynę. Kazał przywlec właściciela psów i wmówił mu, ze

zagryzły łanię spodziewającą się młodych. Próby polemizowania na nic się zdały

i trafił na miesiąc do aresztu. Opowieść ta, mająca przedstawiać przykład

potwierdzający tezę o przenikliwości i nieustępliwości carskich urzędów,

rozbawiła gości i podzieliła ich na nieduże grupy, w których poruszało się

najróżniejsze zagadnienia. Telimena tymczasem coraz serdeczniej rozmawiała z

Tadeuszem, zadowolona, że jej historia rozbawiła również jego. Zaloty ich

kończy Wojski uganiający się z packą za muchami. Niemniej jednak za moment

nie ma innego wyjścia, jak zająć się czymś innym. A to dlatego, że konflikt

Asesora z Rejentem wybuchł na nowo i prawie doszło w nim już do pięści. Na

szczęście w ostatniej chwili Ksiądz Robak złapał skłóconych kolegów za

ramiona i cisnął w przeciwne kąty sali. Wojski starł się uciszyć gości, zaczął

więc opowiadać o słynnych myśliwych, którzy nie mieli sobie równych.

Powiadał, że niegdyś godzono zwaśnione strony dzięki zakładom. Poprosił, by

Rejent i Asesor tym starym obyczajem skończyli spór o Kusego i Sokoła. Rejent

wystawił w zakładzie rumaka z wyposażeniem, Asesor zaś złote obroże z

jedwabną wodzą, które chciał zostawić dla dzieci.

Znudzona tymi długimi zwadami Telimena zgłosiła pomysł wyprawy do lasu

na grzybobranie. Jako pierwszy w milczeniu pospieszył za nią oczywiście

Tadeusz. Sędziemu myśl ta spodobała się tak bardzo, szczególnie, że widział w

niej sposób na przerwanie „krzykliwego sporu”, że zasugerował zawody. W

nagrodę, ten, kto zbierze najwięcej grzybów, znajdzie najpiękniejszego rydza,

dokona wyboru towarzysza lub partnerki na wieczorną uroczystość.

Pan Tadeusz czyli ostatni zajazd na Litwie. Historia szlachecka z r. 1811 i 1812

we dwunastu księgach wierszem.

KsiĘga pierwsza: Gospodarstwo.

Dzieło Adama Mickiewicza rozpoczyna się słynną inwokacją, która

skierowana jest do Litwy. Autor nawiązuje w pierwszych wersach do fraszki

Jana Kochanowskiego Na zdrowie. Tym sposobem uzmysławia czytelnikom, że

ojczyznę, wszystkie jej walory i wartości, tak samo jak zdrowie, docenia się

dopiero po jej stracie. Następnie zwraca się do Matki Boskiej Częstochowskiej

oraz Ostrobramskiej z prośbą o powrót „na Ojczyzny łono”. Autor przenosi się

do kraju lat dziecinnych oczami swej wyobraźni i wyróżnia charakterystyczne,

najbardziej malownicze i, co najważniejsze, utracone miejsca.

Później zaprezentowany zostaje typowy polski dworek szlachecki, położony

w otoczeniu urodzajnych pól, nad brzegiem strumienia, „na pagórku

niewielkim”. Jest on drewniany, nieduży, pobielony i podmurowany, okolony

brzozowym lasem i topolami. Wszystko wskazuje no to, że panuje tu dobrobyt,

blisko dworku stoi stodoła i stogi, świadczące o żyznych polach uprawnych.

Brama dworu jest gościnnie otwarta dla wszystkich przechodniów, zapraszająca

każdego wędrownego. Po tym opisowym słowie wstępnym zaczyna się właściwa

akcja dzieła.

Do dworu przyjeżdża po dziesięciu latach nieobecności młody panicz,

Tadeusz Soplica. Niemniej jednak nie zastaje w nim nikogo, w zamian witają go

zamknięte drzwi od ganku. Panicz nie biegł nawet do folwarku po sługę, ale sam

otworzył sobie drzwi, tak mu było pilno zobaczyć „ściany starodawne”.

Promiennie wita każdy zakątek dworku, wracając pamięcią, do tego, jak

wyglądały w czasach jego dzieciństwa. Powrócił tu ukończywszy szkoły, ogląda

całe wyposażenie domu, które poznaje z lat młodzieńczych. Na ścianach

dostrzega portrety dzielnych mężów narodu: Kościuszki, który przysięga „na

stopniach ołtarzów”, że wypędzi z państwa okupantów, Rejtana po utracie

wolności, Jasińskiego i Korsaka na okopach Pragi w trakcie ataku Moskali.

Następnie dostrzega stary zegar kurantowy i pociąga za sznurek, w dworku daje

się słyszeć brzmienie Mazurka Dąbrowskiego. Kiedy dochodzi do pokoiku, w

którym sam niegdyś mieszkał, ze zdumieniem spostrzega, że należy on teraz do

jakiejś młodej dziewczyny. Zastanawiając się, kto tu urzęduje, podszedł do okna

i zauważył obcą sobie panienkę. Dziewczę w porannej białej koszulce stojące na

środku ogrodu, niespodziewanie i bardzo szybko wbiegło do pokoju. Gdy

dostrzegło panicza natychmiast uciekło wielce wystraszone i skonsternowane,

nie oglądając się wcale na jego zakłopotanie i usprawiedliwienia. Młody

mężczyzna odczuwał przy tym spotkaniu mocniejsze uderzenia serca, nie

wiedząc tak naprawdę, czy to zajście powinno go radować czy może raczej

zawstydzić.

Tymczasem zauważono już przybycie gościa, a zawiadomiony o jego

pojawieniu się Wojski, dalszy krewniak i przyjaciel rodziny, poderwał się, aby

go przyjąć z otwartymi ramionami. Wojski zarządza folwarkiem, przyjmuje i

zabawia gości pod nieobecność Sędziego. Mówi Tadeuszowi, że przyjechał w

odpowiedniej chwili, ponieważ właśnie przygotowywana jest wieczerza, na

której ma się zjawić całe mnóstwo gości. Potem obaj idą na spotkanie Sędziemu,

wujowi Tadeusza i gospodarzowi dworu, oraz całemu towarzystwu, które

uprzyjemniało sobie czas w nieodległym gaju. Po drodze starają się

zrelacjonować sobie wszystko, co wydarzyło się w czasie pobytu młodzieńca w

mieście. Niebawem spotykają gości i po niedługich przywitaniach komplet gości

powraca do dworku. Sędzia, jako przykładny pan domu, jak każdego wieczora,

dogląda inwentarza. Gości, ze świecami w dłoniach, przyjmują Wojski i woźny

Protazy, który ukradkiem rozkazał przeniesienie stołów z jedzeniem do

wiekowego zamku. Wojski jest zbulwersowany tym faktem, albowiem nie

wyraził na to przyzwolenia. O zamczysko to Sędzia toczy wieloletni spór z

Hrabim, który należy do rodziny Horeszków.

Zamkowa sień była imponująca, „wielka jak refektarz”, z herbem Horeszków

– Półkozic na suficie. Dalej ogół towarzystwa zasiada do kolacji zgodnie z

mnogimi zwyczajami litewskimi, na przykład stosując się do hierarchiczności

zasiadania przy stole, czyli zgodnie z wiekiem i oficjalnie zajmowanym

KsiĘga druga: Zamek

Nad Soplicowem budzi się nowy dzień i od samego rana wszyscy zjeżdżają

się na polowanie z chartami. Tadeusza, który zasnął najpóźniej, wyrywa ze snu

ksiądz Robak. Podkomorzy wydaje komendę do wyjazdu, a wszystko zapowiada

udane polowanie. Zaczyna się pościg za zającem, który ma definitywnie

rozsądzić spór o Sokoła i Kusego. Moment po wyjeździe całego towarzystwa

przy zamku pojawia się spóźniony Hrabia, którego zachwycił wygląd budowli w

promieniach porannego słońca. Trafiając po drodze na Gerwazego, który jest

starym klucznikiem, ostatnim, z dworzan Horeszków. Hrabia zostaje zapytany

przez niego o proces z Sędzią i odpowiada, że wyczerpany przedłużającym się

sporem jest skory odsprzedać zamek. Oddany sługa Horeszków nie może

zaakceptować takiej nowiny. Postanawia wyperswadować Hrabiemu ten zamiar

z głowy, pokazując mu budowlę i opisując jak wyglądała za czasów swej

świetności. Odtwarza również historię familii, podbudowując zaczerpniętymi z

niej epizodami waśń pomiędzy Soplicami a Horeszkami.

KsiĘga trzecia: Umizgi

Hrabia miał zamiar powrócić do swojego domu, lecz ciągle wstrzymywał

konia, ponieważ nadal nie potrafił zapomnieć o tajemniczej kobiecie, którą

zobaczył w ogrodzie. Cały czas oglądał się za siebie i spoglądał na sad, a przez

moment zdawało mu się nawet, że panna znowu wybiegła do ogrodu. Hrabia

zszedł z konia, odesłał służbę do domu, a sam zaczął skradać się w stronę sadu.

Skryty za ogrodzeniem, przez jakiś czas przygląda się dziewczynie, a potem,

przyczajony pośród liści, podczołgał się w kierunku panienki. Dostrzegłszy go

dziewczę chciało z początku uciec, lecz nie mogło opuścić dzieci, toteż

pomiędzy Hrabim a panienką wywiązała się niedługa konwersacja. W trakcie jej

trwania rozwiały się mrzonki Hrabiego, który obserwując małoletnią kobietę

myślał o niej jak o bogini, świteziance, heroinie. Dziewczyna, czym prędzej go

pożegnała i odeszła z dziećmi. Hrabia, który w rozmowie oświadczył jej, że

udaje się na śniadanie do dworu, zadecydował wcielić ten plan w życie.

Jednakże, kiedy dochodził do siedziby Sopliców, zobaczył całą elitę w

nieodległym lasku. Nie wiedząc, co oni tam czynią, nie znając tego „wiejskiego

zwyczaju”, postanowił do nich szybko dołączyć. Zdziwiony pobiegł więc do

lasu.

Grzybów było w lesie mnóstwo, więc grzybobranie trwało w najlepsze.

Zbierano różnorodne okazy, lecz każdy szukał wzrokiem rydza. Tylko Telimena

zdawała się nie być zainteresowana grzybami, zaczęła szukać głuszy i

odosobnienia i pomału oddalała się na polanę na niedalekim wzniesieniu, gdzie

znajdował się strumień. Zachwycona pięknem tego miejsca nazwała je Świątynią

Dumania. Rzuciła na bujną trawę swój czerwony szal i usiadła na nim, a

następnie na wpół się położyła. Niewiastę wypatrzył Tadeusz i skradał się

powolnie w jej kierunku, na wzgórze, gdyż nie miał śmiałości by po prostu do

niej podejść. Jego intencje przejrzał Sędzia i ubiegł go, przecinając mu drogę,

bowiem miał sprawę do Telimeny. Chciał pomówić o zamiarach wydania

Tadeusza za Zosię, która była podopieczną Telimeny. Zamysł tenże

niepomiernie wzburzył ciotkę, która aż pobladła. Przyszedłszy do siebie zgodziła

się jednak na ewentualność zaistnienia tego związku, lecz zastrzegła, że nikomu

nie wolno ich z premedytacją i natarczywie kojarzyć. Soplica odszedł, a ku

Telimenie z jednej strony przybliżał się Tadeusz, a z przeciwnej Hrabia.

Scenę sporu Sędziego z Telimena Hrabia oglądał i szkicował, albowiem

zawsze miał przy sobie papier i ołówek. Po odejściu Sędziego podszedł on do

odpoczywającej na polanie kobiety pokazując jej swoje prace. Telimena oglądała

je okiem znającej się na sztuce osoby, mało chwaląc, lecz zachęcając do dalszych

prób. Tak nawiązał się pomiędzy nimi dialog o sztuce, której podług nich

przysłużyć się może jedynie zagraniczny nastrój, urągając tym samym

rodzimemu krajowi. Ich sądowi przeciwstawia autor swój opis piękna litewskich

puszcz pełnych krasy.

Tadeusz przysłuchiwał się tej długiej dyskusji coraz bardziej znudzony i

podenerwowany. On, w przeciwieństwie do Telimeny i Hrabiego, widział urodę

rodzimej natury, a nie tylko włoskich krajobrazów. Twierdzi nawet, że sąsiedzi

będą dogryzać Hrabiemu, jeśli nie będzie malował pięknej litewskiej ziemi.

Niemniej jednak Hrabia utrzymuje, że rzetelny obraz potrzebuje włoskiego

nieboskłonu, albowiem bezwarunkowo to właśnie Włosi są perfekcyjnymi

artystami. Tadeusz zachwyca się ojczystymi pejzażami, wiatrem i niepogodą,

opisuje chmury, które potrafią nabrać różnorakich kształtów. Hrabia znowu

rozkłada swój szkicownik, lecz niespodziewanie zadzwoniono we dworku na

obiad i wszędzie było słychać pełno wrzawy i zgiełku. Telimena złożyła na ręce

Hrabiego niezapominajki, które on przypiął do piersi, następnie zagadując go,

dyskretnie podsunęła Tadeuszowi kartkę i klucz.

Dzwon wciąż dzwonił, a goście wracali do dworu na obiad wśród gwar i

krzyków. Wszyscy, oprócz Telimeny, Hrabiego i Tadeusza, nieśli kosze z

grzybami, a Wojski chwalił się muchomorem. Goście wchodzili w odpowiednim

porządku i stawali wkoło, a najważniejsze miejsce za stołem zajmował

Podkomorzy. Obiad przebiegał w miłym, lecz także wyjątkowo cichym klimacie.

Sędzia nie miał ochoty z nikim rozmawiać i widać było po nim, że wyczuwa

jakieś tajemnicze problemy. Nieoczekiwanie przybiegł leśniczy z wiadomością o

niedźwiedziu widzianym w borze, przerywając nudny przebieg obiadowania.

Wszyscy jednogłośnie doszli do przekonania, że należy upolować niedźwiedzia i

na kolejny dzień umówiono się na polowanie, które prowadzić miał Wojski.

Sędzia zamówił także poranną mszę za myśliwych u księdza plebana. Pozostała

część dnia upływała na podkuwaniu rumaków, karmieniu psów i

przygotowywaniu broni. Żeby wstać bez problemu z rana, wszyscy przemęczeni

poszli tego dnia spać wcześniej.

waśnie płynęły z podobieństwa nazwisk. Raz na przykład Doweyko, pomylony z

Domeyką, dostał w skórę od wroga tego ostatniego. W końcu, będąc w takim

położeniu, jak Asesor i Rejent, zdecydowali się strzelać do siebie z dystansu

niedźwiedziej skóry. Wojski miał być sędzią pojedynku. Dzięki jego pomysłowi

udało się przyjaciół ocalić, wręcz załagodzić spór. Rozpłatał on bowiem skórę

niedźwiedzią na cienki, lecz bardzo długi pas, na którego krańcach rozstawił

strzelców. Ostatecznie nieprzyjaciele nie dość, że się pojednali, to jeszcze brali

za żonę obustronnie swoje siostry, rozdzielili bogactwo na pół, a na

upamiętnienie konfliktu założyli zajazd, który nazywali „Niedźwiadek”.

Pogadankę Wojskiego kończy zając, który niespodzianie wyskakuje przed

łowczymi. Kusy i Sokół ruszają za szaraczkiem, a Wojski każe obserwować

psiska, jednak zając czmycha do gaju. Asesor i Rejent tracą humor i starają się

wyjaśnić kompanom, że ich charty nie doścignęły zająca, albowiem są nawykłe

do poruszania się na smyczy. Zgromadzeni, nie słuchając pilnie, tego, co mówili

Asesor i Rejent poczęli się śmiać i żartować z obojga zarazem.

KsiĘga czwarta: Dyplomatyka i łowy

Księga rozpoczyna się wspomnieniami narratora dotyczącymi piękna

litewskich lasów i obyczajów wiążących się z nimi, w tym łowów. Dalej

przenosi nas na wyjątkowo ruchliwe podwórko Sopliców, skąd wyrusza

ekspedycja na niedźwiedzia. Wszyscy byli tak zabiegani, że żadna osoba nie

ściągnęła z łóżka wciąż dobrze śpiącego Tadeusza. Czyni to dopiero tajemnicza

nieznajoma, Tadeusz rozpoznaje w niej tajemniczą kobietę, którą widział w dniu

przybycia do Soplicowa. Panienka pukała w okno, a kiedy Tadeusz zerwał się z

łóżka, uciekła zmieszana. We dworku, przed chwilą jeszcze tak hałaśliwym,

teraz panowała pustota i cisza, wszyscy ruszyli w pole. Następnie Tadeusz udaje

się na posiedzenie do gospody Jankiela, gdzie rankiem mieli się zbierać

obławnicy. Narrator opisuje także wygląd karczmy.

Tutaj odbywała się dysputa na różne tematy, głównie polityczne: o

Napoleonie, o zbrojeniach Polaków, o niegdysiejszych czasach wolności

szlacheckiej. W oberży izba rozgraniczona była na część dla dam i przybyszy, a

także inną salę, gdzie przy stolikach skupiła się okoliczna drobna szlachta i

gospodarze. W gospodzie wyprawiano chrzciny i przyjęcia ślubne, a co niedzielę

Jankiel urządzał biesiady z przygrywką, w trakcie których sam grał na

cymbałach, wyśpiewując pieśni narodowe. Bernardyn Ksiądz Robak postanowił

skorzystać z tej narady i zrelacjonować sukcesy Napoleona, jak również

przybliżyć pamięci zebranych postaci wielkich polskich wodzów, między innymi

gen. Dąbrowskiego, który ponoć zażywał tej samej tabaki, którą Robak

zebranych w zajeździe poczęstował. Jest to tabaka specjalna, jako że na jej

przykładzie nawiązuje Robak do ważnych dla państwa zdarzeń. Sama zawartość

pochodzi spod Jasnej Góry, gdzie po mistrzowsku wyrabiają ją bracia paulini.

Natomiast na spodzie tabakiery znajduje się scena przedstawiająca Napoleona na

czele wojska. Tak od tabaki przechodzi Ksiądz sprawnie do osoby cesarza,

przywołując jego domniemany obyczaj zażywania tabaki przed każdą ważniejszą

potyczką. Bernardyn chce w tenże sposób zyskać nowych ludzi do sprawy,

naucza zgromadzonych, że nie starczy pasywnie na Napoleona patrzyć i czekać,

powinno się organizować i zbroić. Niestety polemika zostaje przerwana,

ponieważ Bernardyn zobaczył za oknem Tadeusza cwałującego gościńcem bez

kapelusza i ruszył za nim do wielkiej puszczy.

Las jest stary i niezmierzony, narrator opisuje niebezpieczny i nieprzebyty

fragment boru, który znajduje się za jeziorami, zwany matecznikiem, w którym

zwierzęta mogą czuć się pewnie, bo nikt z ludzi tam się nie zapuszcza. Tam

zwierzęta dożywają kresu swych dni, matecznik je osłania i żywi. Kiedy jednak

zwierzę wypuszcza się poza matecznik, tak jak niedźwiedź, na którego

polowano, ma nieduże możliwości przetrwania.

Zaczyna się pościg za niedźwiedziem. Wszyscy słuchają poleceń Wojskiego,

ale po wytropieniu zwierzęcia przez ogary strzelcy, pomimo zakazów

Wojskiego, czym prędzej puszczają się naprzód. Zwierzę zostaje ranne, lecz

mimo to rusza w kierunku, gdzie znajdują się Wojski, Tadeusz i Hrabia. W

końcu rzuca się do ataku na dwóch ostatnich z łapanki, czyli na Hrabiego i

Tadeusza oraz kilku obławników. Niedźwiedź atakuje Hrabiego, zaczepiając łapą

o jego głowę. Zaatakowani Hrabia i Tadeusz jednocześnie oddają dwa wystrzały,

niestety nietrafne. Poprawiają ich Rejent, Asesor i Gerwazy tak, że niedźwiedź

pada nieżywy pod nosem Hrabiego. Na koniec polowania Wojski odegrał pieśń

na rogu bawolim, który jest „długi, cętkowany, kręty”, a wszyscy biorący udział

w obławie są zachwyceni mistrzostwem jego gry. W melodii zawarte jest całe

opowiadanie o polowaniu, Wojski dmie w swój róg cztery razy. Zebrani

winszowali mu przepięknej gry, a potem oczy wszystkich zwróciły się na trupa

niedźwiedzia.

Pomimo to ponownie wybucha konflikt Asesora z Rejentem, tym razem o to,

kto ustrzelił zwierzę. Wojski przystępuje do opowieści o analogicznym

wydarzeniu, które przytrafiło się niejakiemu Domeyce i Doweyce. Jednakże

przerywa mu i konflikt szybko rozsądza Gerwazy, wyjmując nabój z głowy

niedźwiedzia. Okazuje się, że wyszła ona z jego strzelby, ale ugodził

niedźwiedzia Ksiądz Robak, bowiem Gerwazy stchórzył bojąc się zranić przy

okazji Hrabiego. Wznoszony jest toast za sprawność Bernardyna, pomimo jego

nieobecności, Ksiądz Robak oddalił się bowiem na równi szybko i

nieprzewidzianie, jak przybył. Po posiłku jeźdźcy powracają do dworu, po

drodze Wojski dokończył historię o znajomych, przekonując, że wszelkie ich

KsiĘga piĄta: Kłótnia

Pozostawiona samotnie we dworku Telimena zastanawia się, w jaki sposób

„upolować” Hrabiego i Tadeusza. Duma nad tym, czy Hrabia zwróci na nią

uwagę, jegomość ten mami ją bowiem swoim bogactwem. Tadeusza uważa za

prostaczka i poczciwinę, obawia się tylko zdania innych na jej związek ze sporo

młodszym gentlemanem. Definitywnie postanawia podsunąć Hrabiemu Zosię,

gdyż mogłaby wówczas mieć w ich domu azyl na stare lata. W tym celu woła do

siebie panienkę w porannym stroju i z odkrytą głową, zajętą karmieniem

ptactwa. Zawiadamia ją, że mając czternaście lat, przychodzi już czas

wydorośleć i uzyskać obycie towarzyskie. Decydują, że Zosia zostanie

przedstawiona gościom bawiącym w Soplicowie na kolacji po łowach.

Zosia jest ucieszona tą informacją, a Telimena wyjaśnia jej, że skrywała ją do

tej pory, ażeby nie przyzwyczajać innych do jej widoku. Miało to na celu dopiero

w stosownej chwili sprawić zasłużone zamieszanie i wywołać zaintrygowanie jej

osobą. Wszelako najpierw Zosia będzie zmuszona zmienić swoje normy i stać się

dostojną niewiastą. A dystyngowanej pani nie przystoi biegać w słońcu, paść

ptactwo i bawić się z dziećmi. Wezwano pokojówkę i służącą, aby pomogły

panience się umyć. Telimena sama stroi wychowankę, polewa ją wodami

toaletowymi, układa w loki włosy, wytyka jej niewłaściwe poruszenia. Zosia żali

się, że wszak nie zdołała się ani trochę przyuczyć towarzyskiej ogłady, bo

przecież była zamykana przez ciocię, ale obiecuje zmianę na lepszą pannę.

Telimena przykazuje Zosi, aby była wyjątkowo uprzejma dla Hrabiego i

sprawując obowiązki pani domu zapoznaje Zosię po kolei ze wszystkimi gośćmi.

Jednym z pierwszych powracających z polowania jest Tadeusz, zobaczenie Zosi

ponownie pociąga za sobą skrępowanie, zupełne zmieszanie panicza. Poznaje on

w niej mieszkankę swojego byłego pokoju i postać, która zbudziła go rano na

łowy. Widzi swoją pomyłkę, to znaczy fakt, że za tajemną nieznajomą uznał

Telimenę, a jego wrażenia nie uchodzą czujności cioci. Toteż w trakcie

przyrządzania jedzenia zagaduje młodzika o źródła jego pochmurności i

podenerwowania. Zignorowana przez niego w irytacji zaczyna mu robić

wyrzuty, więc rozgniewany jej postępowaniem Tadeusz oddala się. Obchodząc

wokoło dworek trafia do „Świątyni Dumania”.

Widzi tam także Telimenę, która siedzi w koszuli na głazie i roni łzy, a po

chwili zaczyna wić się, skakać i rzucać się na ziemię. Tadeusz podbiega do niej i

dopiero w tej chwili zauważa, że Telimena siedziała w pobliżu mrowiska, a

mrówki znajdowały się teraz pod jej odzieżą i poczęły ją łaskotać i gryźć.

Połączone zabiegi w celu usunięcia insektów przybliżyły przyjaciół do siebie,

tak, że doszło pomiędzy nimi do pojednania. Kameralny klimat przerwał dzwon

wzywający na kolację, każący powracać do domu. Tadeusz i Telimena wrócili

zatem do dworku z innych kierunków, ażeby nie dawać nikomu powodów do

jakichkolwiek plotek. Wieczerza, znowuż odbywająca się w zamku za sprawą

Protazego, biegła w nieprawdopodobnie milczącej i spokojnej atmosferze. Na

kolacji podano chłodnik, „raki, kurczęta, szparagi,/ W towarzystwie kielichów

węgrzyna, malagi”. Powody milczenia były liczebne, ale głównym było to, że

łowcy obawiali się ośmieszenia, bowiem ani jeden z nich nie upolował

niedźwiedzia, zamiast nich zrobił to Ksiądz. Asesor z Rejentem świeżo w

pamięci mieli również niedawne niepowodzenie ich chartów, ale Asesor miał

jeszcze jeden powód smutku, a był nim widok Telimeny i jego rywali. Hrabia,

który był być może obserwatorem aktu, który rozegrał się pomiędzy Tadeuszem i

Telimeną umyślnie wynosi pod niebiosa Zosię, by sprowokować Telimenę do

działania w wyniku zazdrości. Ta natomiast wdzięczy się do, również ponurego,

Tadeusza, co jemu wydaje się teraz zbytnio aroganckie. Zaczyna też krytyczniej

na nią patrzeć, widzi niedobory w krasie i próby ich tuszowania makijażem.

Zauważa, ze brakuje jej dwóch zębów, a na czole, skroni i pod brodą ma

mnóstwo zmarszczek

Bardzo ponury Podkomorzy nie kryje swojego rozczarowania, że młodzi

panowie zaniedbują jego córki na wydaniu. Zawiedziony wieczerzą upływającą

w milczeniu Wojski nazywa kolację „nie polską, lecz wilczą”. Zabiera głos w

kwestii prawideł wspólnych posiłków, mówiąc, między innymi, o potrzebie

rozmowy. Rozumie, że przyczyną ciszy jest fakt, że wszyscy biorący udział w

polowaniu zostali pokonani na nim przez księdza. Później Sędzia wznosi toast za

Bernardyna, przeznaczając mięsiwo niedźwiedzie dla zakonu. Skóra natomiast

orzeczeniem Podkomorzego znajdzie się w posiadaniu Hrabiego. Niemniej

jednak miast przewidywanej radości przypomina to Hrabiemu o wydarzeniach

rodzinnych, a zatem również i o konflikcie dotyczącym zamku. Hrabia mówi, ze

przyjmie skórę, ale dopiero razem z zamkiem. W tej chwili w pomieszczeniu

pojawia się Gerwazy, który wieczorem miał obyczaj nakręcania dwóch

kurantowych zegarów i teraz także nie planował z niego rezygnować. Jego

niewiarygodnie głośne poczynania poirytowały Podkomorzego, który kazał

słudze Horeszków oddalić się. Wywiązał się spór pomiędzy Gerwazym a

Protazym, który o mało co nie przerodził się w bijatykę. Zagniewany Hrabia

wyzwany przez Tadeusza na pojedynek oddala się razem ze sługą. Rozzłoszczeni

goście mimo wszystko nie pozwalają im na to, ostatecznie i tak wywiązuje się

miedzy nimi bójka. Gerwazy kryjąc siebie i pana dużą ławką uchodzi z „pola

boju”. Niebawem też wychodzą wszyscy goście, a jako ostatni salę opuszcza

Protazy, i choć nie było strat w ludziach, to wszystkie ławy miały

powyłamywane nogi.

Nocą dotknięty Hrabia wspólnie ze swoim sługą rozwijają pomysł najechania

na dworek Sopliców. Hrabiemu podoba się pomysł najazdu, który jest dawnym

obyczajem. Wsparciem ma być pobliska szlachta z prowincji Dobrzyńskiej,

Gerwazy podejmuje się zebrania maksymalnej ilości szlachty nieprzychylnej

Soplicom. Po przygotowawczych porozumieniach Hrabia udaje się na

odpoczynek, a klucznik na czaty. Będąc na warcie Gerwazemu zdaje się, że stają

przed nim zjawy byłych właścicieli zamczyska. Wyobraża sobie atak na dworek

Sędziego oraz podpalenie Soplicy w stodole i tak marząc, zasypia.

znajduje dwie stare jejmości, które powiadają, że Hrabia wespół z ludźmi

odjechał zbrojny do Dobrzyna.

W Dobrzynie mieszka znana na Litwie szlachta małomiasteczkowa, autor

daje opis zaścianka, jego oblicza, nazwisk i obyczajów jego domowników.

Swego czasu był to znaczący ród, dzisiaj jest zbiedniały i funkcjonuje jako

zaciężne chłopstwo. Głową domu jest Matyjasz Dobrzyński, zwany Maćkiem

nad Maćkami lub Kurkiem na kościele. Mieszka on w gmachu, który ongiś był

budynkiem warownym, znajdującym się między zajazdem a kaplicą. Sam

Maciek to obyty człowiek i doskonały żołnierz, który sporo nieprzyjaciół położył

Rózeczką, jak zwał swoją szablę. W tej chwili uznawany jest przez mieszkańców

za człowieka optymalnie znającego się na wszystkim i potrafiącego słusznie

doradzić, chociaż rad udzielał rzadko kiedy.

Do zaścianka tego udało się poselstwo Horeszków, które zjawia się w

Dobrzynie o świcie. Budzi wszystkich, biegając od chałupy do chałupy, a rada

skupia się u kanonika, lecz nie potrafią niczego umówić i proboszcz radzi, żeby o

pogląd spytać starego Macieja, liczącego siedemdziesiąt dwa lata konfederata

barskiego. Tymczasem do Dobrzyna pozjeżdżała niedaleka szlachta i krążyła

koło domu ciekawa skutku rozprawy.

W tej chwili spokojny jak dotąd, lecz ponury Maciek mówi, że powinno się

liczyć dobro ogólne, a nie osobiste. Wojowniczo wytyka szlachcie taką taktykę,

zwie ich wręcz głupimi i wypędza ze swojego domu. Słowa te głuszą odrobinę

tak powszechny już zapał, lecz właśnie w tym momencie do zaścianka wjeżdża

Hrabia. Wobec tego wszyscy wychodzą na zewnątrz, aby go przywitać, rozlegają

się nawet wiwaty na jego cześć. Później następuje ostateczna decyzja o jak

najszybszym zaatakowaniu Soplicowa. Z masy pijanej szlachty wyłaniają się

Maciej i Jankiel, którzy nie godzą się z powzięta decyzją. Ponieważ zauważono

oddalanie się Macieja, to szlachta zaczęła go gonić, nazywając zdrajcą, nie obyło

się bez rozruchu, a w nim bez rannych.

Hrabia i Gerwazy w tym czasie rozdawali już oręże i wydawali

rozporządzenia dla pozostałej szlachty. Na koniec tej księgi wszyscy puścili się

galopem długą drogą przebiegającą przez zaścianek wołając „Hajże na

Soplice!”.

KsiĘga ósma: Zajazd

Po kolacji w Soplicowie panuje spokój, można wręcz powiedzieć, ze jest to

cisza przed burzą. Goście wychodzą na dziedziniec oglądać prawie niespotykane

zjawisko, jakim jest pokazanie się na niebie meteoru. Zosia tymczasem

wsłuchuje się w koncert, jaki dają muszki i inne owady. Wojski opisuje

konstelacje i wraz z Podkomorzym opowiada o wcześniej widzianych

spadających gwiazdach i o zdarzeniach (Targowica, odsiecz wiedeńska), które te

komety zwiastowały. Ludzie nie na darmo zawsze pojawienie się meteoru

postrzegają jako zły omen. Toteż Wojski nie jest ukontentowany, że kometa ta

ukazała się właśnie nad Soplicowem, w szczególności, że po wczorajszej

bijatyce mają ciężkich wrogów i może im grozić jakieś nieszczęście. Sędzia

powiada natomiast, że spadająca gwiazda przywiedzie Napoleona na Litwę.

Chwile później Sędzia żegna się z zebranymi, ponieważ ktoś mocno uprasza o

sposobność widzenia się z nim. Goście rozchodzą się do miejsc noclegu, jedni

idą w stronę domu, inni w kierunku stodoły, gdzie czeka na nich posłanie z siana.

Gdy do Sędziego przybył interesant, Tadeusz także zapragnął pomówić z

wujem. Udaje się zatem do komnaty Sędziego, czeka pod drzwiami i

niespodziewanie słyszy łkanie. Czekając aż wujek zakończy wcześniejszą

konwersację i zaintrygowany tym, co usłyszał spogląda przez dziurkę od klucza.

Widzi, że stryjek i Robak szlochają i ściskają się jak rodzeństwo. Okazuje się

(tego Tadeusz nie słyszy), że Bernardyn zadecydował ujawnić swoją prawdziwą

tożsamość. Jest to Jacek Soplica, brat Sędziego i ojciec Tadeusza, któremu

przeor zakonny zezwolił ujawnić się, bo jego posłannictwo w każdym momencie

może zakończyć się śmiercią. Udaje się on do Dobrzyna, ażeby przytłumić

rozruchy wywołane przez Gerwazego. Po tym niedługim wyznaniu znika,

wydostawszy się z domu przez okno.

Gdy Robak opuścił płaczącego Sędziego, Tadeusz wchodzi do pokoju i

zawiadamia wuja, że będzie zmuszonym wyjechać za granice Księstwa

Warszawskiego, by pojedynkować się z Hrabią, albowiem na Litwie jest to

niedozwolone. A potem, według ostatniej woli ojca, chce przedrzeć się do armii

polskiej. Wujek wyczuwa jednakowoż, że nie to jest autentycznym motywem

podróży, podejrzewa, że chodzi o problemy z damami i nakłania Tadeusza, aby

dążył do pojednania z Hrabią. Tadeusz przyznaje się przed stryjem do swojego

błędu, wyznaje, że zakochał się w Zosi, chociaż widział ją dopiero kilka razy i że

zasłyszał, że stryjek obrał mu za małżonkę córkę Podkomorzego. Sędzia zaczyna

uspokajać panicza obiecując podjąć się próby zeswatania go z Zosią, ale Tadeusz

i tak jest przekonany, że Telimena nie odda mu jej ręki. Nieustępliwość synowca

zaczyna drażnić Sędziego tak, że spogląda na niego z gniewem i przykazuje mu

małżeństwo z Zosią, kończąc tym samym dyskusję.

Wyszedłszy z pokoju wuja Tadeusz trafia na odzianą w koszulę nocną

Telimenę. Niewiasta czyni mu wyrzuty, że przedtem szukał jej towarzystwa, a

obecnie jej unika („szukałeś wzroku mego, teraz go unikasz”). Tadeusz

zaprzecza i powiada, że obawia się „cóż ludzie powiedzą” i że grzechem jest to,

co ich połączyło. Telimena pyta Tadeusza, czy woli ją zostawić, niż z nią być,

mówi, że skoro oddała mu serce, to odda też majątek. Ten odrzeka, że nie może

pozostać w Soplicowie, albowiem wolą jego ojca było, by wstąpił do wojska

polskiego. Tadeusz oświadcza, że następnego dnia wyjeżdża i nie zmieni już

swojego postanowienia. Telimena pragnie jednak wiedzieć czy Tadeusz w ogóle

kiedykolwiek ją kochał, pragnie usłyszeć z jego ust te dwa słowa. Po wyrażeniu

prośby o dowód miłości kobieta zaczyna szlochać. Tadeusz odrzeka, że bardzo ją

lubi, lecz zbyt krótkie chwile spędzili razem, aby można ich uczucie nazwać

KsiĘga siódma: Rada

Bartek, poseł zwany Prusakiem, powiadomił Macieja, że przyniesiono

informację o zbliżających się wojskach Napoleona. W domu Maćka trwało

ciągle zebranie, na którym Prusak opowiadał o tym, jak Francuzi w 1806 roku

pokonali Prusy. Mówił także, że w Poznaniu Dąbrowski nawoływał Polaków do

powstania i wyraził przekonanie, iż także dzisiaj powinno się dołączyć z

powstaniem do gwardii Napoleona w walce przeciw Rosji. A to wszystko

dlatego, że należy jak najszybciej oczyścić Litwę z Moskali. Bartek czekał mimo

wszystko na stanowisko Maćka w tej sprawie, a ten z kolei dopytywał się, kto

dostarczył takie wieści. Prusak odrzekł, że powiadał o tym ksiądz Robak.

Zebrani jeden przez drugiego rwą się do bitwy, a najbardziej drugi Maciej zwany

Kropicielem, nazywano go tak od jego maczugi, którą sam zwał Kropidełkiem.

Maciej Prusak spytał więc ich, czego chcą, a ludzie bez zastanowienia krzyczeli,

że wojny. Prusak odwoływał się do zdrowego rozsądku i starał się stłumić ich

zapędy, przekonując, że muszą poznać więcej konkretów i faktów, gdyż inaczej

nikt się do nich nie przyłączy, nikt nie będzie chciał walczyć u ich boku. Dalej

swoje racje wykładał komisarz z Klecka, który nazywał się Buchman, który

wskazał na ideologię powstania, w zrozumiałych dla zgromadzonych słowach

mówił o władzy, która pochodzi z potęgi społeczeństwa, a nie od Boga. Rząd jest

wynikiem umowy społecznej, a nie woli bożej. Przerywali mu ostatecznie

sprzymierzeńcy prędkiego zamachu, rada zaczynała dzielić się na dwa

ugrupowania. Zaczęto przemawiać, że zjechało się ich tutaj z różnych

zaścianków w liczbie dwustu ludzi, więc Maciej nie może podejmować za nich

decyzji, decyzja musi być wspólna.

Piętnastominutowe hałasy przerywa pojawienie się Gerwazego, który od razu

przystępuje do mowy, w której wyjaśnia, po co zgromadził szlachtę w

Dobrzynie. Powiadał im, że jeśli car będzie walczył z cesarzem, to oni powinni

zacząć reformować ziemię rodzinną od fundamentów. Gdyż jak poprzednio

oświadczył ksiądz Robak, należało wpierw powymiatać śmieci z własnego

podwórka. Jednak Gerwazy interpretuje słowa księdza Robaka nie tak jak trzeba,

a nawet zupełnie na odwrót. Wskazuje przy tym na Sędziego jako wzór takiego

„śmiecia” i natychmiast przystępuje do buntowania szlachty zaściankowej

przeciwko Soplicom. Od razu zyskuje prawie ogólną akceptację, a obrony

Sędziego podejmuje się tylko Bartek Prusak. W jego mniemaniu Sędzia jest

przykładnym szlachcicem i panem domu, szanuje chłopów i kocha ziemię

ojczystą. Ponadto, jak nikt inny przedłuża trwanie starych, polskich zwyczajów.

Po części w obronie Sędziego staje również cymbalista Jankiel, który mówi, ze

szanuje zarówno Sopliców, jak i Dobrzyńskich i pozostałą szlachtę. Proponuje

on odłożyć przygotowania do wiosny, bo przecież nie wcześniej wybuchnie

wojna. Zaprasza on wszystkich zgromadzonych na radzie do swojej gospody,

żeby uczcili razem z nim narodziny jego siostrzeńca. Wszyscy skwapliwie

podchodzą do tych planów, lecz Gerwazy zamierza się swoim sławnym

Scyzorykiem na Jankiela i wypędza go z sesji. Przypomina wszystkim Stolnika,

który był dobry dla całego zaścianka. Ciągnąc swoją zaciekłą wypowiedź chytrze

uwypukla zwady, jakie miały miejsce pomiędzy Sędzią a zebranymi. Tak

operując na uczuciach ludzkiego gniewu i zawiści motywuje szlachtę do wzięcia

udziału w najeździe.

KsiĘga szósta: ZaŚcianek

Wśród wilgotnego mroku wstał następny dzień, gospodarze wyszli w pole do

zbiorów, niewiasty nuciły posępne przyśpiewki, żniwiarze obcinali zboża.

Zarządca Sopliców obserwował silny ruch na gościńcu, na trasie do zaścianków.

Udał się do Sędziego, ażeby mu zrelacjonować to, co przed chwilą zobaczył i

myślał, że przy okazji sam się czegoś dowie. Tymczasem Sędzia opracowuje

właśnie we dworze wezwanie sądowe przeciw Hrabiemu i Gerwazemu,

oskarżając ich o zniesławienie i napaść na członków wczorajszej uczty. Woźny

Protazy, czym prędzej udał się z pozwaniem do zamku, ponieważ pozew należy

ustnie przekazać jeszcze tego samego dnia. Woźny ubrał się w stary strój, lecz,

gdy tylko wybrał się w drogę, w Soplicowie zmieniły się plany.

W dworku natomiast pojawiał się ksiądz Robak, który wskazuje na złe

zachowanie Telimeny, mającej w końcu stanowić wzorzec dla Zosi. Patrzy złym

okiem także na wczorajszą zwadę i zmusił tym samym Sędziego do zmiany

postawy i pojednania. Poparł to miedzy innymi prośbą brata Sędziego, ojca

Tadeusza, który poprzez małżeństwo syna z Zosią chciałby pogodzić skłócone

familie. Wskazał również na „ogólnonarodową” konieczność opanowania, bo

konflikt zbrojny o oswobodzenie Polski jest dosyć blisko. Informacja ta

niesłychanie uszczęśliwiła Sędziego. Gawędzili później o zamysłach wzniecenia

pod wodzą Sopliców zrywu, który zdynamizowałby zbliżającą się armię

Napoleona. Niezbędna jest jednakże zgoda z Hrabią, bowiem za nim podąży do

insurekcji gros szlachty. Ostatecznie pan domu zgadza się na współdziałanie,

lecz pod warunkiem, że to Hrabia pierwszy przyjdzie go przeprosić. Robak

nieznacznie uspokojony opuścił dworek i udał się do Hrabiego.

W tym samym czasie Protazy kierował się do domu tego samego z pozwem.

Schowany w konopiach, czekał, aż Hrabia ukaże się na zewnątrz. Wracał

pamięcią do różnych sytuacji, w których wygłaszał pozwy i obawiał się odzewu

Hrabiego. Następnie Protazy krążył wokół pustego zamku Hrabiego i spotkał

Robaka. Obaj zauważają, że Hrabia musiał się gdzieś spieszyć, albowiem

zostawił otwarte podwoje, a w komnatach widać znaki zbrojenia się. Robak

miłością. Mówi, że chwile z nią spędzone były urocze i miłe i obiecuje, że jej nie

zapomni. Pomimo zagniewania Tadeusz wiedział, że skrzywdził Telimenę, a

sobie zabrał drogę do szczęścia, czyli do Zosi. W desperacji myśli wręcz o

samobójstwie i w tym celu biegnie nad staw. Widząc to Telimena, mimo

niekłamanego wzburzenia i gniewu, biegnie, ażeby mu przeszkodzić.

Tymczasem brzegiem tegoż stawu przejeżdża Hrabia na czele dżokejów, widzi

Tadeusza i daje rozkaz do ataku. Dżokeje wiążą panicza i prowadzą do dworku -

w tej chwili zaczyna się zajazd.

Gdy Hrabia ze swoimi ludźmi napada na dworek Sędziego, ten wybiega z

niego, lecz również zostaje pojmany. Wystraszone możliwością rozlewu krwi

damy, popiskiwały i ledwo trzymały się na nogach. Sędzia próbuje wciąż jeszcze

pogodzić się z Hrabią, ale nadjeżdża szlachta z Dobrzyna z Gerwazym na czele.

Hrabia kazał Sędziemu się poddać, a Asesor chciał aresztować Hrabiego, lecz ten

go ogłuszył. Hrabia obiecuje jednak, że do rozlewu krwi nie dojdzie i czyni

Sopliców swoimi więźniami, zamknąwszy ich w soplicowskim dworze i

postawiwszy przy drzwiach straże. Gerwazy widząc, że nie dostanie się do

Sędziego postanawia chociaż zmusić Protazego, aby uznał aktem Hrabiego za

właściciela zamku. Ten pozornie zgadza się na to, aby wzbudzić zaufanie

Gerwazego, po czym umyka obławie. Próbowano jeszcze zatrzymać go

strzałami, ale były one chybione. Po tym incydencie wszelki opór w dworze

Sopliców ustaje. Tymczasem szlachta skora do użycia swej broni „morduje” po

kolei zwierzęta na ucztę wieczorną w zamku, plądrując przy okazji cały dwór.

Gerwazy przypomina stare czasy i każe podać sobie pas od kontusza. Z piwnicy

Sopliców zabierają całe beczki piwa i udają się z nimi do zamku na nocleg, bo

tam właśnie znajduje się główna kwatera Hrabiego. Rozpalają ogniska, pieką

mięsa, a alkohol leje się strumieniami. Ostatecznie w końcowej scenie wszyscy,

tam gdzie siedzieli, zapadają w głęboki, wzmocniony alkoholem sen.

rynsztunek. Wówczas z pomocą obydwu przybywa Gerwazy i definitywnie już

triumf należy do szlachty. Wesela nie podziela ksiądz Robak, który wie, że

należy jeszcze rozbić zastęp zgromadzony w koło Rykowa. Nie jest to zadanie

proste, bo Rosjanie dysponują bronią, natomiast szlachta w większości jedynie

mieczami. Toteż nie może się przybliżyć do wroga. Rykow odniósłby bez

wątpienia sukces, gdyby nie Konewka Dobrzyński, który zaczaiwszy się w

pokrzywach wprowadził dezorganizację i rozbił ścisłe szeregi chorągwi. Resztę

zaś dokończyła szlachta.

Tadeusz, który został z paniami, wybiega z dworku, a Podkomorzy dołącza

do szlachty. Ryków rozkazuje, by się poddali i odgraża się podpaleniem

Soplicowa, atakuje go Hrabia, ale kapitan zabija jego ogiera. Gerwazy puszcza

się mu na pomoc, ale Robak jest szybszy i zasłania Hrabiego własnym ciałem,

przyjmując na siebie kulę przeznaczoną dla ostatniego z Horeszków. Ksiądz

zraniony oddala się instruując walczących, jego zamiar bardzo dobrze rozgryzł

Tadeusz i z oddali, zza drzewa strzela do Rosjan. Widząc to Rykow sugeruje

Majorowi, by stanął do walki z paniczem, albowiem inaczej ich wszystkich

wybije. Jednak Płut wysyła do potyczki Rykowa, a Tadeusza zastępuje Hrabia,

mający do kapitana prywatne znieważenie, ponieważ to przecież Rykow napadł

rano na zamek i podstępem pozwiązywał jego ludzi. Do walki niemniej jednak

nie dochodzi, jako że Płut przykazuje jednemu ze swoich partyzantów zastrzelić

Tadeusza i pomimo że tamten chybia, szlachta patrzy na to jak na zdradę i uderza

na Moskali.

Kapitan Ryków poddał się, chciał wyciągnąć rękę do zgody z Podkomorzym.

Szlachcice odnajdują jednak ukrywającego się Płutę i powtórnie wywiązuje się

miarowa bitwa. Tymczasem Wojski i Protazy wymyślili podstęp, dzięki któremu

nieodwołalnie udaje się przechylić szalę zwycięstwa na korzyść Litwinów.

Zwalają oni mianowicie dach wielkiej, starej sernicy na Moskali, którzy się pod

nią bronili. Mierzą do Gerwazego, lecz i tym razem Robak odciąga zagrożonego,

w tym wypadku Klucznika. Większość bojowników pada lub zostaje draśnięta.

Podkomorzy kazał opatrzyć wszystkich zranionych, oczyścić pole z ciał, a

rozbrojonych żołnierzy zaprowadzić do niewoli. Ostatecznie rozbitemu

nieomalże całkowicie Kapitanowi Podkomorzy proponuje zrezygnowanie z

dalszej walki, co też za moment ma miejsce i „taki miał koniec zajazd ostatni na

Litwie”.

może potrwać nazbyt długo, a Zosia może w tym czasie oddać serce innemu.

Wówczas ich zaręczyny byłyby przeszkodą dla jej szczęścia. Słysząc to

zaskoczona miłością Tadeusza Zosia wręczyła mu na drogę obrazek św.

Genowefy z relikwią (fragmentem okrycia) św. Józefa, opiekuna zaręczonych,

ażeby go ochraniał i przypominał o niej. Dostrzegając tak smutne dla obojga

rozstanie także Hrabia rozczulił się i po pierwsze pojednał się z Tadeuszem, a po

drugie wyznał swą miłość zadziwionej tym faktem Telimenie. Biorąc jednak za

wzór Tadeusza postanawia wyjechać i poświecić miłość dla kraju macierzystego.

Telimena dała mu swoją wstążkę. W moment potem w dużym pośpiechu

uchodźcy opuszczają Soplicowo.

Nie może z nimi udać się ksiądz Robak, jako że jest nazbyt ciężko ranny.

Zwraca się nawet z prośbą do Sędziego, aby ten wezwał plebana oraz, aby

przywołał tutaj Klucznika. Kiedy wszyscy są już w pokoju księdza Robaka

przystępuje on do spowiedzi. Bernardyn zasłonił oczy dłonią i powiedział

drastycznym głosem do Klucznika: „Jam jest Jacek Soplica”. Miał prośbę do

Gerwazego, aby wysłuchał on jego spowiedzi i być może mu przebaczył. Opisał

później nieźle znane Gerwazemu losy miłości Jacka i Ewy, przeciwstawienia się

Stolnika i jego zabójstwa. Przekazał ten opis jednak trochę inaczej aniżeli

funkcjonował on w pamięci Klucznika. Zaakcentował swoje krzywdy, nieczystą

strategię Stolnika, którą ten zastosował wobec niego. Na przykład granie

komedii, że nie wiedział o miłości dwojga młodych, by nie odpychać Jacka od

siebie, ponieważ jego popularność pomagała między innymi przy elekcji na

sejmikach. Toteż dobrze było mieć obok siebie taką osobę i być z nią w niezłych

kontaktach. Wskazał również na marne próby zapomnienia, wyjechania

gdziekolwiek, byle dalej stąd. W trakcie jednej z takich prób uwzględnił

wszystkie za i przeciw i postanowił pożegnać się ze Stolnikiem, licząc, iż może

w chwili rozrzewnienia zezwoli on na małżeństwo. Tymczasem Stolnik

zapoczątkował rozmowy o małżeństwie Ewy, lecz z kasztelanem witebskim.

Przepełniło to naczynie goryczy i trafiło w czuły punkt, czyli godność szlachecką

Jacka tak, że poprzysiągł on odwet. Bernardyn zapewnił jednak Gerwazego, że

nie był w sprzysiężeniu z Moskalami, którzy napadli na Stolnika, a jedynie

przejeżdżał tamtędy. Niestety dostrzegając, z jaką zuchwałością Stolnik stawał

na progu po odparciu zamachu, poodnawiały się w nim minione urazy i bez

namysłu strzelił z broni zabijając głowę klanu Horeszków.

Ożenił się z pierwszą lepszą kobietą – matką Tadeusza, która jednak zmarła

wcześnie, jak mówi Robak z żalu. Jacek Soplica uciekł z kraju, nie będąc w

stanie znieść skonfundowania i udręczenia, tym bardziej, że dowiedział się, iż

jego ukochana Ewa Hereszkówna z mężem została wywieziona na Sybir. Tam

młodo umarła, osierocając Zosię, więc on zaopiekował się dziewczęciem,

oddając ją na nauki do Telimeny i finansując jej utrzymanie. Walczył za kraj, by

odkupić swój grzech. Wysłuchawszy tych wyznań Gerwazy przebaczył

Robakowi, aczkolwiek zaznaczył, że ręki nie może mu uściskać. Ksiądz poprosił

Klucznika znowu, żeby ten zechciał wysłuchać go do końca, bo dzisiaj skona.

Mimo że zranienie nieznaczne, to tknęło dawniejszą ranę i wdała się gangrena.

Jacka uznano za kolaboranta, ludzie odwrócili się od niego, a Moskale oddali mu

część dóbr Stolnika w nagrodę. Robak przedstawiał więc swoje koleje życia

dalej. Ażeby zmazać przeświadczenie o zdrajcy z dynastii Sopliców pracował dla

kraju jako legionista, a potem konspirator, od wielu lat projektował plan

powstania, które przyśpieszył i skazał na niepomyślność Gerwazy. Nie ma on

urazy do Klucznika, toteż Gerwazy wzruszony takim nastawieniem

odpowiedział, że Stolnik konając wykonał znak krzyża w kierunku Jacka.

Oznaczało to, że mu przebaczył, lecz w złości stary sługa nigdy nikomu o tym

nie powiedział. Uszczęśliwiony tą informacją Jacek czekał w spokoju na

kapłana, kiedy przyszedł nagle goniec z zapowiedzią, że Napoleon wyruszył na

Rosję. W moment po tym wydarzeniu Robak umarł, wszyscy klęknęli i

przyjechał spóźniony trochę pleban.

KsiĘga dziewiĄta: Bitwa

Na śpiącą szlachtę zaściankową napadają żołnierze rosyjscy majora Płuta,

wezwani przypuszczalnie przez Asesora lub Jankiela. Wrzaski budzą

Gerwazego, lecz stary Klucznik jest bezradny i, jak pozostali, związany. Moskale

otaczają dworek, a Hrabia, choć nie związany siedzi, to jest bezbronny i zostaje

zamknięty. Z ratunkiem dla Soplicowa przybyli także krewniacy i znajomi

Sędziego, głównie okoliczna szlachta: Podhajscy, Birbaszowie, Hreczechy,

Biergele, tym bardziej, że większość z nich od dawna była w scysji z

Dobrzyńskimi. Szlachta zaściankowa zostaje tymczasem zakuta w dyby i

pozostawiona na deszczu i chłodzie. Sędzia próbuje układać się z Rosjanami,

żeby całą sprawę załatwić kompromisowo, czyli bez angażowania sądu i władz.

Ostatecznie Major żąda tysiąca rubli za głowę, a wtedy puści Dobrzyńskich

wolno. Sędzia próbuje się targować i przekonać majora Płuta, że niedużo uzyska

aresztując najeźdźców. Tamten podenerwowany powołuje się na nowe prawa,

które pozwolą być może nawet na karę w postaci zsyłki do pracy na Syberię.

Zaczyna, co gorsza, grozić Sędziemu, że i na niego może w każdej chwili

znaleźć haka, co rodzi pomiędzy nimi ostrą wymianę zdań.

Wtem na dziedziniec dworu zbliża się z kilkoma wozami nowy gość - ksiądz

Robak, Maciej, Bartek Prusak, Zan i Mickiewicz, wszyscy przebrani za chłopów.

Ksiądz powinszował majorowi ujęcia Hrabiego, a Sędziemu nakazał podawać do

stołu ciepły posiłek. Pokrzepiony na duchu i rozochocony Major proponuje po

posiłku tańce, na co przyklaskuje Ksiądz Robak, który zaproponował też, że

powinno się zanieść trochę gorzałki również żołnierzom pilnującym aresztantów,

na co z kolei przystaje Płut. Major udaje się na wyszukiwanie tancerki, ale kiedy

staje się zbyt nachalny i bez zezwolenia całuje Telimenę w rękę zostaje

spoliczkowany przez Tadeusza. W tym czasie Robak podaje młodzianowi oręż i

karze strzelać, co też Tadeusz czyni. Strzał okazuje się nietrafny, lecz pośród

Rosjan wybucha popłoch.

Na zewnątrz rozwiązana szlachta zaściankowa przystępuje do walki z

wojskiem Płuta. Na wozach znajduje się przywieziona przez księdza Robaka

broń, potyczka jest chaotyczna i niedowodzona. Daremnie kapitan Rykow

pobiegł do stodoły, by stamtąd komenderować. Szlachta dobywszy uzbrojenia

przywiezionego przez zakonnika bojowo stawia opór armii rosyjskiej. Stary

Maciek, niezdolny do bezpośredniej potyczki jeden na jednego, postanawia

usunąć się z placu bitwy. Lecz mocno atakowany przez starego Gifrejtera,

instruktora pułku, stacza z nim tryumfalną walkę. Niestety jest przez to

powtórnie atakowany przez wojska Płuta i to tak, że ze wsparciem musi mu

przybyć Kropiciel. Sam prawie przypłacił tę pomoc życiem, ponieważ stracił

KsiĘga dziesiĄta: Emigracja – Jacek

Tuż po skończonej bitwie nad Soplicowo napłynęły ranne ciemne, burzowe

chmury, kierujące się na zachód. Jest to dobry omen dla szlachty, ponieważ ostra

zawierucha pozrywała pomosty i dzięki temu nikt dzisiaj się nie dowie o bitwie

we dworku. Bernardyn leży zraniony, a w komnacie Sędziego trwają narady, bo

Sędzia wezwał do swego pokoju Klucznika, Rykowa i Podkomorzego. Ksiądz

Robak jest przytomny i także bierze udział w dyskusji. Panowie naradzają się,

jak skończyć całą przygodę bez wtrącania się władz, lecz Ryków nie daje się

podkupić. Mimo że, jak sam powiada, bardzo lubi Polaków i ceni ich za męstwo,

w końcu jednak zgadza się nie oskarżać nikogo sądownie i zeznać, że przybyli

do Soplicowa zbiegiem okoliczności. Jednakże na koniec mówi, że nie od niego

zależy, czy batalia zostanie zgłoszona, lecz to definitywnie postanowi major Płut.

Proponuje więc przemówić do kieszeni Płuta, ażeby ten nic nie wygadał, jednak

Gerwazy przekonuje, że on nic już nikomu nie powie. Przyznaje tym samym, że

zabił Moskala.

Robak oświadcza Klucznikowi, że dopuścił się poważnego występku, lecz

jest to nieprawość popełniona w wyższym celu. Od Księdza dostaje więc

odpuszczenie tego grzechu, albowiem uczynek ten popełnił dla dobra wspólnego.

W tej sytuacji Ryków zawiera przymierze z Sędzią, ale Podkomorzy powiada, że

mimo wszystko część szlachty musi uciekać. Sędzia zatrzymuje Tadeusza i

oświadcza Robakowi, że młodzik jest zadurzony w Zosi, a Telimena wyraża

przyzwolenie na ich ślub. Zwraca się z prośbą, żeby w tych okolicznościach

ogłosić zaręczyny młodych przed wyjazdem Tadeusza. Ma nadzieję, że Tadeusz,

mając świadomość, że jest związany słowem z Zosią, pozostanie jej oddany. On

sam, jak przypomina, pozostał wierny córce Wojskiego, która umarła przed ich

ślubem i, jakkolwiek pozostaje zgodnie z prawem kawalerem, uważa się za

wdowca.

Tadeusz nie zgadza się jednak na zaręczyny, nie chciał więzić woli Zosi, jako

że nie wiedział, na jak długo przychodzi mu opuścić rodzinne strony. Upraszał,

aby je odroczyć do jego powrotu, wtedy też poprosi Zosię o rękę, jeśli wciąż

będzie go chciała. Chce być wartym ręki Zosi, lecz obawia się, że jego podróż

KsiĘga jedenasta: Rok 1812.

Księga zaczyna się apostrofą sławiącą tytułowy urodzajny 1812 rok. Zbliża

się wiosna, do Rosji wkraczają wojska Napoleona, a na Litwie wybucha wojna.

Soplicowo leży na gościńcu, którym od strony Niemna nadchodzą siły zbrojne,

prowadzone przez księcia Józefa i króla Hieronima. W Soplicowie urządzono

obóz wojskowy, w którym stacjonują polskie oddziały w liczbie czterdziestu

tysięcy żołnierzy. Pośród żołnierzy byli generałowie: Dąbrowski, Kniaziewicz,

Małachowski, Giedrojć i Grabowski. Po życzliwym podjęciu i niedługich

konwersacjach wszyscy wyczerpani udają się na odpoczynek do swoich komnat.

Tylko Wojski wciela się w rolę szefa kuchni i szykuje na następny dzień

uroczysty obiad dla generała Dąbrowskiego. W dniu tym mają odbyć się także

zaręczyny trzech par. Ma to być uroczystość, podług sugestii Dąbrowskiego,

złożona z polskich potraw. Wojski wyciąga księgę, zatytułowaną Kucharz

doskonały i z niej przygotowuje polskie rarytasy.

Był to dzień prześliczny, a obchodzono w nim Święto Najświętszej Panny

Kwietnej, więc uroczystości zaczynają się od obchodów tego właśnie święta.

Cała okolica skupia się w kaplicy na mszy, ponieważ oprócz pragnienia

modlitwy chcą oni także ujrzeć słynnych oficerów goszczących w

Soplicowie. Po nabożeństwie Podkomorzy, który został obrany konfederackim

wodzem, przypomina o Jacku Soplicy. Powiada, że przyszedł czas, ażeby

pozapominać jego występki i rozpowszechnić jego zasługi. Opowiada o tym, jak

to Jacek jako ksiądz Robak poprzenosił utajnione listy, walczył pod

Hohenlinden, walczył o Samosierrę. Po śmierci sam cesarz wyróżnił go krzyżem

Legii Honorowej. Podkomorzy komunikuje przywrócenie do łask Jacka Soplicy i

wiesza odznaczenie na jego mogile, mówiąc, że ma tam pozostać przez trzy dni,

a potem ma być złożone w kaplicy jako wotum dla Najświętszej Panienki. W

tym czasie, gdy Podkomorzy wieszał odznakę kawalerską na grobie Jacka, cały

zebrany lud odmawiał Anioł Pański, prosząc o łaskę bożą dla Soplicy.

Sędzia zaprasza na uroczystość gości i chłopów, tymczasem na ogrodzeniu

domu siedzą, gawędząc, pociągając miód i dzieląc się tabaką, dwaj byli

nieprzyjaciele, czyli Gerwazy i Protazy. Patrząc na Tadeusza i Zosię gwarzą o

ukończonym dzięki nim postępowaniu w sprawie zamku. Protazy powiada, że

rok temu widział dwa walczące wróble, którym służba przydzieliła imiona

Soplicy i Hrabiego. Zosia porozdzielała ptaki i wszyscy orzekli, że jej rolą będzie

pogodzenie dwóch poróżnionych familii. Gerwazy przyznaje, że bardzo lubił

Tadeusza, gdy ten był jeszcze dzieckiem i przenigdy by nie myślał, że będzie

spadkobiercą zamku i mężem Zosi. Zaś pomiędzy młodymi poniekąd ponawiane

są zaręczyny. Tadeusz w stroju ułana z ręką na temblaku chcąc być pewnym

miłości Zosi, pytał ją ponownie, czy wciąż chce zostać jego żoną. Naturalnie

uzyskał odpowiedź potwierdzającą, po czym oboje udali się do byłej komnaty

Tadeusza, gdzie teraz Rejent pierwszorzędnie wystrojony pomagał w toalecie

swojej narzeczonej. Biegał i podawał jej biżuterię, perfumy i kosmetyki.

Nagle w oddali dostrzeżono zająca i Rejent zostaje wezwany przez

Wojskiego. Asesor i Rejent biegną ze swoimi chartami, ponieważ pojawia się

tym samym następna okazja do rozstrzygnięcia konfliktu. Wojski nakazuje

spuścić psy ze smyczy, te razem przyskakują do szaraka i udaje się rozwiązać

problem. Wojski wydaje werdykt - zwycięzcami są obaj gentlemani, co jest

okolicznością miłą i satysfakcjonującą obie strony. Rejent powiada, iż konia,

który miał być fantem, odebrali ułani, lecz wyposażenie Rejent przekazuje

Asesorowi jako dowód szacunku. Oboje w zgodzie wracają do domu,

zakończywszy w końcu konflikt pomiędzy Kusym i Sokołem. Jak oznajmia

narrator, do tego długo oczekiwanego porozumienia, miał się przyczynić sam

Wojski trzymając umyślnie na tę okazję zająca, ażeby stanowił prosty łup.

Zdarzenie to pozostaje jednakże sekretem i pozwala podtrzymać przyjaźń

pomiędzy byłymi nieprzyjaciółmi.

Uroczystość odbywała się na zamku, w sali jadalnej zgromadzeni goście

witali wchodzących Tadeusza i Zosię, wpadając w zachwyt nad pięknem młodej

kobiety, która rozkwitła w zupełności dzięki połączeniu ze skromnością

tradycyjnego litewskiego ubioru. Zosia, odziana w folklorystyczny strój, z

wiankiem na głowie, rozdawała gościom kwiaty. Generał Kniaziewicz przyciska

do serca panieneczkę i całuje ją po ojcowsku w czoło. Stawia ją na stole, ludzie

rozsmakowują się w jej krasie i kreacji, a Tadeusz patrzył wesoły i zacierał

dłonie. Jeden z pułkowników wyjął szkicownik i zaczął rysować Zosię, Sędzia

rozpoznał w nim Hrabiego i witał go z całego serca. Dowiedział się, że

mężczyzna dostał promocję na pułkownika i winszował mu tej rangi, Hrabia

jednak nie słuchał go wcale, pochłonięty rysowaniem. Za moment weszła druga

para narzeczonych, byli to Tekla Hreczeszanka i Asesor, który już dosyć dawno

odkochał się w Telimenie i zwrócił się ku Wojszczance. Ostatniej pary nie mogą

się wszyscy doczekać, albowiem Rejent poszukuje obrączki zaręczynowej, którą

zawieruszył w czasie szczucia zająca, a jego narzeczona wciąż nie sfinalizowała

toalety, w związku z czym wciąż nie jest gotowa do wyjścia.

KsiĘga dwunasta: Kochajmy siĘ.

Drzwi Sali pozostały otwarte na wciąż, wszedł Wojski, który tego dnia był

głównodowodzącym dworu, dbającym, ażeby gościom nie uchybiono w żaden

sposób. Dlatego też między innymi stosownie rozsadza gości przy stole, a

wszyscy się go słuchają i siadają w takim porządku, w jakim każe Wojski. W

tym czasie Sędzia opuszcza gości i wychodzi na dziedziniec, gdzie za długim

stołem bankietują wieśniacy. Siada z nimi przy stole, a Tadeusz i Zosia wedle

obyczaju posługują włościanom. Jest to dawny zwyczaj, według którego nowi

dziedzice w trakcie pierwszej biesiady usługują ludowi.

Tymczasem goście na zamku zachwycają się serwisem obiadowym, na

którym zauważalne są obrazy z historii polskiego sejmu. Wojski czuł się

zobligowany do opowiedzenia całej historii tego, co dostrzec można było na

naczyniach. Po skończonej opowieści porcelana została nareszcie wykorzystana,

zaczęto podawać do stołu polskie potrawy, takie jak: „barszcz królewskim zwany

/ I rosół staropolski sztucznie gotowany”. Na serwisie w niezwykły sposób

zmieniały się potrawy, niczym pory roku, co zachwyciło nieskończenie generała

Dąbrowskiego, który winszował Wojskiemu zdolności.

W trakcie jedzenia pojawiają się następni goście, między innymi Maciek,

zwany Kurkiem na kościele, który zjawia się na czele szlachty zaściankowej.

Sędzia wita go i prosi do stołu, a Maciek Dobrzyński, jest po prostu rad, iż może

ujrzeć najprzedniejszych dowodzących wojsk polskich. Po to oczywiście

przyjechał i ku jego zdziwieniu Dąbrowski rozpoznaje w nim kościuszkowskiego

rębacza. Generał chciał również zaznajomić się z właścicielem sławetnego

Scyzoryka, toteż przybywa Klucznik i pokazuje mu swój rapier. Gerwazy

darował swój rapier Kniaziewiczowi, a Dąbrowski spytał, dlaczego Maciek jest

taki naburmuszony. Maciek odpowiedział, że Polska życzy sobie polskiego

bohatera i polskiego wojska. Ganił bezkrytyczną wiarę w pomoc Napoleona i

zdecydowanie reprezentował pogląd, że Polsce niezbędny jest po prostu wódz-

Polak. Doprowadziło to do nerwowych półszeptów pośród zebranej młodzieży,

lecz Sędzia szybko przerwał te swary, głosząc przybycie ostatniej, długo

wyczekiwanej pary.

Weszła trzecia para narzeczonych, blisko Rejenta kroczyła Telimena. Rejent

odziany był nowocześnie, po francusku, co zagwarantowała sobie w intercyzie

Telimena. Maciek, dostrzegając tak wystrojonego Rejenta, nazwał go głupim i

wyszedł bez pożegnania, po czym wsiadł na konia i wrócił do zaścianka. Blady

ze zdziwienia Hrabia rozpoznał narzeczoną Rejenta i wyrzucił jej niewierność,

powiadał, iż ufał jej słowom i dzierżył cały czas jej wstążkę. Nie chciał

umożliwić jej ślubu z Rejentem, więc Telimena spytała Hrabiego, czy ją kocha i

czy chce zaraz stanąć na ślubnym kobiercu, albowiem nie jest jeszcze żoną

Rejenta. Hrabia, słysząc to proste dla niego zapytanie, był zawiedziony i

powiadał, że nie ma intencji kłócić szczęścia Telimeny. Zwrócił swoją uwagę na

Podkomorzankę, odwracając pełne żalu i pogardy oczy od wiarołomnej

kochanki.

Tymczasem Tadeusz prosił Zosię o pilną poradę, w bardzo ważnej kwestii.

Chodziło mianowicie o uczynienie wolnymi ich przyszłych podwładnych.

Powiadał, że chłopi są też jej poddanymi, a w tej chwili, gdy ich ziemia ojczysta

jest wolna, powinni dać wolność także włościanom, bowiem i oni są tego godni.

Decyzja ta wpłynie jednak na ich stan majątkowy i będą zmuszeni prowadzić

życie ziemiańskie. Zosia zgodziła się z nim i przekonywała go, iż jest z tego

powodu wielce rada, zapewniła też, że umie doglądać domu i bardzo szybko

nauczy się wszystkiego, co jest potrzebne do prowadzenia gospodarstwa.

Gerwazy był mimo wszystko zdegustowany ich decyzją, wolał, aby chłopom

przyznać szlachectwo i rodowe herby pary młodej. Pleban z rozkazu Sędziego

stał na stole i oznajmiał decyzję Tadeusza, a chłopi radowali się i wiwatowali na

cześć Zosi i Tadeusza, którym byli od tej chwili dozgonnie wdzięczni. Wszyscy

wpadli w promienne nastroje, w spół weseląc się wraz z narzeczonymi.

Za moment jednak zainteresowanie wszystkich skupiło się na grajkach, a

przede wszystkim na Jankielu, który był powszechnie uznawany za

perfekcyjnego cymbalistę. Zakłopotany Żyd nie chciał jednakże z początku

koncertować, lecz uległ prośbie Zosi, która przypomniała mu, że niejednokrotnie

przyrzekał grać na jej weselu. Ponieważ Jankiel nieprawdopodobnie lubił Zosię,

po chwili zaczął swą nieziemską grę. Spod pałeczek wydobywały się skoczne

brzmienia Poloneza Trzeciego Maja, ale w pewnej chwili rytm został zmącony

jakimś nieczystym dźwiękiem, brzmiącym jak syczenie węża, przejmującym

wszystkich dreszczem. Głos ten jako Targowicę rozpoznaje Gerwazy i wkrótce

zrywa się ze świstem struna zło wróżąca. Następnie już umiarkowanym rytmem

wygrywał Jankiel nieobcą wojsku przyśpiewkę o niedoli żołnierskiej. Koncert

zamyka nutami Mazurka Dąbrowskiego, po którym sam Dąbrowski Jankielowi

rękę podawał i dziękował, a stary Żyd ściągnąwszy czapkę pocałował wodza w

rękę. Po występie Jankiela Podkomorzy dał sygnał, że „Poloneza czas zacząć”.

Podkomorzy z Zosią prowadzili w sposób profesjonalny pierwszą parę, ale

przyszła panna młoda była rozchwytywana również przez innych tancerzy.

Skończyła tańce, gdy złączyła się w parę z Tadeuszem i lękając się kolejnych

zmian partnerów poszła do stołu ponapełniać gościom kielichy. Ogólna radość

nie stosuje się do wyłącznie jednej postaci, kaprala Saka Dobrzyńskiego,

dawnego zalotnika Zosi, na śmierć w niej zadurzonego, który ani nie słucha

kapeli, ani nie tańczy. Słońce zaczynało już zachodzić, wieczór był pogodny i

uroczy, a szlachta stale piła i wiwaty wznosiła. Dzieło kończy się w atmosferze

wesołości i ucztowania, natomiast ostatnie słowa narratora poniekąd

uautentyczniają relację, czyniąc z podmiotu mówiącego obserwatora opisanych

zdarzeń: „I ja tam z gośćmi byłem, miód i wino piłem, / A com widział i słyszał,

w księgi umieściłem”.

Epilog

Część dzieła, w rzeczywistości nigdy nieukończona przez Mickiewicza,

napisana w nieznacznie odrębnym tonie niż całość Pana Tadeusza. Ma charakter

refleksyjno – melancholiczny i stanowi charakterystyczne wyjaśnienie do

zdarzeń przedstawionych w poemacie. Mickiewicz w wewnętrznej ucieczce do

„kraju lat dziecinnych” dostrzega sposób na oddalenie się od tego, co obce i

nienawistne i konfliktów, które coraz bardziej dzielą polską emigrację.

Wyobrażenie dawnej świetności własnej kraju, odciągające, chociaż na jakiś

czas, od świadomości przelanej krwi, od myśli o byciu niepożądanym gościem

na obczyźnie, jest przypomnieniem, iż swego czasu ziemia jego ojców była

wolna i potężna. Miał to być świat niezmieniony biegiem zdarzeń, „święty i

czysty”. Przypomina sobie szczęśliwy, biedny, ciasny, lecz własny kraj, gdzie

wszystko było własnością Polaków. Podmiot liryczny marzy o tym, ażeby „te

księgi zbłądziły pod strzechy”, by stały się znane każdemu, nawet

„wieśniaczkom, kręcącym kołowrotki”. Wspomina jak za jego czasów na

chłopskich zabawach czytano na trawie, tłumaczono przy tym trudniejsze rzeczy

młodszym Polakom i chwalono to, co estetyczne, a wszystkie potknięcia

wybaczano. A młode pokolenie zazdrościło pisarzom reputacji, która wzniosła

się pośród puszcz i pól.

A. Mickiewicz - Pan Tadeusz STRESZCZENIE.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: